Χρήστος Γιανναράς - Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΦΗΤΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΡΑΞΗ (11/4/1964)

Ο Χρήστος Γιανναράς (10 Απριλίου 1935 – 24 Αυγούστου 2024) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες διανοητές. Με σπουδές στη Θεολογία και τη Φιλοσοφία, διετέλεσε καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο από το 1982 έως το 2002. Παράλληλα, ήταν πάντα παρών, μέσω και της αρθρογραφίας του στον Τύπο, στον δημόσιο διάλογο για τα μείζονα πνευματικά, κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα της χώρας από τη δεκαετία του 1960 έως σήμερα.

Ο Χρ. Γιανναράς υπήρξε συνεργάτης της «Καθημερινής» επί σειρά ετών: τα πρώτα του κείμενα στην εφημερίδα δημοσιεύτηκαν το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960, ενώ από το 1993 έως και το 2024 αρθρογραφούσε σε σταθερή βάση. Τα κείμενά του στην «Καθημερινή» μπορούν σε γενικές γραμμές να ενταχθούν σε τρεις ενότητες: σε αυτά που αφορούν τον πολιτικό και κοινωνικό βίο, σε εκείνα που αφορούν την Ελλάδα και τον Ελληνισμό στον χώρο και τον χρόνο, και, τέλος, σε όσα αφορούν τη θρησκεία, την Εκκλησία, την Ορθοδοξία και τα ποικίλα θεολογικά ζητήματα. Με αυτό το κριτήριο διαμορφώθηκαν οι τρεις ενότητες της έκδοσης που κυκλοφόρησε την Κυριακή, 15 Σεπτεμβρίου, μαζί με την Καθημερινή».

Στην πρώτη ενότητα, ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να διαβάσει τις θέσεις του Χρ. Γιανναρά για τον τρόπο οργάνωσης του κράτους, τις αδυναμίες του και για το πώς θα έπρεπε να ανασυγκροτηθεί με το βλέμμα στο μέλλον. Επίσης τις απόψεις του που καυτηριάζουν τις παθογένειες του πολιτικού συστήματος και εν γένει του πολιτικού βίου, καθώς κι εκείνες που αναδεικνύουν τη συμβολή που θα μπορούσαν να έχουν τα κόμματα, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και οι διανοούμενοι σε μια ανορθωτική πορεία της χώρας.

Στα κείμενα της επόμενης ενότητας, αναπτύσσονται οι προβληματισμοί του για τη μεταβολή των κατ’ αυτόν δομικών χαρακτηριστικών του Ελληνισμού, την «αφελληνισμένη» συνείδηση, τη θέση της Ελλάδας στο ευρύτερο περιβάλλον –και ιδιαίτερα στο ευρωπαϊκό–, αλλά και για τη δυναμική επίδραση που μπορεί να έχουν καίρια στοιχεία του Ελληνισμού στον σύγχρονο κόσμο.

Στην τελευταία ενότητα της έκδοσης, φιλοξενούνται κείμενα στα οποία αναπτύσσονται οι απόψεις του για την Ορθοδοξία και τη σημασία της, η θεολογική κριτική του στον δυτικό τρόπο ζωής και στην αποπνευμάτωση του θρησκευτικού βίου εξαιτίας της κυριαρχίας του ατομικισμού, αλλά και επί άλλων θεμάτων, όπως οι σχέσεις Εκκλησίας-κράτους. Για αυτόν ζητούμενο ήταν μια Θεολογία για την οποία θα άξιζε κανείς να αφιερώσει το πνευματικό του είναι, μια Θεολογία μέσα στην κοινωνία.

Ο Χρ. Γιανναράς άφησε ένα έργο ανοικτό στον διάλογο και στην αυστηρή αλλά τεκμηριωμένη κριτική, όπως αυστηρή και τεκμηριωμένη ήταν η κριτική που άσκησε όλα αυτά τα χρόνια, όντας εξαιρετικός συγγραφέας και άριστος χειριστής της ελληνικής γλώσσας.

Στόχος της παρούσας έκδοσης είναι ακριβώς να τροφοδοτήσει αυτόν τον διάλογο γύρω από το έργο του σημαντικού Έλληνα στοχαστή που έφυγε από τη ζωή πριν από λίγες ημέρες.

Χρήστος Γιανναράς. Για την πολιτική, την κοινωνία, τον Ελληνισμό.

ΘΕΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

11/4/1964

ΣΥΝΟΡΟ

Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΦΗΤΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΡΑΞΗ

O χώρος που με στεγάζει ας μου συγχωρέση την πρόκληση. Θέλω να καταλογίσω στη δημοσιογραφία την κρίση της προφητείας. Τα μηνύματα των καιρών χάνονται μέσα στο πλήθος των ειδήσεων. Το επαγγελματικό παιγνίδι με τις συγκινήσεις του πλήθους ωδήγησε σ' αυτή την άμβλωση. Η δημοσιογραφία είναι η ευκολία του λόγου, το επάγγελμα του λόγου. Έτσι, μάθαμε όλοι ν' αμφισβητούμε το κύρος της. Ο λόγος διατρέχει τις επιφάνειες των γεγονότων, γίνεται είδηση, ρεπορτάζ, σχόλιο. Η σιωπή των γεγονότων, εκείνη η δοκιμασία, η οδύνη της έκφρασης, σπάνισε. Ο θάνατος, ο πόνος, ο έρωτας, η έσχατη αναμέτρηση της ανθρώπινης ύπαρξης, μεταφράζεται σε πληθωρικό λόγο, σε αντικειμενικό γεγονός και προσφέρεται για ενημέρωση του πλήθους. Τα όρια αντιδράσεως, η τέχνη του λόγου και η φιλοσοφία, κάνουν ευρύτατες παραχωρήσεις. Είναι ο πειρασμός της δημοσιότητος, η αναμέτρηση με την έκταση της φήμης. Το σπουδαστήριο κατακλύστηκε από την επικαιρότητα. Δεν έμεινε χώρος σιωπής. Λογοτέχνες και φιλόσοφοι δημοσιογραφούν με τακτές υποχρεώσεις. Ο λόγος δεν ωριμάζει με οδύνη και το ρίγος της προφητείας χάνεται.

Είναι κι ένας δεύτερος λόγος. Η προφητεία περνάει και μια κρίση αυτάρκειας. Έφτασε η προφητεία να είναι ένας εύκολος τρόπος για να τακτοποιής το χρέος σου απέναντι στην εποχή. Είναι η ευκολία των διαπιστώσεων. Προϋποθέτει επώδυνη αναμέτρηση με τα πράγματα, ο λόγος της προφητείας είναι πάντοτε λόγος οδύνης, τελικά όμως καταλήγει σε προσωπική επανάπαυση. Επισημαίνουμε τα κακώς έχοντα και εξαντλούμε το χρέος μας σε έντονες υπογραμμίσεις. Είναι αυτή και μια ιστορική δικαίωση. Η κατάθεση του λόγου σε μια καίρια στιγμή θα αναγνωρισθή από την ιστορία. Επισήμανε την πανούκλα («La peste»), έστω κι αν πέθανε κι ο ίδιος απ' αυτήν...

***
Η κρίση της προφητείας είναι το σύνορο. Η ώρα του λόγου έχει οριστικά παρέλθει. Το έσχατο όριο του λόγου, η προφητεία, δεν είναι ικανή να θρέψει τον λαό, τόσο ισχνός, συχνά ανύπαρκτος, που απόμεινε ο λόγος της. Ο λιμός είναι λιμός ζωής, λιμός πράξης. Το πράγμα γίνεται φανερό εκεί όπου τα προσωπεία των επιφάσεων υποστέλλονται. Στην Τέχνη και στην οργισμένη νεολαία. Τα παιδιά χλευάζουν τις πατριωτικές εξάρσεις των εθνικών εορτών και τη στομφώδη ηθικολογία του άμβωνα. Η Τέχνη γυμνώνει τον λόγο από τα στολίδια, από τα λεκτικά προκαλύμματα, ζητάει τον σκέτο, «σημαντικό» πυρήνα του, αυτόν που προσδιορίζει την πράξη. Είναι από τα ελάχιστα δείγματα υγείας εδώ που βρισκόμαστε, στο σύνορο.

Πρόβλημα δύσκολο είναι οι καθυστερημένοι. Αυτοί που αρνούνται τον χλευασμό, αυτή την έσχατη προφητεία των παιδιών και της Τέχνης. Αν η προφητεία είναι το σύνορο της κρίσης, σκεφθείτε τι γίνεται δώθε από το σύνορο, στην παιδαγωγική σκοπιμότητα και στην ηθικολογία. Όσοι παρακολουθούν από κοντά βλέπουν την απελπισμένη προσπάθεια να περισωθεί ένα κάποιο κύρος στον λόγο, ο βερμπαλισμός της εθνικοφροσύνης και της συμβατικής θρησκευτικότητας. Ο Ελληνισμός αναμετριέται με τον κίνδυνο του αφανισμού του. Ζαλισμένος από την ευρωπαική περίπτυξη, χωρίς ρίζες πιά, νηστικός από πράξη, στερημένος την προφητεία, ακροζυγιάζεται στο χείλος ενός απροσδιόριστου μέλλοντος.

***
Ο χώρος της πράξης είναι ο χώρος της δημιουργίας. Όχι της καλλιτεχνικής δημιουργίας, δεν μιλάμε τώρα γι' αυτή. Ο χώρος της δημιουργίας ορίζεται από την παρουσία του Πνεύματος του Θεού, που είναι η ζωαρχική αιτία των όντων. Αιτία της υλικής δημιουργίας και της αναδημιουργίας του ανθρώπινου γένους. Το Πνεύμα είναι που «επεφέρετο επάνω του ύδατος» ζωοποιώντας τα νερά, για να δώσουν τη βιολογική ζωή της πρώτης δημιουργίας. Το ίδιο Πνεύμα «επεσκίασε» και την Παρθένο για να αναστήσει σ' αυτήν τη δεύτερη δημιουργία, τη δημιουργία του κόσμου της Χάρης. Το μεγάλο αμάρτημα της δυτικής Χριστιανοσύνης είναι αυτό ακριβώς το ασήμαντο στα μάτια των ανίδεων Filioque, η υποτίμηση του Αγίου Πνεύματος μέσα στη ζωή της Τριάδος, η υπερτίμηση του Λόγου, με συνέπεια το προβάδισμα της γνώσης, τον πλεονασμό του κηρυκτικού στοιχείου, την ηθικολογία.

Για την ορθόδοξη Ανατολή ο χώρος της πράξης είναι «η καρδία» του ανθρώπου, το κέντρο αυτό της πνευματικής και της σωματικής του ύπαρξης, ο χώρος όπου το Πνεύμα το Άγιο πραγματοποιεί την «καινή κτίση» της Χάρης. Πρόκειται για περιοχή απρόσιτη στον λόγο. Το μυστήριο της αναγέννησης του ανθρώπου δεν αφορά απλώς στην ηθική βελτίωση του χαρακτήρα, αλλά στην ουσιαστική ανάπλαση της ανθρώπινης φύσης, στη μεταμόρφωση του «έσω ανθρώπου», σ' αυτό που λέμε θέωση του ανθρώπου και που είναι έργο του Πνεύματος.

Ο λιμός της πράξης στην παρούσα ώρα, αυτή η στέρηση της ζωής, προέρχεται από την άρνηση μετοχής στο δημιουργικό έργο του Αγίου Πνεύματος. Η κρίση της προφητείας επισημαίνει τη χρεοκοπία του λόγου, τον πληθωρισμό της δεοντολογίας που θέλει να υποκαταστήσει την πράξη. Ακόμα και στην ορθόδοξη Ανατολή πήρε το προβάδισμα η ηθική διδασκαλία, ο Χριστιανισμός μεταφράστηκε σε παραγγέλματα. Οι προσπάθειες των ζηλωτών εξαντλούνται, το περισσότερο, στον ηθικό καθαρμό του κοινωνικού συνόλου, ο κηρυκτικός λόγος, προφορικός και γραπτός, αποβλέπει προπάντων στην ηθική αυτοκυριαρχία των πιστών, στην τελειοποίηση του χαρακτήρα κι όχι στην κάθαρση και ανακαίνιση τῆς καρδιᾶς.

Η έκταση της αλλοίωσης οφείλεται ασφαλώς και στο γεγονός ότι ο πνευματικός χώρος της Ανατολής δεν δοκιμάστηκε ακόμα από τον σεισμό που γνώρισε η Δύση. Μια γενιά, όπως η ευρωπαική, που κραύγασε με την απελπισία του Νίτσε, που χλευάζει με τον λόγο του Σάρτρ, δεν μπορεί εύκολα πιά να ανεχθεί τα φλούδια της ηθικολογίας. Γι' αυτό και η καινούργια μορφή αθεισμού που εμφανίζεται στη Δύση είναι ένας ευρύτατος θρησκευτικός αποχρωματισμός, πιο απειλητικός κι από τη μαχητική αθεία. Οι κραδασμοί του σεισμού μόλις τώρα φτάνουν στην Ανατολή και οι βλέψεις δεν είναι καθόλου αισιόδοξες. Οι χάρτινοι πύργοι του θρησκευτικού βερμπαλισμού σαρώνονται κιόλας. Κι είναι κάτι που φέρνει αληθινό τρόμο η μακαριότητα των θρησκευτικών ανθρώπων, το πλήθος των σχετικών φυλλαδίων με τις αφελείς φωνασκίες για την Ορθοδοξία και την ελληνικότητα, ο στόμφος και η καθαρολογία του άμβωνα — την ώρα που ο σεισμός σκίζει το καταπέτασμα του ναού...

Εδώ που βρισκόμαστε, στο σύνορο, είναι ανάγκη να προσδιορίσουμε τον δρόμο της πράξης. Όχι πιά της ηθικής, αλλά της λειτουργικής πράξης. Να συνδεθούμε οργανικά με το έργο του Πνεύματος, να δούμε τον Χριστιανισμό στην πραγματική του διάσταση, πραγματικότητα νέας ζωής, καινής κτίσης.

***
Αυτό που λέμε "Χριστιανισμός", είναι, πριν απ' όλα, η λειτουργική πράξη. Στον λειτουργικό χώρο και χρόνο πραγματοποιείται η υπόσταση της Εκκλησίας, η «συναγωγή εις εν των πριν διεσκορπισμένων τέκνων του Θεού» (Ιωάν. 11, 52), η πραγματικότητα του μυστικού σώματος, που έχει κεφαλή τον Χριστό και μέλη τους πιστούς. Η ανάδειξη αυτού του σώματος είναι έργο του Πνεύματος του Αγίου, είναι η πράξη της μεταβολής του άρτου και του οίνου και των παρισταμένων και μετεχόντων πιστών σε Σώμα Χριστού, σε οργανική ενότητα και κοινωνία θείου και ανθρώπινου στοιχείου, χρονικότητας και αιωνιότητας. Αυτό είναι το μυστήριο της Εκκλησίας. Η μετοχή στο μυστήριο δεν είναι λογικής τάξης, καμιά Απολογητική δεν μπορεί να καταδείξει τη σημασία η την πραγματικότητα του γεγονότος. Το μυστήριο αναφέρεται στην εσώτατη περιοχή της ύπαρξης, είναι υπόθεση μετοχής στην πράξη. Οι τελώνες, οι ληστές, οι άσωτοι, μαζί με τους ασκητές και τους αγίους, ζούν μέσα στον λειτουργικό χώρο και χρόνο το γεγονός της λύτρωσης και της σωτηρίας, την πραγματικότητα της Βασιλείας του Θεού.

Αν η κρίση της προφητείας είναι το σύνορο που ορίζει τη χρεοκοπία του λόγου, η παραθεώρηση της λειτουργικής πράξης επισημαίνει την τραγικότητα του λιμού που μαστίζει τον τόπο. Πείνα και δίψα. Η ορθόδοξη λειτουργία έχει μεταβληθεί σε θέαμα και ακρόαμα. Η επίγνωση της μετοχής και το ρίγος του μυστηρίου είναι η εξαίρεση. Η κατάσταση είναι και επίσημα κατοχυρωμένη: το πανύψηλο τέμπλο χωρίζει και απομακρύνει τον λαό από το μυστήριο. Η ανάγνωση των λειτουργικών ευχών «μυστικώς» και όχι εις επήκοον των πιστών (τακτική για την οποία με αξιοθαύμαστο πάθος επιμένει η εκκλησιαστική διοίκηση) αφαιρεί από τη συνάθροιση του λαού τη δυνατότητα να μετάσχει στο τελούμενο μυστήριο και υποχρεώνει τους πιστούς να υποψιάζονται τα λεγόμενα από τις αποσπασματικές εκφωνήσεις. Μια από τις νεότερες χαρακτηριστικές λειτουργικές προσθήκες είναι και η ευχή του ιερέως «υπέρ των παρακολουθούντων». Δεν υπάρχει συνείδηση πως είναι άλλο η παρακολούθηση κι άλλο η μετοχή. Η λειτουργία (=λαού το έργο) έπαψε να είναι πράξη του λαού. Ο λαός, χωρισμένος από τη βίωση του μυστηρίου, διατηρεί τη συνήθεια του εκκλησιασμού από υποχρέωση ευλάβειας η από πατροπαράδοτο έθιμο. Αυτό το συγκλονιστικό γεγονός ζωής, αυτή η έσχατη αναμέτρηση με την πραγματικότητα της λύτρωσης και της σωτηρίας, μεταμορφώθηκε σε τυποποιημένο ακρόαμα και θέαμα. Είναι ένα σύνορο θανάτου. Κι ο λόγος καθόλου υπερβολικός.

Παρ' όλο το αντιαιρετικό μας μεράκι και όσο κι αν διαφωνούμε με τη λειτουργική διαφοροποίηση της Δύσης, πρέπει ωστόσο να ομολογήσουμε ότι προηγείται σημαντικά στην επίγνωση της προτεραιότητας που έχει για τους πιστούς η λειτουργία. Τα κινήματα των λειτουργικών ανανεωτικών μεταρρυθμίσεων διαδέχονται, τις τελευταίες δεκαετίες, το ένα το άλλο. Οι πρόσφατες σχετικές συζητήσεις στη δεύτερη σύνοδο του Βατικανού είναι εξαιρετικά πρωτοποριακές για τη ρωμαιοκαθολική εκκλησία. Οι προτεσταντικές μοναστικές κοινότητες, που εμφανίζονται τελευταία στην Ευρώπη, υιοθετούν σε μεγάλο μέρος το ανατολικό λειτουργικό τυπικό, αδιαφορώντας για τις αντιδράσεις των συντηρητικών στοιχείων. Πρόκειται για έναν πραγματικό λειτουργικό οργασμό. Και την ίδια ώρα η ελλαδική Ορθοδοξία, κατέχοντας τον μοναδικό πλούτο της λατρευτικής της παράδοσης, αφήνεται στην τυποποίηση, στην κυριαρχία του νεκρού γράμματος, στον λιμό των ψυχών.

Είναι και πάλι το πρόβλημα των ολίγων. Διοικητικά μέτρα και διαφώτιση του κοινού είναι φενάκη εδώ που βρισκόμαστε. Μια χούφτα άνθρωποι χρειάζονται, τόσο μόνο. Όσοι πατάνε στο σύνορο, σ' αυτή τη διακεκαυμένη ζώνη της επώδυνης εγρήγορσης. Να αναμετρηθούν στον χώρο της πράξης με την ανεπίγνωστη πείνα που είναι ο έρωτας. Η ερωτική υστερία των καιρών μας δεν είναι φαινόμενο ηθικής κρίσης τόσο όσο η πείνα της πράξης που έχει χάσει τον δρόμο. Φρίττουν οι ηθικολόγοι και οργανώνουν τα παιδιά σε στρατευμένες κάστες — μα οι ψυχές είναι νηστικές από πράξη. Αυτή η γενιά, που βγήκε κιόλας στη σύγχρονη έρημο, αυτή η πεινασμένη κι αμείλικτη γενιά είναι αποφασισμένη να κερδίσει την πράξη. Πρέπει να βρεθούν οι λίγοι, που θα μοιράσουν το ψωμί. Εκεί, στη γυμνότητα της ερήμου, χωρίς τα στολίδια της γνώσης, τις κοινωνικές επιφάσεις, το επίχρισμα του θανάτου που μπαλσαμώνει την καθημερινότητα, μόνο εκεί μπορεί να γίνει η αναμέτρηση. Τα ράκη των σαβάνων ας απομείνουν στη μούχλα του μνημείου μαζί με τον ανθοστόλιστο διάκοσμο του λόγου και τα δάκρυα των συγγενών. Η γενιά της ερήμου έχει την τόλμη να χλευάζει τον λόγο, να φτύνει την Ηθική, γιατί βαρέθηκε τα φλούδια και πεινάει την πράξη.

Αυτοί που θα τολμήσουν την αναμέτρηση, πρέπει να βγούν στην έρημο. Με την ίδια πείνα της πράξης, αλλά και με ζωντανή τη γεύση της πράξης. Να θρέψουν τον λαό του Θεού με ψωμί και κρασί. Θα είναι η έσχατη αναμέτρηση. Πέρα από το σύνορο.