Giovanni Reale - ΠΛΑΤΩΝ (12)

  Συνέχεια από: Τρίτη 24 Σεπτεμβρίου 2024

Giovanni Reale 

ΠΛΑΤΩΝ

II

Η ΠΟΙΗΤΙΚΉ-ΜΙΜΗΤΙΚΉ ΠΡΟΦΟΡΙΚΌΤΗΤΑ ΑΚΡΟΓΩΝΙΑΊΟΣ ΛΊΘΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΎ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΎ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΉΣ ΔΙΑΜΌΡΦΩΣΗΣ ΚΑΙ Η ΜΕΤΩΠΙΚΉ ΣΎΓΚΡΟΥΣΗ ΤΟΥ ΠΛΆΤΩΝΑ ΜΕ ΑΥΤΉΝ

Ο καθαρά δοξαστικός χαρακτήρας της ποιητικής μίμησης

ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ, σε μεγάλη απόσταση από την αλήθεια, όπως έχουμε πει, ανήκουν στη σφαίρα της καθαρής δόξας (δοξασίας), με την πιο αρνητική έννοια του όρου.

Ο Πλάτωνας θεωρεί ως αληθινό ον μόνο τον κόσμο των Ιδεών, ενώ ο αισθητός κόσμος, ως όν-που-διαρκώς-γίνεται, δεν είναι αληθινό ον, αλλά ένα μείγμα όντος και μη όντος (θα αναφερθούμε σε αυτό πιο αναλυτικά αργότερα). Και επειδή η συνοχή, η σταθερότητα και η εγκυρότητα των μορφών της γνώσης εξαρτώνται από τις μορφές της ύπαρξης (τις μορφές του όντος) προς τις οποίες απευθύνονται, η γνώση του αιώνιου όντος και εκείνη του όντος σε συνεχές γίγνεσθαι είναι πολύ διαφορετικές (και αυτό θα το αναλύσουμε πιο αναλυτικά αργότερα).

Προς το παρόν αρκεί να διευκρινίσουμε τα εξής.

Ο Πλάτωνας αποκαλεί τη γνώση του αισθητού εν γίγνεσθαι όντος (της αισθητής ύπαρξης σε διαρκή μεταβολή) με το όνομα δόξα, γνώμη, ενώ με τον όρο επιστήμη αναφέρεται στη γνώση και την επιστήμη του αιώνιου όντος.

Η γνώμη, γενικά, θεωρείται από τον Πλάτωνα ως αρνητική. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η γνώμη μπορεί να είναι αληθής, δηλαδή ορθή· αλλά ακόμα και τότε η ορθότητά της παραμένει πάντα ασταθής, όπως ασταθές είναι και το ον στο οποίο αναφέρεται. Για να συλλάβει την αλήθεια, η ορθή γνώμη θα έπρεπε να φτάσει στην αληθινή ύπαρξη (στο αληθινό ον), αλλά σε αυτή την περίπτωση θα έπαυε να είναι «γνώμη» και θα γινόταν «επιστήμη».

Έλεγα ότι η γνώμη είναι ασταθής, καθώς παρασύρεται από το ίδιο το γίγνεσθαι του αισθητού όντος, δηλαδή παρασύρεται  από τη ροή του χρόνου, και επομένως από το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Και η ποίηση βασίζεται πάντα και μόνο σε αυτή την ύπαρξη που παρασύρεται από το γίγνεσθαι, όπως επισημαίνει πολύ καλά ο Πλάτωνας:

Δεν σου φαίνεται ότι όσα διηγούνται οι μυθοπλάστες και οι ποιητές περιορίζονται σε μια έκθεση γεγονότων του παρελθόντος, του παρόντος ή του μέλλοντος;(Πολιτεία, III 392 D : ἴσως οὖν τῇδε μᾶλλον εἴσῃ. ἆρ’ οὐ πάντα ὅσα ὑπὸ μυθολόγων ἢ ποιητῶν λέγεται διήγησις οὖσα τυγχάνει ἢ γεγονότων ἢ ὄντων ἢ μελλόντων; -  Μτφρ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος. 2002: Άραγε όλα όσα λένε οι μυθοπλάστες και οι ποιητές δεν αποτελούν μιαν αφήγηση για πράγματα που είτε έχουν γίνει στο παρελθόν είτε συμβαίνουν τώρα είτε πρόκειται να συμβούν στο μέλλον;)

Όπως έχουμε ήδη εξηγήσει παραπάνω, όμως, η ποίηση είναι μια μίμηση που δεν φτάνει ούτε καν στο επίπεδο της ορθής και αληθινής γνώμης, αλλά παραμένει σε επίπεδο γνώμης με την καθαρά αρνητική έννοια.

Επομένως, ο ποιητής παραμένει αιχμάλωτος του όντος στο συνεχές γίγνεσθαι του (της ύπαρξης στη συνεχή της μεταβολή) και, κατά συνέπεια, περιορίζεται στη μέση γνώμη· ο φιλόσοφος, αντίθετα, είναι ο εραστής και ο γνώστης του αληθινού όντος, και αποτελεί τον ακριβή αντίποδα του ποιητή:

– Και τι θα λέγαμε για εκείνους που θεωρούν αυτά καθαυτά τα πράματα και την παντοτινά αναλλοίωτη ουσία τους (που παραμένουν πάντα ίδια και με τον ίδιο τρόπο); Δεν θα λέγαμε ότι έχουν γνώση και όχι γνώμη;

– Σίγουρα δεν μπορεί να είναι διαφορετικά.

– Τότε, σε αυτό το σημείο, πρέπει να ομολογήσουμε ότι αυτοί αγαπούν και προτιμούν εκείνα τα πράγματα για τα οποία υπάρχει γνώση, ενώ οι άλλοι εκείνα για τα οποία υπάρχει γνώμη; Ή μήπως ξεχάσαμε τι λέγαμε, ότι αυτοί ελκύονται και γοητεύονται από τις ωραίες φωνές και τα όμορφα χρώματα, ενώ το ίδιο το ωραίο δεν παραδέχονται καν ότι υπάρχει;

– Δεν το ξεχάσαμε.

– Επομένως, δεν κάνουμε λάθος αποκαλώντας αυτούς τους ανθρώπους φίλους της γνώμης (φιλοδόξους), αντί για λάτρεις της γνώσης, δηλαδή φιλοσόφους! Και αν μετά θυμώσουν μαζί μας περισσότερο απ’ όσο πρέπει για αυτά που λέμε;

– Δεν υπάρχει κίνδυνος, αν μας ακούσουν. Και εξάλλου δεν επιτρέπεται να θυμώσουν με την Αλήθεια (δεν είναι επιτρεπτό να χτυπάμε την Αλήθεια).

– Αντίθετα, ας παραδεχτούμε ότι όσοι αγαπούν το είναι σε όλες του τις μορφές του, αξίζουν το όνομα των φιλοσόφων, δηλαδή των φίλων της γνώσης, και όχι των φίλους της δόξας (γνώμης).

– Χωρίς καμία αμφιβολία.(Πολιτεία, V 479 E - 480 A)1

Με αυτό το κείμενο φτάνουμε στην καρδιά του προβλήματος: η κουλτούρα της ποιητικο-μιμητικής προφορικότητας πρέπει να αντικατασταθεί από μια νέα μορφή κουλτούρας, η οποία ανατρέπει τα περιεχόμενα που βασίζονται στη δόξα (δοξασία), προτείνοντας νέα περιεχόμενα που βασίζονται στην επιστήμη.

Επομένως, η νοοτροπία της ομηρικής ποίησης πρέπει να αντικατασταθεί από μια νέα νοοτροπία, αυτή του φιλοσοφικού λόγου.

Σημείωση

1. Μετάφραση Ι. Γρυπάρης: Βρήκαμε λοιπόν, καθώς φαίνεται, πως αυτές οι διάφορες ιδέες των πολλών για το ωραίο και για τ᾽ άλλα, παρακυλούν κάπου ανάμεσα στο μη ον και στο πραγματικό ον.

Το βρήκαμε.

Μα είχαμε ακόμη μείνει και σύμφωνοι πως αν ήθελε φανεί κάτι τέτοιο, πρέπει να ονομάζεται αυτό αντικείμενο όχι της επιστήμης αλλά της δοξασίας, της διάμεσης εκείνης δύναμης που μ᾽ αυτή πιάνεται ό,τι πλανιέται στο μεταξύ.

Πραγματικώς.

[479e] Εκείνοι λοιπόν που παρατηρούν τα πολλά ωραία πράματα, δε βλέπουν όμως το καθαυτό ωραίο, ούτε μπορούν να παρακολουθήσουν εκείνον που είναι σε θέση να τους το δείξει, καθώς και τα πολλά δίκαια, όχι όμως και το καθαυτό δίκαιο, κι έτσι κι όλα τ᾽ άλλα, αυτοί θα πούμε πως έχουν απλώς δοξασίες, όχι όμως και καμιά πραγματική γνώση γι᾽ αυτά τα πράματα.

Αναγκαστικά.

Απεναντίας, εκείνοι που παρατηρούν αυτά καθαυτά τα πράματα και την παντοτινά αναλλοίωτη ουσία τους, δε θα πούμε πως αυτοί πραγματικά γνωρίζουν, και όχι πως έχουν απλώς δοξασίες;

Αναγκαστικά κι αυτό.

Λοιπόν δεν θα λέμε πως αυτοί λαχταρούν κι αγαπούν [480a] τα πράματα που είναι αντικείμενο της επιστήμης, κι εκείνοι οι άλλοι τα πράματα που είναι αντικείμενο της δοξασίας; Ή δε θυμόμαστε ότι λέγαμε για τους τελευταίους αυτούς πως φωνές και χρώματα ωραία και τα τέτοια τ᾽ αγαπούν και αισθάνονται ευχαρίστηση να τα βλέπουν, το ίδιο όμως το ωραίο ούτε και πως υπάρχει ανέχονται ν᾽ ακούσουν;

Το θυμόμαστε.

Μήπως λοιπόν θα ᾽ταν καμιά παραφωνία εκ μέρους μας, αν τους ονομάζαμε καλύτερα φιλοδόξους παρά φιλοσόφους, και θα μας θύμωναν άραγε πάρα πολύ, αν τους δίναμε αυτό τ᾽ όνομα;

Όχι, αν θέλουν να με πιστέψουν εμένα· γιατί δεν είναι συχωρεμένο πράγμα να θυμώνει κανείς με την αλήθεια.

Εκείνους λοιπόν που αφοσιώνονται στο κάθε καθαυτό ον δεν πρέπει να τους ονομάζομε φιλοσόφους και όχι φιλοδόξους;

Χωρίς καμιά αμφιβολία.