Εγχώρια ελεγεία σε μια ξεχασμένη χώρα

του Marcello Veneziani 02 Σεπτεμβρίου 2024

Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς μια ιταλική ή τοπική ελεγεία, όπως ο J.D. Vance δημιούργησε μια αμερικανική ελεγεία; Το βιβλίο που έγραψε ο σημερινός υποψήφιος βουλευτής του Τραμπ ήταν αφιερωμένο στη μνήμη, στην παιδική ηλικία, στη βαθιά επαρχία της Αμερικής· σε εμάς θα ήταν ένα νοσταλγικό ταξίδι στην ιταλική επαρχία, αυτό που αντιπροσώπευε στη ζωή και τη φαντασία μας. Χθες, στη γενέτειρά μου, το Bisceglie, στο τέλος του φεστιβάλ «Βιβλία στο αρχαίο χωριό», προσπάθησα -μέσα στην περιορισμένη διάρκεια μιας συνάντησης- να κεντήσω μια ελεγεία του χωριού, βοηθώντας τον εαυτό μου με εικόνες του παρελθόντος, σε μια εποχή που η μνήμη και τα χωριά τείνουν να εξαφανιστούν, με μια αδιανόητη ταχύτητα υπό το πρίσμα της παροιμιώδους βραδύτητας της ζωής του χωριού, ιδιαίτερα στο νότο. Τα φεστιβάλ βιβλίου έχουν την αξία να φέρνουν τον πολιτισμό στην επαρχία, τα βιβλία και τους συγγραφείς του παρόντος. Θα επιχειρήσω την αντίστροφη ενέργεια, να φέρω το χωριό, την επαρχία στην καρδιά του πολιτισμού, της μνήμης και του προβληματισμού του παρόντος. Άλλωστε, η μεγάλη λογοτεχνία γεννιέται επαρχιακή πριν γίνει καθολική (παγκόσμια). Κάθε φορά που μιλάς για ένα χωριό, μιλάς για κάθε χωριό, ό,τι είναι βαθιά οικείο, τοπικό, εγχώριο είναι ό,τι είναι πιο οικουμενικό, πιο εγκάρδιο, κοινό για όλους. Ακόμη και αυτοί που ζουν σε πόλεις έχουν μια περιοχή καταγωγής στην καρδιά τους. Ίσως δεν είναι δική τους αλλά των παππούδων τους. Πολλοί θυμούνται αξέχαστες μέρες περασμένες που έζησαν στο χάδι τού τόπου τους και στο νωχελικό του αγκάλιασμα που μας τύλιγε.

Σε αντίθεση με τη δημοφιλή πεποίθηση, ο τοπικός κόσμος ήταν πολύ πιο πλούσιος, πιο ποικιλόμορφος και παγκόσμιος από τον παγκοσμιοποιημένο κόσμο στον οποίο ζούμε. Στο χωριό συναντάς χίλιους ανθρώπους, σταματάς να μιλήσεις με εκατό, ξέρεις τη ζωή, τον θάνατο και τα θαύματα πολλών ανθρώπων. Στη μεγάλη πόλη γνωρίζεις και χαιρετάς πολύ λιγότερο κόσμο, σταματάς για να μιλήσεις με πολύ λίγους.
Το παιδί που μεγάλωσε στο χωριό μου, όπως και σε πολλά άλλα χωριά, έζησε σε τρεις πραγματικούς κόσμους: ήξερε το χωριό, την πλατεία, το δρόμο, τα σπίτια, τα καταστήματα, τη ζωή του χωριού αλλά ήξερε επίσης την ύπαιθρο, τα ζώα, τόν αγροτικό πολιτισμό που μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες ήταν διαδεδομένος και γειτονικός με την πόλη. Και ήξερε τη θάλασσα σε απόσταση αναπνοής από το σπίτι, τα ψάρια και τους ψαράδες, τα δίχτυα, τις βάρκες, τους αχινούς, τα μύδια, τα λουτρά.  Έναν άλλον κόσμο.
Αλλά όχι μόνο αυτό. Οι μεγάλες οικογένειες του παρελθόντος - διευρυμένες, εκτεταμένες, ανοιχτές σε φίλους, συζύγους και γνωστούς - σε βάζουν σε μόνιμη σύγκριση με κόσμους διαφορετικούς από τον δικό σου όσον αφορά την ηλικία, την τάξη και την εμπειρία. Σήμερα, οι οικογένειες είναι μικρές, εσωστρεφείς και αποικισμένες από τον παράλληλο κόσμο των ΜΜΕ. Οι νέοι είναι με τους νέους, οι γέροι με τους γέρους (όταν δεν είναι μόνοι). Υπάρχει ένα είδος ρατσισμού γενεών, στενόμυαλου, ηλικιακού απαρτχάιντ που μας χωρίζει και μας απομονώνει. Δεν γνωρίζουμε πια το παρελθόν από πρώτο χέρι, και οι ηλικιωμένοι δεν γνωρίζουν τους νέους που θα κατοικήσουν στο μέλλον. Ζουν σε διαφορετικούς χρόνους, μέσα και γλώσσες. Παράλληλα με τον φυσικό και τον πραγματικό κόσμο, ζούσαμε σε έναν μαγικό και θρησκευτικό κόσμο γεμάτο μύθους, ξωτικά, παραμύθια και δεισιδαιμονίες, προσευχές και λιτανείες. Καταλάβαινες ότι ο κόσμος δεν περιστρέφεται γύρω από σένα ή μέσα σε αυτήν την παντογνώστρια θήκη που ονομάζεται smartphone, αλλά υπάρχει στην ορατή και αόρατη πραγματικότητα και εσύ είσαι απλώς μια κουκκίδα μέσα σε αυτό το σύμπαν.
Τότε η εμπειρία στο χωριό ήταν πολυαισθητηριακή. Δεν υπήρχε μόνο ομιλία και όραση, υπήρχε και μυρωδιά, ανάμεσα σε μυρωδιές και βρωμιές, η έντονη γεύση των αυθεντικών γεύσεων, η αφή, δηλαδή η εγγύτητα της επαφής, να αγγίζεσαι εκτός από το να μιλάς, να αναπνέεις δίπλα στον άλλον· η εγγύτητα ήταν απτή. Σήμερα ξέρουμε περισσότερα για το μακρινό, χθες ξέραμε περισσότερα για το κοντινό, την εγγύτητα.

Τα σπίτια στο χωριό ήταν ακμάζοντα κέντρα ζωής. κόσμος μπαινόβγαινε συνέχεια, φώναζε ο ένας τον άλλον από τα μπαλκόνια και τα παράθυρα, είχες συνεχείς ξαφνικές επισκέψεις. Πολύτεκνες οικογένειες σήμαιναν σμήνη γενεών σε συνεχή διέλευση από τα σπίτια τους. Ανοιχτές κοινωνίες, παρά κλειστές, αλλά σε γειτνίαση. Ευδιάθετος, μερικές φορές καβγάς.

Εν ολίγοις, σε αντίθεση με ό,τι νομίζουμε σήμερα, ο κόσμος του χωριού ήταν πιο πλούσιος, πιο ποικίλος και ζωντανός από τον τηλεματικό, εικονικό και διαδικτυακό κόσμο του σήμερα. Υπήρχε περισσότερη ανθρωπιά ακόμα κι αν σπάνια έβλεπες τις μάζες, τα πλήθη, τις ουρές. Η ζωή μέσα στην απλότητά της φαινόταν να αναδύεται, να μεγαλώνει και να τελειώνει αυθόρμητα. Είναι η ελεύθερη ζωή,  που σημαίνει κατά χάρη, χωρίς τίμημα και χωρίς αξιώσεις, όπου τα πρωτογενή αγαθά είναι προσβάσιμα δωρεάν.

Μιλάω σε παρελθοντικό χρόνο γιατί εκείνο το χωριό δεν υπάρχει πια. Έχει αδειάσει, τα παιδιά δουλεύουν μακριά, τα ζευγάρια δεν κάνουν παιδιά, οι ηλικιωμένοι έχουν αυξηθεί, οι δρόμοι έχουν περισσότερους πολίτες εκτός ΕΕ παρά χωρικούς. Η βιολογική ζωή επιμηκύνεται, η κοινοτική ζωή μικραίνει, οι άνθρωποι μένουν στο σπίτι ή στα αυτοκίνητά τους περισσότερο, έχουν λιγότερη φύση γύρω τους. Έφυγαν τα γαϊδούρια, τα μουλάρια, τα κοτόπουλα και άλλα ζώα της αυλής, τα σκυλιά κάτω από τα κάρα ή τα ρυμουλκούμενα· τα κατσίκια και τα πρόβατα, αρμέγονταν κατευθείαν στο σπίτι για φρέσκο ​​γάλα. Τώρα υπάρχουν περισσότερα σκυλιά και γάτες στο σπίτι, εξανθρωπισμένα, με καλύτερη μεταχείριση, αντικαθιστώντας παιδιά και φίλους.

Όποιος περιμένει σε αυτό το σημείο τη νοσταλγία για εκείνον τον καιρό, θα απογοητευτεί. Πρώτον, γιατί και αυτός ο κόσμος ήταν σκληρός, οξύς, άγριος, φτωχός, ωμός, πεινασμένος, ξυπόλητος, άδικος, αδαής και καταχρηστικός.
Δεύτερον, γιατί κάθε εποχή έχει την πρόοδο και τις οπισθοδρομήσεις της, τις κατακτήσεις και τις απώλειές της, και δεν έχει νόημα να μετανιώνουμε για τη μία χωρίς να υπολογίζουμε τις άλλες.
Τρίτον, γιατί ακόμα κι αν το θέλεις, αυτός ο κόσμος δεν επιστρέφει ποτέ. Είναι αδύνατο και αξιολύπητο να φανταστεί κανείς να το αποκαταστήσει ή να το επαναφέρει τεχνητά στη ζωή. Και δεν θα μπορούσαμε πια να ζούμε έτσι, σε αυτόν τον κόσμο, σε αυτές τις συνθήκες. Εκείνος ο κόσμος δεν ήταν πιό όμορφος αλλά μάλλον τα μάτια που τον παρατηρούσαν, τα μάτια μας ως παιδί και μετά ως αγόρι, ακόμα γεμάτα ζωή και προσδοκίες. Ήταν τα παιδικά μας χρόνια αλλά φαινόταν σαν τα παιδικά χρόνια του κόσμου, όταν άρχιζαν όλα τα πράγματα.

Γιατί λοιπόν μιλάς  με τόσο πάθος; Γιατί είναι ωραίο να κυνηγάς αναμνήσεις, είναι ωραίο να έχεις αναμνήσεις από έναν διαφορετικό κόσμο, είναι ωραίο να επιστρέφεις σε αυτούς που δεν είναι πια εκεί και σε πράγματα που δεν είναι πια εκεί. Η κατοίκηση πολλών κόσμων είναι πλούτος, η κατοίκηση στο παρελθόν πέρα ​​από το παρόν είναι πολύτιμος πόρος και όρος σύγκρισης, μια καλή άσκηση που βελτιώνει την κριτική μας αίσθηση, την ελευθερία μας και την επίγνωσή μας ότι είμαστε στον κόσμο. Η νοσταλγία είναι ένα όμορφο συναίσθημα που κάνει καλό στην ψυχή, εξανθρωπίζει τις σχέσεις, επαναφέρει τη ζωή στα ουσιαστικά. Γίνεται αρρώστια αν μετατραπεί σε μίσος προς το παρόν, σε επιθυμία να το καταργήσεις ή τουλάχιστον να το βρίσεις, να το καταραστείς. Τότε από αίσθημα γίνεται αγανάκτηση.

Θα χρειαζόμασταν μια τοπική ελεγεία, χωρίς αναστηλωτικές αξιώσεις και ρεβανσιστικές φιλοδοξίες. Ένα συναίσθημα που πιάνει την καρδιά, κάνει τις μέρες πιο ανάλαφρες, μας κάνει να ζούμε σε πολλούς κόσμους και όχι μόνο στον παρόν, που μας αρέσει όλο και λιγότερο όσο μεγαλώνουμε. Και αυτό μας φέρνει σε ειρήνη με τους νεκρούς και με το παρελθόν.

Είναι λοιπόν όμορφο μια Κυριακή βράδυ στο τέλος του καλοκαιριού να ξαναρχίζεις, χέρι-χέρι, τόν χορό των αναμνήσεων, τήν ελεγεία για έναν κόσμο που δεν υπάρχει πια.

https://www.marcelloveneziani.com/articoli/elegia-nostrana-in-un-paese-smemorato/