Giovanni Reale - ΠΛΑΤΩΝ (7)

 Συνέχεια από: Τρίτη 27 Αυγούστου 2024

Giovanni Reale 

ΠΛΑΤΩΝ

I

Ορισμένες εισαγωγικές παρατηρήσεις 

Μια επανάσταση κοσμοϊστορικής σημασίας για τον ελληνικό πολιτισμό

Ο Πλάτων στην τελική στιγμή της σύγκρουσης του νέου πολιτισμού της γραφής με τον παραδοσιακό πολιτισμό της προφορικότητας

Ο Χάβελοκ έχει περιορίσει έντονα ή ακόμα και εξαλείψει όλα τα στοιχεία που συνδέονται με μεταφυσικά, θρησκευτικά και ερωτικά ζητήματα

Όπως είπα και παραπάνω, ο Havelock, σε αντίθεση με τον τίτλο που δίνει στο βιβλίο του, κατανοεί πολύ καλά τον Όμηρο και τον προφορικό ποιητικό-μιμητικό πολιτισμό και συνεπώς τους λόγους για τους οποίους ο Πλάτωνας τους πολεμά, αλλά δίνει πολύ λίγη κατανόηση της φιλοσοφίας του Πλάτωνα. Και ολόκληρο το δεύτερο μέρος του βιβλίου, το οποίο τιτλοφορείται “Η αναγκαιότητα του πλατωνισμού”, είναι το πιο αδύναμο και σε μεγάλο βαθμό ασυνεπές, καθώς τα “γεγονότα” «ξαναφτιάχνονται», «κατασκευάζονται» και συχνά «αποδομούνται» με εκπληκτικό τρόπο.

Κατ' αρχάς, ο Havelock δείχνει ότι δεν είναι επαρκώς εξοικειωμένος με το σύνθετο μεταφυσικό πρόβλημα και την εξέλιξή του στον αρχαίο κόσμο, και ότι αγνοεί το γεγονός ότι ο ίδιος ο Πλάτωνας ήταν αυτός που με τον «δεύτερο πλού» έχτισε τη δυτική μεταφυσική, θέτοντας εκείνα τα θεμέλια που έχουν καθιερωθεί ως μη αναστρέψιμο (αμετάκλητο) σημείο αναφοράς. Αλλά και οι ίδιοι οι Προσωκρατικοί (ξεκινώντας από τον Θαλή) ανέπτυξαν έναν φιλοσοφικό λόγο που μπορεί κάλλιστα να χαρακτηριστεί «μεταφυσικός», δίνοντας στον όρο ένα ελληνικό και όχι σύγχρονο νόημα: έθεσαν το πρόβλημα του «όλου», δηλαδή του λόγου ύπαρξης «όλων των πραγμάτων», με την αναζήτηση της «αρχής» ή των «αρχών» που τα εξηγούν.

Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι ο Havelock όχι μόνο αρνείται κατηγορηματικά ότι οι Προσωκρατικοί μιλούσαν για μεταφυσική και προσπερνά σιωπηλά (αποσιωπά) τον πλατωνικό «δεύτερο πλου», αλλά αποφεύγει να εξηγήσει τι ακριβώς εννοεί με τον όρο «μεταφυσική».

Και επειδή, με το ζήτημα της μεταφυσικής, αγγίζουμε ακριβώς ένα από τα πιο ευαίσθητα και πιο δύσκολα σημεία στην ερμηνεία της αρχαίας σκέψης, αλλά ταυτόχρονα το πιο σημαντικό, θεωρώ σκόπιμο να υπενθυμίσω ορισμένες πραγματικά διαφωτιστικές παρατηρήσεις που έκανε ο Heidegger, στις οποίες έχω ήδη αναφερθεί αρκετές φορές, αλλά που σε αυτήν την περίπτωση είναι απαραίτητο να επαναλάβω.

Γράφει ο Heidegger: "Η λέξη [δηλ. μεταφυσική] και η γένεσή της είναι πολύ ιδιαίτερες, και ακόμα πιο ιδιαίτερη είναι η ιστορία της. Και όμως από τη δύναμη και την κυριαρχία αυτής της λέξης, και από την ιστορία της, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό η διαμόρφωση του δυτικού πνευματικού κόσμου και, κατά συνέπεια, του κόσμου γενικά. Οι λέξεις είναι συχνά, στην ιστορία, πιο ισχυρές από τα πράγματα και τις πράξεις. Το γεγονός ότι, κατά βάθος, γνωρίζουμε ακόμη πολύ λίγα για τη δύναμη της λέξης 'μεταφυσική' και για την ιστορία της ανάπτυξής της και της δύναμής της μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε πόσο φτωχή και εξωτερική παραμένει η γνώση μας για την ιστορία της φιλοσοφίας, πόσο λίγο εξοπλισμένοι είμαστε για μια αντιπαράθεση με αυτήν, με τις θεμελιώδεις θέσεις της και με τις ενιαίες, καθοριστικές δυνάμεις τους."

Ακριβώς επειδή δεν αντιμετώπισε σωστά αυτό το ζήτημα, ο Havelock δεν κατανόησε το πλατωνικό πρόβλημα του "είναι" και περιόρισε τις Ιδέες σε απλές "αφηρημένες έννοιες" (σε έννοιες και κατηγορίες), ενώ, στην πραγματικότητα, για τον Πλάτωνα αυτές είναι κάτι πολύ περισσότερο.

Μάλιστα, ακριβώς στην έννοια της "αφαίρεσης" βασίστηκε για να εξηγήσει την "επανάσταση" που έφερε ο Πλάτωνας· αλλά με τον όρο "αφαίρεση" εννοούσε αυτό που νοήθηκε από τον Locke και μετά, ενώ η αρχαία σκέψη εννοούσε κάτι πολύ διαφορετικό, όπως θα δούμε ακριβώς.

Παρομοίως, δεν κατανόησε το νόημα της «θεωρίας» για τους Έλληνες, και ιδιαίτερα τη σημασία της στην οντολογική διάσταση. Και, σε σύνδεση με αυτό, δεν κατανόησε το νόημα της «μίμησης», η οποία, μακριά από το να λειτουργεί μόνο στη δοξαστική διάσταση, όπως θα δούμε, έχει επίσης εξαιρετικά εκτεταμένες σημασίες στην αξιακή και την οντολογική διάσταση.

Στο μεταθανάτιο βιβλίο του, αλλά και έμμεσα σε αυτό, ο Havelock αρνείται ότι οι Έλληνες είχαν «θρησκευτική συνείδηση». Κάθε θεότητα «συμβόλιζε τον κοσμικό χαρακτήρα του ελληνικού τρόπου ζωής». Στην πραγματικότητα, ο Havelock παραβλέπει εντελώς το νόημα του φαινομένου της θρησκευτικότητας, το οποίο κατανοείται γενικά ως σχέση με το θείο. Θεωρεί ως «θρησκεία» μόνο εκείνη που γεννήθηκε στο πλαίσιο του ιουδαιοχριστιανικού πολιτισμού, και μετατρέπει την προφανή «διαφορά» περιεχομένου και μορφής της ελληνικής θρησκευτικότητας σε σύγκριση με την ιουδαιοχριστιανική σε άρνηση της ύπαρξης της πρώτης (στην περιοριστική πεποίθηση ότι δεν μπορεί να υπάρχει θρησκευτικό φαινόμενο εκτός από τη μορφή και το νόημα που έχει λάβει στον ιουδαιοχριστιανικό πολιτισμό). Με αυτό τον τρόπο εφαρμόζει την τεχνική της άρνησης του γεγονότος σε οτιδήποτε αντιτίθεται ως αντί-γεγονός στο κατηγοριακό πλαίσιο της θέσης του. Αλλά χωρίς τη διάσταση του θρησκευτικού, ο Πλάτωνας χάνει πάρα πολλά.

Τέλος, ο Havelock παραβλέπει το πρόβλημα του έρωτα, που, όπως θα δούμε, δεν είναι παρά η άλλη όψη της διαλεκτικής, και για τον Πλάτωνα είναι ουσιώδης, σε σημείο που ο «Έρως» είναι κατ' εξοχήν «Φιλόσοφος».

Γιατί το βιβλίο του Havelock παραμένει αναπόφευκτο σημείο αναφοράς για την κατανόηση του Πλάτωνα

Ήδη σε άλλες περιπτώσεις και για άλλα βιβλία είχα την ευκαιρία να εκφράσω την ακλόνητη πεποίθησή μου ότι ορισμένα έργα, τα οποία είναι διαρθρωμένα και διεξάγονται με αξιοσημείωτη ευφυΐα και προετοιμασία, ακόμα και αν εμπεριέχουν μια σειρά από λάθη και μάλιστα σε μεγάλο βαθμό, επειδή απόλυτοποιούν μια αλήθεια που ανακαλύπτουν, επιβάλλονται ως σημείο αναφοράς όχι μόνο για αυτήν την αλήθεια, αλλά και για τη σειρά των λαθών που η απόλυτοποίηση αυτής συνεπάγεται. Πράγματι, κατά την άποψή μου, ακόμα και το λάθος, αν διεξάγεται με εξαιρετική διαύγεια και ληφθεί ως πόλος μιας αυστηρής διαλεκτικής συζήτησης, αποδεικνύεται διαφωτιστικό. Ο Bacon έλεγε, και είχε απόλυτο δίκιο: η αλήθεια αναδύεται γρηγορότερα από ένα λάθος παρά από τη σύγχυση. Και τα βιβλία που γράφτηκαν για την αρχαία σκέψη και είναι γεμάτα σύγχυση είναι πραγματικά πολλά!

Στην πραγματικότητα, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο μελετητή, ο Havelock επισήμανε ότι, για να κατανοήσουμε τον Πλάτωνα, είναι απαραίτητο να τον τοποθετήσουμε στην ιστορική στιγμή που έζησε και, ειδικότερα, να συνειδητοποιήσουμε την έκταση της πολιτιστικής επανάστασης που βρισκόταν σε εξέλιξη και να κατανοήσουμε τον ακριβή ρόλο που του ανατέθηκε να παίξει σε αυτήν την επανάσταση. Από μία άποψη, ο Πλάτωνας ήταν ακόμη και "πρωταγωνιστής", αν όχι ο κύριος πρωταγωνιστής, εδραιώνοντας οριστικά μια ριζοσπαστική καινοτομία στον τρόπο σκέψης και έκφρασης μέσω του λόγου.

Εν κατακλείδι, πρέπει να υπογραμμιστεί ότι δεν μπορεί κανείς να κατανοήσει τη μετωπική σύγκρουση που ο Πλάτωνας διεξάγει εναντίον της ποίησης, αν δεν ανασυνθέσει, όπως έκανε ο Havelock, τη λειτουργία που είχε μέχρι την εποχή του η ποίηση, ξεκινώντας από τα έργα του Ομήρου και του Ησιόδου, στο πλαίσιο ενός πραγματικού και αποκλειστικού εκπαιδευτικού μονοπωλίου, σε σύνδεση με την τεχνική της προφορικότητας και, ειδικότερα, με την τεχνική της μίμησης, τόσο στη σύνθεση όσο και στην επικοινωνία και τη μετάδοση των μηνυμάτων, με όλες τις συνεπαγόμενες συνέπειες, τις οποίες θα αναλύσουμε αμέσως εκτενώς.

Ωστόσο, τα μεγάλα επιτεύγματα του Havelock κινδυνεύουν να χαθούν, αν δεν ανακτήσουμε όλα όσα η επιστημονική-αναγωγική μέθοδος που ακολούθησε τον εμπόδισε να κατανοήσει· και τα πράγματα που αυτή η μέθοδος μας εμποδίζει να κατανοήσουμε, ιδιαίτερα στον Πλάτωνα, είναι πραγματικά πολλά, όπως θα προσπαθήσω να δείξω στη συνέχεια.

Τέλος Κεφαλαίου I