Giovanni Reale - ΠΛΑΤΩΝ (11)

 Συνέχεια από: Δευτέρα 23 Σεπτεμβρίου 2024

Giovanni Reale 

ΠΛΑΤΩΝ

II

Η ΠΟΙΗΤΙΚΉ-ΜΙΜΗΤΙΚΉ ΠΡΟΦΟΡΙΚΌΤΗΤΑ ΑΚΡΟΓΩΝΙΑΊΟΣ ΛΊΘΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΎ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΎ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΉΣ ΔΙΑΜΌΡΦΩΣΗΣ ΚΑΙ Η ΜΕΤΩΠΙΚΉ ΣΎΓΚΡΟΥΣΗ ΤΟΥ ΠΛΆΤΩΝΑ ΜΕ ΑΥΤΉΝ

Οι λόγοι για την αρνητικότητα της μίμησης δεν εντοπίζονται μόνο στη μορφή αλλά και στο περιεχόμενο των ποιητικών εκφράσεων

ΟΣΟΝ ΑΦΟΡΑ, στη συνέχεια, τους λόγους της αρνητικότητας της μίμησης όχι μόνο στη μορφή, αλλά και στα περιεχόμενα των ποιητικών εκφράσεων/εκφωνημάτων, ο Πλάτων, στο δέκατο βιβλίο της Πολιτείας, διευκρινίζει τα εξής:

Οι ποιητές, όπως και οι ζωγράφοι, δεν βασίζονται στη γνώση της αλήθειας των πραγμάτων για τα οποία μιλούν, αλλά μόνο στην απλή γνώμη.

Πράγματι, τα περιεχόμενα των ποιητικών εκφράσεων βρίσκονται σε τριπλή απόσταση από την αλήθεια και δεν παρουσιάζουν μόνο μιμήσεις, αλλά ακόμα και «μιμήσεις μιμήσεων». Το είναι των πραγμάτων, όπως θα δούμε, έγκειται στην Ιδέα ή την νοητή Μορφή, το αιώνιο παράδειγμα ή πρότυπο, και σε αυτό συνίσταται η Αλήθεια. Τα φυσικά πράγματα, είτε είναι φυσικά είτε δημιουργημένα από την τέχνη των ανθρώπων, είναι φυσικές αναπαραγωγές, δηλαδή «οντολογικές εικόνες», και ως εκ τούτου «μιμήσεις» των Ιδεών ή νοητών Μορφών. Όλα τα πράγματα που παρουσιάζονται στην επική ποίηση και την τραγωδία, καθώς και στη ζωγραφική, και κατά συνέπεια τα περιεχόμενα όλων των ποιητικών εκφράσεων, είναι επίσης εικόνες ή αντίγραφα, αλλά όχι των Ιδεών και νοητών Μορφών, αλλά των οντολογικών μιμήσεων που συνιστούν όλα τα φυσικά πράγματα, και υπό αυτή την έννοια, είναι «μιμήσεις μιμήσεων».

Ο ποιητής, όπως και ο ζωγράφος, είναι ένας ψευδο-δημιουργός, ένας ψευδο-τεχνίτης, ένας ψευδο-δημιουργός όλων των πραγμάτων (συμπεριλαμβανομένων των θεών και όλων των όντων στον ουρανό και στον Άδη) που εκπροσωπεί/αντιπροσωπεύει. Ωστόσο, η τέχνη αυτού του ψευδο-δημιουργού είναι κάτι πολύ μικρής αξίας. Μοιάζει με εκείνο τον τρόπο παραγωγής, ή μάλλον αναπαραγωγής, που επιτυγχάνεται παίρνοντας έναν καθρέφτη και περιστρέφοντάς τον παντού: «με αυτόν τον τρόπο παράγεται γρήγορα ο ήλιος και ό,τι είναι στον ουρανό, γρήγορα η γη», και έτσι και τα υπόλοιπα. Αλλά τα πράγματα που παράγονται με αυτόν τον τρόπο δεν είναι παρά «φαινόμενα, όχι πραγματικά όντα».

Το ίδιο ισχύει και για τα περιεχόμενα των ποιητικών εκφράσεων/δηλώσεων: δεν εξαρτώνται από πραγματική γνώση, αλλά από απλή γνώμη, και έτσι είναι απλώς φαινόμενα των πραγμάτων.

Αυτά είναι τα λόγια του Πλάτωνα:

– Λοιπόν, μέχρι αυτό το σημείο, λέμε με σιγουριά ότι από τον Όμηρο και μετά, κάθε καλλιτέχνης είναι μιμητής εικόνων της αρετής και όλων των άλλων αντικειμένων πάνω στα οποία εργάζεται, ότι δεν αγγίζει την αλήθεια (δεν αντλεί από την αλήθεια), και όπως ειπώθηκε μόλις, ο ζωγράφος, χωρίς να γνωρίζει τίποτα για την τέχνη του υποδηματοποιού, φτιάχνει έναν υποδηματοποιό που φαίνεται τέτοιος μόνο σε όποιον δεν γνωρίζει τίποτα και περιορίζεται στο να θαυμάζει τα χρώματα και τα σχήματα.

– Αναμφίβολα.

– Έτσι, κατά τη γνώμη μου, θα μπορούσαμε να πούμε ότι και ο ποιητής περιορίζεται στο να φωτίζει τα χρώματα κάθε άλλης τέχνης, χρησιμοποιώντας ονόματα και φράσεις· όχι όμως με γνώση της ουσίας, αλλά μέσω μίμησης. Με αυτή την έννοια, όταν μιλά για την τέχνη του υποδηματοποιού με μέτρα, με ρυθμούς ή με μουσική, σε ανθρώπους της ίδιας φύσης που αποζητούν τις λέξεις και που στοχεύουν στα λόγια, μπορεί να φαίνεται ότι μιλά πολύ καλά· και το ίδιο όταν μιλά για στρατηγική ή για οποιοδήποτε άλλο θέμα. Εξάλλου, σε αυτό ακριβώς έγκειται η μεγάλη γοητεία που από τη φύση του έχει αυτό το είδος έκφρασης. Αλλά, αν γδύσουμε τα έργα της ποίησης από τα χρώματα της μουσικής και τα απαγγείλουμε όπως είναι, ξέρω καλά πώς θα σου φαίνονταν, αφού το έχεις δει και σε κάποιες περιπτώσεις.

– Βεβαίως.

– Δεν μοιάζουν με τα πρόσωπα των νέων που, αν και όχι όμορφα, όταν χάνουν τη φρεσκάδα τους γίνονται χειρότερα;

– Ακριβώς έτσι.

– Τότε πρόσεχε: λέγαμε ότι ο δημιουργός εικόνων, ο μιμητής, δεν καταλαβαίνει αυτό που είναι, αλλά αυτό που φαίνεται. Δεν είναι έτσι;

– Ναι. (Πολιτεία Ι, 600e - 601c)1.

Ο ποιητής, λοιπόν, δεν έχει «γνώση» των πραγμάτων που λέει, αλλά ούτε και μια «ορθή γνώμη», γιατί δεν έχει τη σχέση και την εξοικείωση με τα πράγματα για τα οποία μιλά, που, αν δεν παράγει αληθινή γνώση, παράγει τουλάχιστον μια γνώμη συνδεδεμένη με την αλήθεια. Έχει μια γνώμη με την χειρότερη έννοια του όρου:

– Λοιπόν, ο μιμητής δεν θα έχει ούτε γνώση ούτε ορθή γνώμη για αυτό που μιμείται, σε σχέση με το ωραίο και το άσχημο.

– Δεν φαίνεται.

– Πράγματι, ωραίος τύπος αυτός ο μιμητής ποιητής, αν κρίνουμε τη σοφία των πραγμάτων που δημιουργεί.

– Όχι και τόσο!

– Και όμως, θα μιμείται χωρίς να γνωρίζει, για κάθε πράγμα, κάτω από ποιες πτυχές είναι καλό ή κακό· αλλά όπως φαίνεται, όπως φαίνεται όμορφο στους περισσότερους που δεν ξέρουν τίποτα, έτσι θα το μιμηθεί.

– Τι άλλο θα μπορούσε να κάνει;

– Λοιπόν, σε αυτό το σημείο φαίνεται ότι συμφωνούμε αρκετά, δηλαδή ότι ο μιμητής δεν γνωρίζει τίποτα έγκυρο για τα πράγματα που μιμείται, και ότι η μίμηση είναι ένα παιχνίδι και όχι κάτι σοβαρό, και ότι αυτοί που συνθέτουν τραγική ποίηση, σε ιάμβους και εξάμετρους στίχους, είναι μιμητές στον μέγιστο δυνατό βαθμό (Πολιτεία Ι, 602a - 603b)2.

Αλλά υπάρχει και μια δεύτερη αρνητική πτυχή της ποίησης: η ποίηση, μέσω αυτής της πολύπλοκης και πολυδιάστατης γκάμας μιμητικών εκφράσεων, εμπλέκει τον άνθρωπο όχι στο καλύτερο μέρος της ψυχής του, αλλά στο χειρότερο, δηλαδή στο παράλογο και παθιασμένο μέρος, και έτσι τον διαφθείρει:

– Είναι προφανές ότι ο ποιητής μιμητής, από τη φύση του, δεν τείνει προς τη λογική ικανότητα της ψυχής, ούτε η σοφία που πρεσβεύει αυτή του ταιριάζει, δεδομένου ότι αποζητά τη δημόσια αποδοχή· μάλλον, θα του αρέσει το άσωτο/άκρατο και ευμεταβλητό/άστατο  μέρος, γιατί είναι πιο εύκολο να μιμηθεί.

– Αναμφίβολα.

– Σε αυτό το σημείο, θα είχαμε καλούς λόγους να κριτικάρουμε τον ποιητή και να τον συγκρίνουμε με τον ζωγράφο. Διότι, όπως ο ζωγράφος, φτιάχνει έργα χαμηλής αξίας σε σχέση με την αλήθεια· και, επιπλέον, όπως ο ζωγράφος, απευθύνεται σε ένα μέρος της ψυχής που δεν είναι το καλύτερο. Αυτό αρκεί για να δικαιολογήσουμε το γεγονός ότι δεν θα τον δεχθούμε στην Πολιτεία που επιθυμεί να έχει καλούς νόμους. Ένας άλλος λόγος είναι ότι πραγματικά ξυπνά/αφυπνίζει, τρέφει αυτό το μέρος της ψυχής, και, δυναμώνοντάς το, καταπνίγει τη λογική ικανότητα, ακριβώς όπως συμβαίνει στην πολιτική ζωή, όταν κάποιος, δίνοντας δύναμη στους χειρότερους, καταλήγει να παραδίδει σε αυτούς το κράτος και να θυσιάζει τους καλύτερους. Για τους ίδιους λόγους θα μπορούσαμε να πούμε ότι, στην ιδιωτική σφαίρα, ο μιμητής ποιητής εμφυτεύει στην ψυχή του καθενός μια κακή μορφή διακυβέρνησης, είτε δίνοντας πίστη στο παράλογο μέρος [...] είτε κατασκευάζοντας εικόνες εικόνων, με αποτέλεσμα να παραμένει σε μεγάλη απόσταση από την αλήθεια (Πολιτείας Ι, 605a - 605c)3.

(Συνεχίζεται)

Σημειώσεις

1.Το κείμενο της Πολιτείας Ι, 600e - 601c σε μετάφραση Ι. Γρυπάρη:

-Να ειπούμε λοιπόν γενικά για όλους τους ποιητές, αρχίζοντας από τον Όμηρο, ότι είναι απλώς μιμητές των ειδώλων της αρετής και των άλλων που πραγματεύονται στα ποιήματά τους, την αλήθεια όμως ούτε καν προσεγγίζουν, αλλ᾽ όπως λέγαμε τώρα δα, ο ζωγράφος μπορεί να κάμει έναν παπουτσή να μοιάζει τόσο πολύ, ώστε όσοι τον βλέπουν από τα χρώματα και τα σχήματα να νομίσουν ότι βλέπουν αληθινό παπουτσή, αν και ο ίδιος δεν έχει καμιά γνώση απ᾽ αυτό το επάγγελμα;

-Βεβαιότατα.

-Έτσι, νομίζω, και ο ποιητής, αφού δεν γνωρίζει τίποτ᾽ άλλο παρά ν᾽ απομιμείται, έχει την ικανότητα να επιχρωματίζει με κάτι τέτοια χρώματα, με τις λέξεις δηλαδή και τις εκφράσεις, κάθε τέχνη, ώστε, είτε για την τέχνη του παπουτσή μιλεί με μέτρο και ρυθμό και αρμονία, είτε για τη στρατηγική, είτε για οποιοδήποτε άλλο πράγμα, οι ακροατές από τα λόγια του να σχηματίζουν την εντύπωση ότι γνωρίζει κατά βάθος όλ᾽ αυτά που λέγει· [601b] τόσο μεγάλη γοητεία ασκεί από τη φύση της αυτή τη διακόσμηση. Γιατί γνωρίζεις, υποθέτω, πώς φαίνονται αυτά καθαυτά τα κατασκευάσματα των ποιητών, άμα απογυμνωθούν από τον μουσικό χρωματισμό τους· βέβαια θα το έχεις και συ παρατηρήσει.

-Μάλιστα.

-Δεν μοιάζουν με τα πρόσωπα εκείνων που βρίσκονται στο άνθος της νεότητάς τους, χωρίς όμως και να είναι ωραίοι, και που ξέρεις δα πώς φαίνονται όταν χάσουν αυτό το άνθος;

-Εντελώς.

-Πρόσεξε τώρα παρακάτω· ο ποιητής του ειδώλου, ο μιμητής δηλαδή, δεν έχει καμιάν ακριβή γνώση του όντος αλλά του φαινομένου· δεν είν᾽ έτσι;

-Μάλιστα.

2.Το κείμενο της Πολιτείας Ι, 602a - 603b σε μετάφραση Ι. Γρυπάρη:

-Ούτε λοιπόν γνώση ακριβή ούτε ορθή γνώμη θα ᾽χει ο μιμητής για τα προτερήματα ή τα ελαττώματα των πραγμάτων που απομιμείται.

-Έτσι φαίνεται.

-Ώστε ο μιμητής, στην ποίηση, θα είναι βέβαια χαριτωμένος για τη σοφία που έχει στα όσα πραγματεύεται.

-Δεν το φαντάζομαι.

-Και όμως θα μιμηθεί το καθετί, χωρίς να γνωρίζει γι᾽ αυτό τί είναι το καλό και τί το κακό· αλλά, καθώς φαίνεται, εκείνο που θεωρούν και παραδέχονται ως καλό οι πολλοί και οι αμαθείς, τούτο θα μιμηθεί.

-Και βέβαια τί άλλο;

-Ώστε κατ᾽ αυτό τον τρόπο νομίζω ότι επαρκώς αποδείξαμε τα εξής: πρώτον ότι ο μιμητής τίποτα δεν γνωρίζει άξιο λόγου απ᾽ όσα μιμείται και ότι η μίμηση είναι απλώς παιχνίδι χωρίς σοβαρότητα καμιά· και δεύτερον ότι όσοι κάνουν τραγική ποίηση, είτε σε ιαμβικούς στίχους είτε σε ηρωικούς, είναι όλοι τους με το παραπάνω μιμητές.

-Χωρίς καμιάν αμφιβολία.

3. Το κείμενο της Πολιτείας Ι, 605a - 605c σε μετάφραση Ι. Γρυπάρη:

-Φανερά άλλωστε ο μιμητικός ποιητής δεν είναι από τη φύση πλασμένος να παρασταίνει αυτό το μέρος της ψυχής και η σοφία του δεν είναι προορισμένη ν᾽ αρέσκεται σ᾽ αυτό, αν θέλει ν᾽ αποκτήσει φήμη στο πλήθος, αλλά ν᾽ απεικονίζει το αγανακτητικό και παρδαλό ήθος που εύκολα προσφέρεται στη μίμηση.

-Φανερό.

-Θα είχαμε λοιπόν δίκιο να τον καταδικάσομε κι αυτόν και να τον βάλομε σε ανάλογη θέση με τον ζωγράφο· γιατί έχει μαζί του κοινά γνωρίσματα το ότι συνθέτει πράγματα δίχως αξία ως προς την αλήθεια, και το ότι εργάζεται για ν᾽ αρέσει στο χειρότερο και όχι στο καλύτερο μέρος της ψυχής. Και έτσι θα έχομε εντελώς δίκιο να μην τον παραδεχτούμε μέσα σε μια πόλη που πρόκειται να ευνομείται, γιατί διεγείρει και τρέφει τούτο το κακό μέρος της ψυχής και δυναμώνοντάς το καταστρέφει το λογιστικόν· και όπως όταν σε μια πόλη κάνει κανείς τους κακούς δυνατότερους, παραδίνει σ᾽ αυτούς την κυβέρνηση και εξαφανίζει τους χρηστότερους, το ίδιο θα ειπούμε και για τον μιμητικό ποιητή, ότι ιδρύει μέσα στου καθενός την ψυχή μια κακή πολιτεία, γιατί χαρίζεται στο ανόητο μέρος της και δεν μπορεί να ξεχωρίσει ούτε τα μεγαλύτερα ούτε τα μικρότερα, αλλά τα ίδια πράγματα νομίζει άλλοτε μεγάλα άλλοτε μικρά και ειδωλοποιεί είδωλα μένοντας πάρα πολύ μακριά από την αλήθεια.

- Αυτό είναι βέβαιο.

- Μολαταύτα ακόμη δεν είπαμε το μεγαλύτερο κακό που προξενεί η ποίηση. Γιατί είναι πραγματικά φοβερότατο το ότι είναι ικανή να διαφθείρει και τους χρηστούς ανθρώπους, εκτός από πάρα πολύ λίγες εξαιρέσεις.