Giovanni Reale - ΠΛΑΤΩΝ (10)

 Συνέχεια από: Τετάρτη 11 Σεπτεμβρίου 2024

Giovanni Reale 

ΠΛΑΤΩΝ

II

Η ΠΟΙΗΤΙΚΉ-ΜΙΜΗΤΙΚΉ ΠΡΟΦΟΡΙΚΌΤΗΤΑ ΑΚΡΟΓΩΝΙΑΊΟΣ ΛΊΘΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΎ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΎ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΉΣ ΔΙΑΜΌΡΦΩΣΗΣ ΚΑΙ Η ΜΕΤΩΠΙΚΉ ΣΎΓΚΡΟΥΣΗ ΤΟΥ ΠΛΆΤΩΝΑ ΜΕ ΑΥΤΉΝ

Η «μίμηση» ως θεμέλιο της δημιουργίας και της επικοινωνίας των ποιητικών εκφωνημάτων στο πλαίσιο της προφορικότητας

ΣΕ ΑΥΤΗΝ ΤΗΝ ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ η μνήμη χρειάζεται μια επιπλέον υποστήριξη, αυτή της «μίμησης» ή «απομίμησης», την οποία ο Havelock εξήγησε με πραγματικά πειστικό τρόπο, αν και τελικά έπεσε θύμα της ίδιας του της ανακάλυψης.

Συγκεκριμένα, ο Havelock κατάλαβε καλά ότι η «μίμηση», όσον αφορά το ποιητικό εκφώνημα, εμπλέκεται σε τέσσερα επίπεδα με εξαιρετικά σύνθετους τρόπους, οι οποίοι είναι πραγματικά εντυπωσιακοί για τον σύγχρονο άνθρωπο. Στην πραγματικότητα, για εμάς, μόνο ένα από αυτά τα επίπεδα διατηρεί νόημα και αξία.

Πράγματι, θα σκεφτόμασταν ότι το έργο της «μίμησης» μπορεί να έχει συγκεκριμένο νόημα στην περίπτωση του ηθοποιού, ο οποίος πρέπει να μπει στα παπούτσια του χαρακτήρα που ερμηνεύει, να του μοιάσει, για να τον αναπαραστήσει και να τον εκφράσει κατάλληλα. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, μέσω «μίμησης» του χαρακτήρα λειτουργεί και ο ποιητής κατά την ίδια την πράξη της δημιουργίας του. Σήμερα θα το θεωρούσαμε αυτό πολύ παράξενο. Αντίθετα, ο φιλόσοφός μας στις αναλύσεις του αναφέρεται σε μια συγκεκριμένη ιστορική κατάσταση.

Μια ωραία επιβεβαίωση αυτής της θέσης είναι η θεωρία που ο Αριστοφάνης βάζει στο στόμα του τραγικού ποιητή Αγάθωνα, η οποία αντικατοπτρίζει την αρχική έννοια του όρου «μίμηση»:

Φοράω τα ενδύματα σε αρµονία µε τις σκέψεις µου·
γιατί ένας ποιητής πρέπει να μεταμορφώνει τα κοστούμια του, τις συνήθειές του,
σύμφωνα με τα δράματα που γράφει·
κι αν μια γυναίκα είναι η πρωταγωνίστρια,
πρέπει να μεταμορφώσει το σώμα του σε γυναικείο.

Όχι μόνο αυτό, αλλά και το ακροατήριο συμμετέχει στο πολύπλοκο παιχνίδι της έντονης συμμετοχής, που συνεπάγεται μια πραγματική «συναισθηματική ταύτιση» με όσα αφηγείται ο ποιητής και απαγγέλλει ο ραψωδός.

Και αυτή η «συναισθηματική ταύτιση» με το περιεχόμενο των ποιητικών μηνυμάτων από το ακροατήριο πραγματοποιείται με δύο διαφορετικούς τρόπους ή, καλύτερα, σε δύο διαφορετικά επίπεδα: πρώτον, στο επίπεδο της μάθησης από τον νέο που εκπαιδεύεται στο περιβάλλον τού εν λόγω πολιτισμού· δεύτερον, στο επίπεδο της αναδημιουργίας και της ψυχαγωγίας του ενήλικα σε διάφορες περιστάσεις, που εκτείνονται από το συμπόσιο έως τις παραστάσεις που προσφέρουν οι ραψωδοί και τη συμμετοχή στην εκτέλεση των τραγωδιών.

Επομένως, το ποιητικό μήνυμα υλοποιούνταν σε όλα τα επίπεδα «ως μια κατάσταση πλήρους προσωπικής συμμετοχής και, συνεπώς, συναισθηματικής ταύτισης με την ουσία του ποιητικού εκφωνήματος που καλούμαστε να συγκρατήσουμε. [...] Έπρεπε να βυθιστεί κανείς στην κατάσταση του Αχιλλέα, να ταυτιστεί με τον πόνο και την οργή του. Έπρεπε να γίνει κανείς Αχιλλέας, όπως έκανε ο απαγγέλλων τον οποίο άκουγαν. Τριάντα χρόνια αργότερα μπορούσε κανείς να αναπαράγει αυτόματα όσα είχε πει ο Αχιλλέας ή όσα είχε πει ο ποιητής για αυτόν. Αυτές οι τεράστιες ικανότητες απομνημόνευσης μπορούσαν να αποκτηθούν μόνο με το τίμημα μιας απόλυτης απώλειας της αντικειμενικότητας. Ο στόχος του Πλάτωνα ήταν στην πραγματικότητα μια ολόκληρη εκπαιδευτική διαδικασία και μια ολόκληρη αντίληψη για τη ζωή».

Για άλλη μια φορά, με μια ιδιοφυή διαίσθηση, ο Βίκο έπιασε και αυτό το σημείο. Στην αρχή, για αυτόν, οι λαοί ήταν σαν παιδιά. Αλλά στα παιδιά «είναι πάρα πολύ ισχυρή η μνήμη· τότε εξαιρετικά ζωηρή έως υπερβολική είναι η φαντασία, η οποία δεν είναι τίποτε άλλο παρά μνήμη, είτε επεκταμένη είτε συντεθειμένη». Και εδώ βρίσκεται το κλειδί: «Τα παιδιά έχουν μεγάλη δύναμη στην απομίμηση, γιατί παρατηρούμε ότι κυρίως ασχολούνται και διασκεδάζουν με το να μιμούνται όσα είναι ικανά να μάθουν». Και εδώ είναι το συμπέρασμα: «Αυτή η ιδιότητα δείχνει ότι ο κόσμος στην παιδική του ηλικία αποτελούνταν από ποιητικά έθνη, αφού η ποίηση δεν είναι τίποτα άλλο παρά μίμηση».

Επομένως, η ποίηση (και ιδιαίτερα το ομηρικό έπος) είναι ουσιαστικά «μίμηση». Και εδώ φτάνουμε στην καρδιά του προβλήματος, που ο Πλάτωνας αντιμετωπίζει άμεσα και κατά μέτωπο.
 

Η ριζοσπαστική κριτική του Πλάτωνα στην ποιητική προφορικότητα που βασίζεται στη «μίμηση» της μορφής

Η ΑΜΕΣΗ ΕΠΙΘΕΣΗ του Πλάτωνα στην ποίηση γίνεται κυρίως στο πρώτο μέρος του Τρίτου Βιβλίου και στη συνέχεια συνεχίζεται και εμβαθύνεται στο Δέκατο Βιβλίο της Πολιτείας. Η κριτική που παρουσιάζεται στο Τρίτο Βιβλίο επικεντρώνεται κυρίως στη μορφή της ποιητικής έκφρασης, ενώ στο Δέκατο Βιβλίο στοχεύει άμεσα στο ίδιο το περιεχόμενο.

Όσον αφορά τη μορφή, ο Πλάτων διακρίνει τα ποιητικά εκφωνήματα σε τρεις ομάδες: α) εκείνα της έμμεσης αφήγησης, β) εκείνα της άμεσης αφήγησης που γίνονται μέσω μίμησης, γ) εκείνα που συνδυάζουν τους δύο τύπους αφήγησης, προχωρώντας εν μέρει έμμεσα και εν μέρει άμεσα

Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει όλες τις θεατρικές, τραγικές και κωμικές συνθέσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της τρίτης ομάδας είναι τα ομηρικά έπη, στα οποία η μίμηση υπερισχύει σε μεγάλο βαθμό της αφήγησης. Ο Πλάτων μάλιστα πιστεύει ότι ο ίδιος ο Όμηρος ήταν «ο πρώτος δάσκαλος και ο αρχηγός όλων των ωραίων τραγικών μας ποιητών»

Η άμεση αφήγηση και σε μεγάλο βαθμό και η μικτή αφήγηση, ακριβώς λόγω της «μίμησης» στη μορφή και στο περιεχόμενο, προκαλούν σοβαρή πνευματική και ηθική βλάβη.

Γιατί;

Επειδή η «μίμηση» οδηγεί ακριβώς στη «συναισθηματική ταύτιση» και, κατά συνέπεια, επίσης στην αφομοίωση των τρόπων ύπαρξης και σκέψης των χαρακτήρων με τους οποίους σταδιακά συμπάσχει κανείς, με τα αποτελέσματα που θα συζητήσουμε.

Ακολουθούν οι διευκρινίσεις που κάνει ο Πλάτων σε σχέση με τη μορφή:

– Όταν κάποιος μιλά βάζοντας τον εαυτό του στη θέση ενός άλλου, δεν θα λέγαμε ότι θα προσπαθήσει να προσαρμόσει, όσο μπορεί, τον τρόπο έκφρασής του στον χαρακτήρα που προαναγγέλλει ως συνομιλητή του λόγου;
– Αυτό θα λέγαμε, πράγματι!
– Και, επομένως, το να προσαρμόζεται κανείς σε κάποιον άλλον είτε ως προς το ηχόχρωμα της φωνής είτε ως προς την εμφάνιση, δεν σημαίνει ότι μιμείται εκείνον του οποίου τα ρούχα φοράει;
– Και λοιπόν;
– Προφανώς, με αυτόν τον τρόπο, ο ίδιος ο Όμηρος και όλοι οι άλλοι ποιητές κατασκευάζουν την αφήγησή τους στη βάση της μίμησης. (Πολιτεία, III 393 C)

Πράγματι, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, τα ποιητικά μηνύματα του έπους και της τραγωδίας περιλαμβάνουν την παρουσίαση, και άρα τη συνακόλουθη μίμηση, ενός μεγάλου αριθμού προτύπων, τα οποία υπονομεύουν την ενότητα της προσωπικότητας και τη διασκορπίζουν σε μια άτακτη και αντιφατική πολλαπλότητα, η οποία διαφθείρει τα ήθη και τα έθιμα.

Λέει ρητά:

Ή μήπως δεν έχετε αντιληφθεί ότι η μίμηση, αν συνεχιστεί για πολύ καιρό πέρα από την ηλικία της νεότητας, παγιώνεται με τη μορφή του ήθους και της φύσης, τόσο όσον αφορά το σώμα, όσο και τη φωνή και τον τρόπο σκέψης;

Σίγουρα, η μίμηση θα μπορούσε επίσης να έχει θετικά αποτελέσματα, αλλά μόνο όταν η συναισθηματική ταύτιση που προκαλεί λαμβάνει χώρα με χαρακτήρες αξίας, οι οποίοι ενεργούν με αρετή, θάρρος και σοφία. Αλλά ακριβώς αυτό είναι που το έπος και η τραγωδία αδυνατούν να κάνουν επαρκώς, καθώς οι χαρακτήρες αυτού του τύπου παρουσιάζουν μια ενιαία μορφή αρμονίας, με ελάχιστες παραλλαγές. Αντίθετα, η μίμηση που παρουσιάζουν το έπος και η τραγωδία προκαλεί συναισθηματικές ταυτίσεις εντελώς διαφορετικού είδους. Στην πραγματικότητα, από τη φύση του, αυτός ο τύπος ποίησης απαιτεί «για να είναι καλοφτιαγμένος, ισχυρές αντιθέσεις, όλους τους τύπους και τα είδη αρμονίας, όλους τους ρυθμούς και, ακριβώς γι' αυτόν τον λόγο, να έχει όλο το φάσμα των παραλλαγών». Και είναι ακριβώς αυτός ο τύπος ποίησης που, για τους νέους, τους δασκάλους και τη μάζα των ανθρώπων, είναι ο πιο ελκυστικός και συναρπαστικός.

Αλλά ακριβώς σε αυτή την ικανότητα της ποίησης να δημιουργεί «διμερείς» ή και «πολυμερείς» ανθρώπους μέσω της μίμησης, με βάση τα παραδοσιακά κριτήρια της πνευματικής αγωγής των Ελλήνων, βρίσκεται η πηγή των κακών που πρέπει να εξαλειφθούν.