Nathalie Heinich - Ελπίζω ότι η woke culture θα απορριφθεί και θα εξαφανιστεί

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΓΟΥΟΚΙΣΜΟΣ και τι πρεσβεύει το κίνημα της αφύπνισης; Από τα φεμινιστικά κινήματα για τη γυναικεία χειραφέτηση του 20ού αιώνα έως το κίνημα Black Lives Matter, ο όρος «woke» (αφύπνιση, επαγρύπνηση) εμφανίζεται όλο και συχνότερα σε πλακάτ και σημαίες ετερόκλητων ομάδων, με κύριο σκοπό την επαγρύπνηση ενάντια σε πουριτανικά κατάλοιπα και στις διακρίσεις με βάση τη φυλή, θρήσκευμα και τον σεξουαλικό προσανατολισμό.

Η Γαλλίδα κοινωνιολόγος δρ Ναταλί Ενίκ, ερευνήτρια της woke κουλτούρας, προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει την ανατομία του γουοκισμού, εντοπίζοντας τις ρίζες του ήδη στις απαρχές του 19ου αιώνα. Διευθύντρια ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας (CNRS) της Γαλλίας, η δρ Ενίκ στέκεται κριτικά απέναντι στα σύγχρονα μέσα διεκδίκησης των δικαιωμάτων, όπως η υπέρμετρη πολιτική ορθότητα, ενώ εξηγεί ότι η πολωτική μετεξέλιξη του φαινομένου, από κίνημα δικαιωματισμού σε «ιδεολογία» αμφισβήτησης και κουλτούρα της ακύρωσης (cancel culture), συνθέτει το πρελούδιο ενός νέου ολοκληρωτισμού.

Στις δυτικές κοινωνίες το φαινόμενο της woke κουλτούρας έχει πλέον εισέλθει στην καθημερινότητά μας, ενώ συχνά αποτελεί το επίκεντρο πολιτικών διαξιφισμών. Πού εντοπίζετε τις ρίζες του και τι αντιπροσωπεύει ο όρος «woke»;

Ο ισχυρισμός ότι κάποιος είναι woke (σε επαγρύπνηση, αφυπνισμένος) μπορεί να ανιχνευθεί στις «θεολογίες της αφύπνισης», που προέρχονται από τον αμερικανικό προτεσταντικό πουριτανισμό του 19ου αιώνα. Στη συνέχεια, ο όρος επανενεργοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα και συνδέθηκε με τις φυλετικές διακρίσεις, ενώ αναβίωσε στη δεκαετία του 2010 εξαιτίας των περιστατικών κατάχρησης εξουσίας από την αστυνομία σε βάρος των μαύρων, με τελευταίο αυτό που πυροδότησε το κίνημα Black Lives Matter. Στις αμερικανικές πανεπιστημιουπόλεις, το κίνημα επεκτάθηκε πρόσφατα σε όλες τις μορφές διακρίσεων, με βάση όχι μόνο τη φυλή, αλλά και το φύλο, τη σεξουαλικότητα, τη θρησκεία και την αναπηρία.

Πώς διαμορφώθηκε η ταυτότητα της woke κουλτούρας με την πάροδο των ετών και γιατί συνδέθηκε με την κουλτούρα της ακύρωσης;

Η woke κουλτούρα βρίσκεται στο σταυροδρόμι όπου συναντιούνται ο αγώνας κατά των διακρίσεων και μια κοινοτιστική αντίληψη για το στάτους των ατόμων. Για τον λόγο αυτόν, όσοι θεωρούν ότι ανήκουν σε μια «κοινότητα» μπορεί να αισθάνονται ότι έχουν το δικαίωμα να λογοκρίνουν οποιαδήποτε σχόλια ή συμπεριφορές πιστεύουν ότι είναι επιζήμια για την «κοινότητά» τους, είτε επειδή λεπουργούν απορριπτικά προς τους ίδιους είτε επειδή συνιστούν «πολιτισμική οικειοποίηση» των χαρακτηριστικών τρίτων ατόμων [σ.σ. στην Αμερική παρατηρείται το φαινόμενο της απαίτησης απαγόρευσης κάθε αναφοράς σε μια «κοινότητα» από εκείνους που δεν ανήκουν σε αυτήν]. Ελλείψει οποιασδήποτε νομοθεσίας που να διέπει την ελευθερία της έκφρασης (στην Αμερική), σε αντίθεση με τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Γαλλίας, το γεγονός αυτό έχει προκαλέσει τη δημιουργία της κουλτούρας της ακύρωσης, δηλαδή την πεποίθηση ότι είναι φυσιολογικό να εμποδίζεται η έκφραση οποιασδήποτε άποψης που μπορεί να προκαλέσει δυσφορία ή διαφωνία.

Σύμφωνα με τον Όργουελ, όποιος ασκούσε κριτική στο σοβιετικό καθεστώς, στο όνομα της ελευθερίας, κατηγορούνταν ως "υπηρέτης του μεγάλου κεφαλαίου". Στο ίδιο πνεύμα, οι υπερασπιστές της αυτονομίας της επιστήμης κατηγορούνται σήμερα ότι "παίζουν το παιγνίδι της άκρας δεξιάς" οι δε οπαδοί της κοσμικότητας ότι είναι "ισλαμοφοβικοί". Ο Ρεϊμόν Αρόν έγραφε άλλοτε: "Προσπαθώντας να ερμηνεύσω τη στάση των διανοουμένων, που είναι αμείλικτοι απέναντι στις ανεπάρκειες των δημοκρατιών και επιεικείς απέναντι στα μεγαλύτερα εγκλήματα, αρκεί να διαπράττονται στο όνομα ωραίων θεωριών, προσέκρουα στις ιερές λέξεις: Αριστερά, Επανάσταση, προλεταριάτο". Σήμερα, ο καθαγιασμός των σκοπών περνάει μέσα από άλλες "ιερές λέξεις" ("κοινωνικό φύλο", "αποαποικιοποίηση", "διατομεακότητα", "φυλετικοποίηση"), αλλά η ουσία παραμένει πάντα η ίδια... Ο πολυπολιτισμός διολίσθησε προς τον κοινοτιστικό ταυτοτισμό και ο τελευταίος μετατρέπεται, μπροστά στα μάτια μας, σε ολοκληρωτισμό. Και όπως συμβαίνει σε κάθε ολοκληρωτική ατμόσφαιρα, ο φόβος βασιλεύει, κυρίαρχος, τόσο στις πανεπιστημιουπόλεις των Ηνωμένων Πολιτειών όσο και στα γραφεία των προέδρων των γαλλικών πανεπιστημίων. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Αναγνωρίζετε ομοιότητες μεταξύ της woke κουλτούρας και παλαιότερων κοινωνικών κινημάτων ή ιδεολογιών;

Ανάλογη περιφρόνηση της ελευθερίας της έκφρασης έχει παρατηρηθεί στα φασιστικά και, κυρίως, στα σταλινικά και μαοϊκά καθεστώτα. Αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους στο βιβλίο μου (Γουοκισμός – Ο νέος ολοκληρωτισμός) δήλωσα ότι ο γουοκισμός έχει ισχυρούς δεσμούς με τον ολοκληρωτισμό.

Σήμερα, κύριοι εκπρόσωποι της woke κουλτούρας είναι οι συμμετέχοντες στο κίνημα BLM και τα μέλη της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας. Ποιες είναι οι κινητήριες δυνάμεις πίσω από την άνοδο του γουοκισμού στη σύγχρονη κοινωνία και γιατί οι συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες έχουν συνδεθεί με το woke κίνημα;

Όπως προανέφερα, το woke κίνημα στέκεται στο σημείο τομής μεταξύ του κομ- μουνιταριανισμού [αμερικανικού κοινοτισμού - communitarianism) -μιας βασικής αντίληψης για την ιδιότητα του πολίτη στην αμερικανική κοινωνία- και της σχεδόν αποκλειστικής εστίασης στις «διακρίσεις» και στην «κυριαρχία». Η τελευταία αναπτύχθηκε κυρίως στις σχολές κοινωνικών επιστημών, ως επί το πλείστον στην κοινωνιολογία, υπό την επίδραση του Πιερ Μπουρντιέ. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο κομμουνιταριανισμός βρίσκεται στον αντίποδα της οικουμενικής αντίληψης της ιδιότητας του πολίτη, η οποία αναγνωρίζει την ύπαρξη συλλογικοτήτων, κατηγοριών ή ακόμη και κοινοτήτων, αλλά δεν παρέχει κάποιο δικαίωμα στους ανθρώπους με βάση την ένταξή τους σε μια συλλογικότητα. Έτσι, το woke κίνημα έχει τη δυνατότητα να συμπεριλάβει κάθε είδους διεκδίκηση που βασίζεται σε μια λεγόμενη «κοινότητα», όποιο και αν είναι το ζήτημα που διακυβεύεται – εξ ου και η αξιοσημείωτη επιτυχία του όχι μόνο στον ακαδημαϊκό τομέα, αλλά και στον πολιτισμό, στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ακόμη και στον κόσμο των επιχειρήσεων.

Πώς ερμηνεύετε την κριτική ότι ο γουοκισμός αμφισβητεί τις εθνικές ταυτότητες και τους συνεκτικούς κοινωνικούς δεσμούς;

Δεν νομίζω ότι αμφισβητεί τις εθνικές ταυτότητες, αντιθέτως αναγκάζει τους ανθρώπους να αυτοπροσδιορίζονται σύμφωνα με εθνικές παραμέτρους – άλλος ένας λόγος για τον οποίο πιστεύω ότι μπορεί να γίνει ολοκληρωτικός. Όσον αφορά τους κοινωνικούς δεσμούς, προωθεί ένα είδος αυτονομίας αγνοώντας την καθολική ιδιότητα -αυτήν του πολίτη ή του ανθρώπου- και αντικαθιστώντας τη με την κοινοτιστική ιδιότητα, όπως μαύρος ή λευκός, γυναίκα ή άνδρας, ετεροφυλόφιλος ή ομοφυλόφιλος, cis ή τρανς άτομο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο γουοκισμός αποτελεί κίνδυνο για την κοινωνική συνοχή, την ειρήνη και την αδελφοσύνη.

Κατά τη γνώμη σας, ποιος είναι ο ρόλος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στη διάδοση και την ενίσχυση των woke ιδεολογιών;

Τα μέσα παίζουν θεμελιώδη ρόλο, καθώς έχουν τη δυνατότητα να πείσουν πολλούς ανθρώπους σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, βασιζόμενα όχι σε τεκμηριωμένες μελέτες και αναλύσεις, αλλά σε απλά αντανακλαστικά αλληλεγγύης και συναισθηματικές αντιδράσεις.

Πώς κοινωνικοποιούνται τα άτομα με βάση τα πρότυπα και τις αξίες της woke κουλτούρας και ποιες είναι οι συνέπειες αυτής της διαδικασίας κοινωνικοποίησης;

Η κοινωνικοποίησή τους προέρχεται κυρίως από τα κοινωνικά δίκτυα, μαζί με τον ακαδημαϊκό ακτιβισμό για όσους βρίσκονται σε πανεπιστήμια. Ζουν και σκέφτονται σε μικρούς κύκλους και «γνωστικές φούσκες», πεπεισμένοι ότι όλος ο κόσμος έχει τις ίδιες ιδέες, εκτός από τους εχθρούς τους, την Ακροδεξιά. Πρόκειται λοιπόν για ένα πολύ απλό, μανιχαϊστικό και περιορισμένο διανοητικό περιβάλλον, το οποίο μπορεί να κάνει κάποιον να αισθάνεται άνετα, αλλά σίγουρα όχι να προαγάγει τη νοημοσύνη του.

Γιατί έχουμε φτάσει να θεωρούμε τους υπέρμαχους της woke κουλτούρας φιλελεύθερους και προοδευτικούς και όσους αντιτίθενται σε αυτήν, ακροδεξιούς και θιασώτες του ολοκληρωτισμού;

Οι σκοποί που προασπίζεται ο γουοκισμός είναι αναμφισβήτητα προοδευτικοί, καθώς αφορούν την ανισότητα και τις διακρίσεις, αλλά αυτό γίνεται εις βάρος της οικουμενικότητας, του επιστημονικού ορθολογισμού και της ελευθερίας έκφρασης. Οι υπερβολές του στον ακαδημαϊκό κόσμο έχουν οδηγήσει στον στιγματισμό του από τη Δεξιά, ακόμη και την Ακροδεξιά, στις ΗΠΑ. Ωστόσο, όλο και περισσότερες φωνές υψώνονται στην Αριστερά -ιδιαίτερα στη Γαλλία, πατρίδα του οικουμενισμού και του Διαφωτισμού- οι οποίες διαμαρτύρονται για την αξίωση του γουοκισμού να εκπροσωπεί την Αριστερά, ενώ στην πραγματικότητα περιφρονεί αρκετές από τις θεμελιώδεις αξίες της.

Ποια θεωρείτε ότι θα είναι η πιθανή μετεξέλιξη της woke κουλτούρας;

Ελπίζω μόνο ότι σύντομα θα απορριφθεί και θα εξαφανιστεί, ακριβώς όπως ο σταλινισμός έχασε οριστικά κάθε νομιμοποίηση. Βέβαια, αυτό μπορεί να πάρει χρόνο, πολύ περισσότερο επειδή επηρεάζει κυρίως τη νέα γενιά…

Πηγή: Καθημερινή (29/4/2024)