Συνέχεια από 6. Δεκεμβρίου 2024
Η υπαρξιακή φιλοσοφία του Martin Heidegger 3
Είναι και Χρόνος
Της Edith Stein
2 Dasein και χρονικότητα
Στο ολόκληρο είναι, που αποκαλύπτεται μέσω της προοδευτικής πορείας, φαίνεται η χρονικότητα του Dasein, από την οποία προκύπτουν όλες οι βασικές του καθορισμένες ιδιότητες. «Η αποφασιστικότητα γίνεται πραγματικά αυτό που μπορεί να είναι, ως ένα κατανοητικό είναι προς το τέλος, δηλαδή ως προοδευτική πορεία προς τον θάνατο.» Το να είσαι αποφασισμένος σημαίνει να είσαι αποκαλυμμένος και να αποκαλύπτεις τον εαυτό σου στη δυνατότητα ύπαρξής σου, δηλαδή να βρίσκεσαι στην αλήθεια και να αποκτάς την βεβαιότητα της πίστης. Η κάθε «κατάσταση» δεν μπορεί να προετοιμαστεί εκ των προτέρων ούτε να δοθεί σαν κάτι υπάρχον· «αποκαλύπτεται μόνο μέσα από μια ελεύθερη, απροσδιόριστη, αλλά ανοιχτή στον καθορισμό απόφαση». Το να ακούς την κλήση της συνείδησης σημαίνει ταυτόχρονα την επιστροφή του Dasein στο αυθεντικό του είναι και την ανάληψη της πιο αυθεντικής δυνατότητας ύπαρξης του θανάτου με την αγωνία και την απροσδιοριστία. Το να γίνει αυτό το αυθεντικό είναι ορατό δεν είναι εύκολο: πρέπει πρώτα να ανακτηθεί από την καθημερινή στάση που το καλύπτει.
Με το όνομα «μέριμνα» χαρακτηρίστηκε η δομική ολότητα του Dasein (η πραγματικότητα ως ριγμένο-είναι, η ύπαρξη ως προ-εαυτό-είναι, συμπεριλαμβανομένου του είναι προς το τέλος, και η πτώση). Η ενότητα αυτής της ολότητας εκφράζεται στο εαυτό ή στο εγώ: δεν μπορεί να κατανοηθεί ως «res», ούτε ως «res cogitans»· επίσης, δεν μιλάει για το εγώ, αλλά στη μέριμνα εκφράζεται σιωπηλά, και στο αυθεντικό είναι είναι «ανεξάρτητο». Στο νόημα της μέριμνας, δηλαδή του είναι «ενός όντος που ενδιαφέρεται για αυτό το είναι», ανήκει το ότι αυτό το ον κατανοεί τον εαυτό του ως ύπαρξη. «Το νόημα του είναι του Dasein δεν είναι κάτι ελεύθερα αιωρούμενο και έξω από τον εαυτό του, αλλά το ίδιο το Dasein που κατανοεί τον εαυτό του.» Η αυτοκατανόηση είναι η κατανόηση της δικής του δυνατότητας ύπαρξης, και αυτό είναι δυνατό γιατί το Dasein στο είναι του έρχεται προς τον εαυτό του. Ταυτόχρονα, είναι αυτό που έχει υπάρξει, και βρίσκεται σε κάτι παρόν: το μέλλον, το έχει-υπάρξει (παρελθόν) και η παρουσιότητα είναι το έξω-από-τον-εαυτό του ή οι εκστάσεις της χρονικότητάς του. Το μέλλον είναι το πρωταρχικό. Σε αυτό το πλαίσιο, το Dasein, το μέλλον και η χρονικότητα παρουσιάζονται ως πεπερασμένα. Αυτό που σημαίνει η ατελείωτη χρονικότητα σε αντίθεση με αυτή την πρωτόγονη χρονικότητα, θα πρέπει ακόμα να αποδειχθεί.
Εάν το είναι του Dasein είναι ουσιαστικά χρονικό, τότε σε όλα όσα ανήκουν στη δομή του είναι πρέπει να είναι εμφανής η χρονικότητα. Η κατανόηση ως σχεδίαση είναι ουσιαστικά κατευθυνόμενη προς το μέλλον, στο οποίο προοδεύει. Αντίθετα, η καθημερινή κατανόηση ως φροντίδα έχει μόνο ουσιαστικά μέλλον, καθώς προσδοκά το φροντισμένο. Η στιγμή είναι η αυθεντική παρουσία, στην οποία ο εαυτός αναλαμβάνει τον εαυτό του και στην απόφαση αποκαλύπτει την κατάστασή του. Η αυθεντική κατανόηση αναλαμβάνει το έχει-υπάρξει, ενώ η φροντίδα ζει στην λήθη του έχει-υπάρξει. Η χρονικότητα της μη αυθεντικής κατανόησης, στην οποία ο εαυτός είναι κλειστός, είναι επομένως μια λησμονική-παρουσιάζουσα-προσδοκία.
Η διάθεση, που αποκαλύπτει το ριγμένο-είναι και ανήκει σε κάθε κατανόηση, βασίζεται πρωταρχικά στο έχει-υπάρξει, αν και κατευθύνεται προς το μέλλον: π.χ. η αγωνία με αυθεντικό τρόπο, ο φόβος με μη αυθεντικό τρόπο ως φυγή από το έχει-υπάρξει και από την χαμένη παρουσία προς το απειλητικό μέλλον που έρχεται. Για το έχει-υπάρξει, που ανήκει στη διάθεση της αγωνίας, είναι ουσιαστικό ότι φέρνει το Dasein μπροστά στην «επαναληψιμότητά» του: Η αγωνία «φέρνει πίσω στο απλό ότι της πιο αυθεντικής, μεμονωμένης ριγμένης ύπαρξης. Αυτή η επιστροφή δεν έχει τον χαρακτήρα της αποφυγής της λήθης, αλλά ούτε και της ανάμνησης. Ωστόσο, ούτε στην αγωνία υπάρχει ήδη μια επαναλαμβανόμενη ανάληψη της ύπαρξης στην απόφαση. Ωστόσο, η αγωνία φέρνει πίσω στην ριγμένη ύπαρξη ως μια πιθανή επαναλαμβανόμενη. Και έτσι αποκαλύπτει μαζί την δυνατότητα μιας αυθεντικής δυνατότητας ύπαρξης, που στην επανάληψη πρέπει να επιστρέψει στο ριγμένο Εδώ.»
Η πτώση έχει την χρονικότητά της πρωταρχικά στην παρουσία, καθώς η περιέργεια προσπαθεί συνεχώς να είναι σε κάτι· η ασταθής της φύση είναι η μεγαλύτερη αντίθεση με τη «στιγμή» του αυθεντικού είναι.
Στην χρονικότητα ανήκουν πάντα και οι τρεις «εκστάσεις», και δεν πρέπει να αντιλαμβάνονται ως ένα «παράλληλο».
«Το ον που φέρει τον τίτλο Dasein είναι ›φωτισμένο‹», και όχι μόνο μέσω μιας «εμφυτευμένης υπάρχουσας δύναμης», αλλά «η εκστατική χρονικότητα φωτίζει το Εδώ πρωτόγονα». Μέσω αυτής γίνεται δυνατή η ενότητα όλων των υπαρξιακών δομών. Από αυτήν μπορεί να γίνει κατανοητό το να-είναι-στον-κόσμο, το νόημα του είναι του κόσμου και της υπέρβασής του.
Τρόποι του να-είναι-στον-κόσμο είναι η προσεκτική φροντίδα και η θεωρητική κατανόηση. Για τη χρονικότητα της προσεκτικής φροντίδας είναι χαρακτηριστικό ότι το «γιατί» ενός παρόντος και ταυτόχρονα διατηρημένου συνόλου αναφορών προσδοκάται. Η κάθε φροντίδα ξεκινά μέσα σε ένα σύνολο αναφορών. Η πρωτόγονη κατανόηση αυτού ονομάζεται επισκόπηση και λαμβάνει το «φως» της από τη δυνατότητα ύπαρξης του Dasein. Η πρακτική εξέταση των αναφορών του εύχρηστου είναι μια παρουσίαση δυνατοτήτων. Κατά τη μετάβαση στη θεωρητική γνώση δεν υπάρχει μόνο η απώλεια της πρακτικής – η θεωρία απαιτεί ακόμη και μια δική της πρακτική –, αλλά μια νέα ματιά στο τώρα υπάρχον: έξω από τις αναφορές και τη θέση του, σε ένα αδιάφορο μέρος. Είναι θεματοποίηση, ώστε το υπάρχον να μπορεί να ελευθερωθεί ως ανακαλυφθέν και να συναντηθεί ως αντικείμενο· μια διακεκριμένη παρουσίαση, που βασίζεται στην αποφασιστικότητα – «στην ανοιχτότητα του Εδώ ο κόσμος αποκαλύπτεται μαζί» – και στο ότι το Dasein υπερβαίνει το θεματοποιημένο ον.
Στο Dasein ανήκουν οι τρεις εκστάσεις και ανήκει το να-είναι-στον-κόσμο, που είναι και αυτό χρονικό. Το είναι του Dasein ως ριγμένο, φροντιστικό, παρουσιαστικό, καθώς και ως θεματοποιητικό και αντικειμενοποιητικό, προϋποθέτει πάντα έναν κόσμο, στον οποίο μπορεί να συναντηθεί κάτι εύχρηστο ή υπάρχον. Από την άλλη πλευρά, χωρίς Dasein δεν υπάρχει κόσμος. «Αυτό είναι υπάρχοντας ο δικός του κόσμος.» Το «υποκείμενο», «ως υπάρχον Dasein, του οποίου το είναι βασίζεται στη χρονικότητα», αναγκάζει να πούμε: Ο κόσμος είναι «πιο αντικειμενικός» από κάθε πιθανό αντικείμενο.
Η χρονικότητα του Dasein δεν είναι ένας χρόνος συντονισμένος με τον χώρο. Αλλά η χωρικότητα του Dasein είναι χρονική. Το Dasein δεν βρίσκεται σε ένα σημείο στο χώρο, αλλά καταλαμβάνει χώρο (και όχι μόνο αυτόν που γεμίζει το σώμα. «Το Dasein μπορεί, επειδή είναι «πνευματικό», και μόνο γι’ αυτόν τον λόγο, να είναι χωρικό με έναν τρόπο, «που είναι ουσιαστικά δυνατόν για ένα εκτεταμένο σωματικό πράγμα»). Είναι προσανατολισμένο στον χώρο και ανακαλύπτει αντίθετα, από πού και προς πού προσδοκά κάτι και πού του παρουσιάζεται κάτι. Η χρονικότητά του του κάνει δυνατή την κατάληψη του χώρου. Στην πλησιάζουσα παρουσίαση, που προτιμά η πτώση, το «εκεί» ξεχνάται, και αρχικά εμφανίζεται μόνο ένα πράγμα στο χώρο.
Το Dasein στην καθημερινότητα έχει τη δική του ιδιαίτερη χρονικότητα. Είναι το Dasein, όπως είναι «συνήθως και αρχικά»· διαρκεί «όπως χθες, έτσι σήμερα και αύριο»· επιπλέον, περιλαμβάνει ένα συνεχές υπολογισμό του χρόνου. Η καθημερινότητα σημαίνει επομένως χρονικότητα· επειδή «αυτή όμως καθιστά δυνατή την ύπαρξη του Dasein, η επαρκής εννοιολογική οριοθέτηση της καθημερινότητας μπορεί να επιτευχθεί μόνο στο πλαίσιο της θεμελιώδους διερεύνησης του νοήματος του είναι γενικά και των πιθανών μεταβολών του».
Επειδή η κατανόηση του είναι είναι απαραίτητη για να αποκαλυφθεί το νόημα του είναι, και επειδή η κατανόηση του είναι ανήκει στη δομή του είναι του Dasein, η ανάλυση του Dasein τέθηκε ως προετοιμασία για την έρευνα του νοήματος του είναι. Μέχρι στιγμής έχει καθορίσει το είναι του Dasein ως μέριμνα και συνεπώς ως είναι προς τον θάνατο. Για την ολότητα, ωστόσο, πρέπει επίσης να συμπεριληφθούν η γέννηση και η σχέση μεταξύ γέννησης και θανάτου. Αυτή η σχέση δεν μπορεί να αντιληφθεί ως μια διαδοχή μεμονωμένων τώρα-στιγμών στον χρόνο. Η χρονικότητα του Dasein με τις πάντα ισότιμες τρεις εκστάσεις δείχνει ότι πρωταρχικά δεν εντάσσεται στον χρόνο: το είναι του είναι μια επέκταση, στην οποία η γέννηση και ο θάνατος ανήκουν πάντα και η οποία είναι το γεγονός. Αυτό το γεγονός, που προκύπτει από τη χρονικότητα του Dasein, είναι η προϋπόθεση της ιστορίας (= επιστήμη της ιστορίας). Η ιστορικότητα και το να-είναι-στον-χρόνο προκύπτουν και τα δύο από την πρωτόγονη χρονικότητα· γι’ αυτό και η ιστορία είναι δευτερευόντως στον χρόνο.
Σύμφωνα με τη συνηθισμένη χρήση της γλώσσας, το «ιστορικό» έχει μια τετραπλή σημασία· σημαίνει: 1. αυτό που έχει περάσει (και συγκεκριμένα, είτε αυτό που δεν είναι πλέον ενεργό είτε αυτό που εξακολουθεί να είναι ενεργό)· 2. αυτό από το οποίο προέρχεται κάτι· 3. το σύνολο του όντος στον χρόνο, ιδιαίτερα 4. το ανθρώπινο είναι («πνεύμα», «πολιτισμός»). Οι τέσσερις σημασίες συνοψίζονται στον ορισμό: «Η ιστορία είναι το συγκεκριμένο γεγονός που συμβαίνει στον χρόνο του υπάρχοντος Dasein, με τέτοιο τρόπο ώστε το γεγονός που έχει περάσει και ταυτόχρονα έχει παραδοθεί και συνεχίζει να ενεργεί μέσα στη συνύπαρξη να θεωρείται με έμφαση ως ιστορία». Αλλά πρωταρχικά-ιστορικό είναι το Dasein, που δεν είναι «περασμένο» (= δεν είναι πλέον παρόν), αφού ποτέ δεν ήταν «παρόν»· δευτερευόντως όλα τα ενδοκοσμικά ενός παρελθόντος Dasein (ονομάζεται «κοσμικό-ιστορικό»): π.χ. εργαλεία που εξακολουθούν να υπάρχουν, όταν ο κόσμος στον οποίο ήταν εύχρηστα δεν υπάρχει πλέον.
Το Dasein υπάρχει σε παραδοσιακές δυνατότητες, στις οποίες έχει ριχτεί, αλλά τις οποίες στην αποφασιστικότητα τις αναλαμβάνει ελεύθερα ως τη μοίρα του. Με «μοίρα» εννοούμε το πρωτόγονο γεγονός του Dasein, που βρίσκεται στην αυθεντική αποφασιστικότητα, στο οποίο το Dasein παραδίδει ελεύθερα στον θάνατο τον εαυτό του σε μια κληρονομημένη, αλλά παρ’ όλα αυτά επιλεγμένη δυνατότητα». «Η μοίρα ως η αδύναμη, αλλά έτοιμη να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες υπερδύναμη της σιωπηλής, αγχωτικής αυτοπροβολής στο δικό της ένοχο είναι απαιτεί ως οντολογική προϋπόθεση της δυνατότητάς της τη μέριμνα, δηλαδή τη χρονικότητα.»
«Μόνο ένα ον, που είναι ουσιαστικά στο είναι του προσανατολισμένο προς το μέλλον, έτσι ώστε να μπορεί, ελεύθερο για τον θάνατο, να συντριβεί πάνω του και να επιστρέψει στο πραγματικό του Εδώ, δηλαδή μόνο ένα ον, που ως μέλλον είναι ταυτόχρονα πρωτόγονα παρελθόν, μπορεί, παραδίδοντας στον εαυτό του την κληρονομημένη δυνατότητα, να αναλάβει τη δική του ριγμένη ύπαρξη και να είναι παρόν για ›τον δικό του χρόνο‹. Μόνο η αυθεντική χρονικότητα, που είναι ταυτόχρονα πεπερασμένη, κάνει δυνατό κάτι όπως η μοίρα, δηλαδή την αυθεντική ιστορικότητα.»
«Η επανάληψη είναι η ρητή παράδοση, δηλαδή η επιστροφή σε δυνατότητες του παρελθόντος Dasein.» Δεν επιτρέπει απλώς το προηγουμένως πραγματικό να επανέλθει. «Δεν παραδίδεται ούτε στο παρελθόν ούτε στοχεύει σε μια πρόοδο. Και τα δύο είναι αδιάφορα για την αυθεντική ύπαρξη στη στιγμή.»
Στη συνύπαρξη με άλλους, το Dasein συμμετέχει στη μοίρα της κοινότητας. Η μοίρα και το πεπρωμένο είναι είναι προς τον θάνατο. Έτσι, όλη η ιστορία έχει το κέντρο βάρους της στο μέλλον, κάτι που μόνο η μη αυθεντική ιστορικότητα κρύβει.
Το ενδοκοσμικά υπάρχον είναι ιστορικό όχι μόνο στο βαθμό που βρίσκεται στον κόσμο, αλλά στο βαθμό που κάτι συμβαίνει με αυτό (κάτι που είναι θεμελιωδώς διαφορετικό από τα φυσικά γεγονότα). Στη μη αυθεντική έννοια της καθημερινής φροντίδας, το διασκορπισμένο Dasein συγκεντρώνει τη ζωή του από αυτό το μεμονωμένο γεγονός. Στο αυθεντικό είναι της αποφασιστικότητας, ζει στη μοίρα του και στην πίστη στον εαυτό του.
Στην ουσιαστική ιστορικότητα του Dasein, η ιστορία βασίζεται υπαρξιακά. Το θέμα της δεν είναι ούτε το μόνο μια φορά συμβαίνων ούτε ένα γενικό που αιωρείται πάνω από αυτό, «αλλά η πραγματικά υπάρξασα δυνατότητα»: οι δυνατότητες που επαναλαμβάνονται από το ίδιο το ιστορικά καθορισμένο Dasein, που κάνει ιστορία. Η τριμερής διαίρεση του Νίτσε σε μνημειακή, αρχαιολογική και κριτική είναι μια αναγκαία, που αντιστοιχεί στις τρεις εκστάσεις της χρονικότητας.
Το τελευταίο κεφάλαιο θέλει να δείξει ποια σημασία έχουν η χρονικότητα και η ενδοχρονικότητα για την προέλευση της κοινής έννοιας του χρόνου. Πριν από κάθε μέτρηση του χρόνου, το Dasein υπολογίζει με τον χρόνο (τον οποίο «έχει», «δεν έχει», «χάνει» κ.λπ.). Βρίσκει τον χρόνο αρχικά στο εύχρηστο και το υπάρχον που συναντάει στον κόσμο και τον αντιλαμβάνεται ως κάτι υπάρχον. Από τη χρονικότητά του προκύπτει η προέλευση της κοινής έννοιας του χρόνου.
Η καθημερινή «φροντίδα» εκφράζεται πάντα χρονικά ως μια προσδοκία του «τότε», μια διατήρηση του «τότε» και μια παρουσίαση του «τώρα». Έτσι, χρονολογεί πάντα ένα «τότε, όταν …», «τότε, όταν …», «τώρα, όπου …». Το μη αποφασισμένο Dasein «χάνει» συνεχώς χρόνο και «δεν έχει» ποτέ. Το αποφασισμένο δεν χάνει ποτέ χρόνο και έχει πάντα. «Διότι η χρονικότητα της αποφασιστικότητας έχει … τον χαρακτήρα της στιγμής … Η έτσι χρονική ύπαρξη έχει «συνεχώς» τον χρόνο της για ό,τι απαιτεί η κατάσταση.» Επειδή το Dasein υπάρχει με άλλους, που καταλαβαίνουν το «τώρα», το «τότε» κ.λπ., ακόμα κι αν τον χρονολογούν διαφορετικά, ο χρόνος δεν αντιλαμβάνεται ως προσωπικός, αλλά ως δημόσιος.
Στη βασική δομή του Dasein ως μέριμνα, η χρονομέτρηση είναι αναγκαία. «Η ριγμένη ύπαρξη του Dasein είναι ο λόγος για τον οποίο υπάρχει δημόσιος χρόνος», ο χρόνος «στον οποίο» υπάρχει το υπάρχον και το εύχρηστο – το ενδοχρονικό. Επειδή στην όραση του κόσμου, στον οποίο το Dasein έχει ριχτεί, ανήκει η φωτεινότητα, «χρονολογεί» σύμφωνα με την ημέρα και τη νύχτα («είναι ώρα να …»), υπολογίζει τον χρόνο με βάση τις ημέρες και τον μετρά με τη θέση του ήλιου. Ο χρόνος που ερμηνεύεται στη φροντίδα είναι πάντα «χρόνος για …», ανήκει στην κοσμικότητα του κόσμου και γι’ αυτό ονομάζεται «κόσμιος χρόνος». Είναι χρονολογήσιμος, τεντωμένος και δημόσιος. Η ανάγνωση του χρόνου είναι πάντα μια έκφραση του «τώρα» ως παρόντος. Στη χρονομέτρηση πραγματοποιείται μια δημοσίευση του χρόνου, σύμφωνα με την οποία εμφανίζεται για όλους ως «τώρα και τώρα και τώρα». Χρονολογείται με βάση χωρικές αναλογίες, αλλά δεν γίνεται έτσι χώρος. Μόνο μέσω της χρονομέτρησης φτάνουμε στον χρόνο και κάθε πράγμα στον δικό του χρόνο. Δεν είναι ούτε υποκειμενικός ούτε αντικειμενικός, γιατί καθιστά δυνατό τον κόσμο και το είναι του εαυτού. Χρονικό είναι μόνο το Dasein, ενώ το εύχρηστο και το υπάρχον είναι «ενδοχρονικό».
Τα παραπάνω χρησιμεύουν ως βάση για να αποδειχθεί η προέλευση της κοινής έννοιας του χρόνου: Με την ανοιχτότητα του κόσμου, ο χρόνος δημοσιεύεται και γίνεται αντικείμενο φροντίδας. Ενώ το Dasein υπολογίζει με τον εαυτό του, υπολογίζει με τον χρόνο. Οι άνθρωποι καθορίζονται από τον χρόνο μέσω της χρήσης του ρολογιού, μετρώντας τις θέσεις των δείκτων. Σε αυτό περιλαμβάνεται μια παρουσίαση του «τότε» και μια προσδοκία του «μετά». Ο χρόνος που εμφανίζεται σε αυτό «είναι αυτός που εμφανίζεται στην προσδοκία, στην καταμέτρηση και στην παρακολούθηση του κινούμενου δείκτη …» Αυτό αντιστοιχεί στον αριστοτελικό ορισμό του χρόνου ως αριθμού της κίνησης: παραμένει εντός της φυσικής κατανόησης του είναι, χωρίς να το κάνει πρόβλημα. Όσο περισσότερο η φροντίδα χάνεται στα αντικείμενα της, τόσο πιο φυσικά υπολογίζει με τον χρόνο, χωρίς να τον προσέχει, και τον αντιλαμβάνεται «ως μια ακολουθία από συνεχώς ›παρόντα‹, ταυτόχρονα φθίνοντα και ερχόμενα τώρα», «ως μια διαδοχή, ως ροή του τώρα …» Σε αυτόν τον κόσμιο χρόνο = χρόνο του τώρα λείπει η δυνατότητα χρονολόγησης (= η σημασία) της χρονικότητας: αυτή είναι ο πρωτόγονος χρόνος. Επειδή ο χρόνος αντιλαμβάνεται ως μια ακολουθία παρόντων τώρα, ονομάζεται «εικόνα της αιωνιότητας» (Πλάτωνας). Η ένταση του κόσμιου χρόνου, που προκύπτει από την επέκταση της χρονικότητας, παραμένει κρυφή. Επειδή κάθε τώρα ταυτόχρονα αντιλαμβάνεται ως ένα «μόλις τώρα» και «αμέσως τώρα», προκύπτει η αντίληψη του χρόνου ως άπειρου. Αυτό βασίζεται στη μέριμνα, που φεύγει από τον θάνατο και αγνοεί το τέλος. Μιλάμε για τη φθορά, αλλά όχι για τη γένεση του χρόνου, επειδή δεν μπορούμε να κρύψουμε την εφημερότητα του χρόνου: το Dasein τον γνωρίζει «από τη ›φευγαλέα‹ γνώση του θανάτου του».
Ακόμα και στην μη αναστρεψιμότητα του χρόνου αποκαλύπτεται η προέλευσή του από τη χρονικότητα, που είναι πρωταρχικά προσανατολισμένη προς το μέλλον.
Από το κοινά αντιληπτό τώρα δεν μπορεί να εξηγηθεί η στιγμή, ούτε το χρονολογήσιμο «τότε» και «τότε». Αντίθετα, από αυτό προκύπτει η παραδοσιακή έννοια της αιωνιότητας ως ενός σταθερού τώρα. Από την πρωτόγονη χρονικότητα, η αιωνιότητα του Θεού θα μπορούσε να γίνει κατανοητή μόνο ως άπειρος χρόνος. Στη σύγκριση του χρόνου με την ψυχή ή το πνεύμα στον Αριστοτέλη, τον Αυγουστίνο και τον Χέγκελ, ανοίγεται μια πρόσβαση στην κατανόηση του Dasein ως χρονικότητας.
Η ανάλυση του Dasein ήταν ο δρόμος για να προετοιμαστεί η ερώτηση σχετικά με το νόημα του είναι. Η διαφορά μεταξύ του είναι του Dasein και του μη σύμφωνου προς το Dasein δεν έχει διευκρινιστεί μέχρι στιγμής· ούτε και το γεγονός ότι η οντολογική ερμηνεία από παλιά έχει πάντα προσανατολιστεί στο πραγματικό είναι και συνεχώς επιστρέφει σε αυτό. Όλα είχαν σκοπό να αποδείξουν τη χρονικότητα ως τη βασική δομή του Dasein. Έτσι, η έρευνα τελειώνει με την ερώτηση: «Οδηγεί κάποιος δρόμος από τον πρωτόγονο χρόνο στο νόημα του είναι; Αποκαλύπτεται ο χρόνος ο ίδιος ως ο ορίζοντας του είναι;»
Τέλος Κεφαλαίου
Συνεχίζεται με την «Τοποθέτηση»
Η πτώση έχει την χρονικότητά της πρωταρχικά στην παρουσία, καθώς η περιέργεια προσπαθεί συνεχώς να είναι σε κάτι· η ασταθής της φύση είναι η μεγαλύτερη αντίθεση με τη «στιγμή» του αυθεντικού είναι.
Στην χρονικότητα ανήκουν πάντα και οι τρεις «εκστάσεις», και δεν πρέπει να αντιλαμβάνονται ως ένα «παράλληλο».
«Το ον που φέρει τον τίτλο Dasein είναι ›φωτισμένο‹», και όχι μόνο μέσω μιας «εμφυτευμένης υπάρχουσας δύναμης», αλλά «η εκστατική χρονικότητα φωτίζει το Εδώ πρωτόγονα». Μέσω αυτής γίνεται δυνατή η ενότητα όλων των υπαρξιακών δομών. Από αυτήν μπορεί να γίνει κατανοητό το να-είναι-στον-κόσμο, το νόημα του είναι του κόσμου και της υπέρβασής του.
Τρόποι του να-είναι-στον-κόσμο είναι η προσεκτική φροντίδα και η θεωρητική κατανόηση. Για τη χρονικότητα της προσεκτικής φροντίδας είναι χαρακτηριστικό ότι το «γιατί» ενός παρόντος και ταυτόχρονα διατηρημένου συνόλου αναφορών προσδοκάται. Η κάθε φροντίδα ξεκινά μέσα σε ένα σύνολο αναφορών. Η πρωτόγονη κατανόηση αυτού ονομάζεται επισκόπηση και λαμβάνει το «φως» της από τη δυνατότητα ύπαρξης του Dasein. Η πρακτική εξέταση των αναφορών του εύχρηστου είναι μια παρουσίαση δυνατοτήτων. Κατά τη μετάβαση στη θεωρητική γνώση δεν υπάρχει μόνο η απώλεια της πρακτικής – η θεωρία απαιτεί ακόμη και μια δική της πρακτική –, αλλά μια νέα ματιά στο τώρα υπάρχον: έξω από τις αναφορές και τη θέση του, σε ένα αδιάφορο μέρος. Είναι θεματοποίηση, ώστε το υπάρχον να μπορεί να ελευθερωθεί ως ανακαλυφθέν και να συναντηθεί ως αντικείμενο· μια διακεκριμένη παρουσίαση, που βασίζεται στην αποφασιστικότητα – «στην ανοιχτότητα του Εδώ ο κόσμος αποκαλύπτεται μαζί» – και στο ότι το Dasein υπερβαίνει το θεματοποιημένο ον.
Στο Dasein ανήκουν οι τρεις εκστάσεις και ανήκει το να-είναι-στον-κόσμο, που είναι και αυτό χρονικό. Το είναι του Dasein ως ριγμένο, φροντιστικό, παρουσιαστικό, καθώς και ως θεματοποιητικό και αντικειμενοποιητικό, προϋποθέτει πάντα έναν κόσμο, στον οποίο μπορεί να συναντηθεί κάτι εύχρηστο ή υπάρχον. Από την άλλη πλευρά, χωρίς Dasein δεν υπάρχει κόσμος. «Αυτό είναι υπάρχοντας ο δικός του κόσμος.» Το «υποκείμενο», «ως υπάρχον Dasein, του οποίου το είναι βασίζεται στη χρονικότητα», αναγκάζει να πούμε: Ο κόσμος είναι «πιο αντικειμενικός» από κάθε πιθανό αντικείμενο.
Η χρονικότητα του Dasein δεν είναι ένας χρόνος συντονισμένος με τον χώρο. Αλλά η χωρικότητα του Dasein είναι χρονική. Το Dasein δεν βρίσκεται σε ένα σημείο στο χώρο, αλλά καταλαμβάνει χώρο (και όχι μόνο αυτόν που γεμίζει το σώμα. «Το Dasein μπορεί, επειδή είναι «πνευματικό», και μόνο γι’ αυτόν τον λόγο, να είναι χωρικό με έναν τρόπο, «που είναι ουσιαστικά δυνατόν για ένα εκτεταμένο σωματικό πράγμα»). Είναι προσανατολισμένο στον χώρο και ανακαλύπτει αντίθετα, από πού και προς πού προσδοκά κάτι και πού του παρουσιάζεται κάτι. Η χρονικότητά του του κάνει δυνατή την κατάληψη του χώρου. Στην πλησιάζουσα παρουσίαση, που προτιμά η πτώση, το «εκεί» ξεχνάται, και αρχικά εμφανίζεται μόνο ένα πράγμα στο χώρο.
Το Dasein στην καθημερινότητα έχει τη δική του ιδιαίτερη χρονικότητα. Είναι το Dasein, όπως είναι «συνήθως και αρχικά»· διαρκεί «όπως χθες, έτσι σήμερα και αύριο»· επιπλέον, περιλαμβάνει ένα συνεχές υπολογισμό του χρόνου. Η καθημερινότητα σημαίνει επομένως χρονικότητα· επειδή «αυτή όμως καθιστά δυνατή την ύπαρξη του Dasein, η επαρκής εννοιολογική οριοθέτηση της καθημερινότητας μπορεί να επιτευχθεί μόνο στο πλαίσιο της θεμελιώδους διερεύνησης του νοήματος του είναι γενικά και των πιθανών μεταβολών του».
Επειδή η κατανόηση του είναι είναι απαραίτητη για να αποκαλυφθεί το νόημα του είναι, και επειδή η κατανόηση του είναι ανήκει στη δομή του είναι του Dasein, η ανάλυση του Dasein τέθηκε ως προετοιμασία για την έρευνα του νοήματος του είναι. Μέχρι στιγμής έχει καθορίσει το είναι του Dasein ως μέριμνα και συνεπώς ως είναι προς τον θάνατο. Για την ολότητα, ωστόσο, πρέπει επίσης να συμπεριληφθούν η γέννηση και η σχέση μεταξύ γέννησης και θανάτου. Αυτή η σχέση δεν μπορεί να αντιληφθεί ως μια διαδοχή μεμονωμένων τώρα-στιγμών στον χρόνο. Η χρονικότητα του Dasein με τις πάντα ισότιμες τρεις εκστάσεις δείχνει ότι πρωταρχικά δεν εντάσσεται στον χρόνο: το είναι του είναι μια επέκταση, στην οποία η γέννηση και ο θάνατος ανήκουν πάντα και η οποία είναι το γεγονός. Αυτό το γεγονός, που προκύπτει από τη χρονικότητα του Dasein, είναι η προϋπόθεση της ιστορίας (= επιστήμη της ιστορίας). Η ιστορικότητα και το να-είναι-στον-χρόνο προκύπτουν και τα δύο από την πρωτόγονη χρονικότητα· γι’ αυτό και η ιστορία είναι δευτερευόντως στον χρόνο.
Σύμφωνα με τη συνηθισμένη χρήση της γλώσσας, το «ιστορικό» έχει μια τετραπλή σημασία· σημαίνει: 1. αυτό που έχει περάσει (και συγκεκριμένα, είτε αυτό που δεν είναι πλέον ενεργό είτε αυτό που εξακολουθεί να είναι ενεργό)· 2. αυτό από το οποίο προέρχεται κάτι· 3. το σύνολο του όντος στον χρόνο, ιδιαίτερα 4. το ανθρώπινο είναι («πνεύμα», «πολιτισμός»). Οι τέσσερις σημασίες συνοψίζονται στον ορισμό: «Η ιστορία είναι το συγκεκριμένο γεγονός που συμβαίνει στον χρόνο του υπάρχοντος Dasein, με τέτοιο τρόπο ώστε το γεγονός που έχει περάσει και ταυτόχρονα έχει παραδοθεί και συνεχίζει να ενεργεί μέσα στη συνύπαρξη να θεωρείται με έμφαση ως ιστορία». Αλλά πρωταρχικά-ιστορικό είναι το Dasein, που δεν είναι «περασμένο» (= δεν είναι πλέον παρόν), αφού ποτέ δεν ήταν «παρόν»· δευτερευόντως όλα τα ενδοκοσμικά ενός παρελθόντος Dasein (ονομάζεται «κοσμικό-ιστορικό»): π.χ. εργαλεία που εξακολουθούν να υπάρχουν, όταν ο κόσμος στον οποίο ήταν εύχρηστα δεν υπάρχει πλέον.
Το Dasein υπάρχει σε παραδοσιακές δυνατότητες, στις οποίες έχει ριχτεί, αλλά τις οποίες στην αποφασιστικότητα τις αναλαμβάνει ελεύθερα ως τη μοίρα του. Με «μοίρα» εννοούμε το πρωτόγονο γεγονός του Dasein, που βρίσκεται στην αυθεντική αποφασιστικότητα, στο οποίο το Dasein παραδίδει ελεύθερα στον θάνατο τον εαυτό του σε μια κληρονομημένη, αλλά παρ’ όλα αυτά επιλεγμένη δυνατότητα». «Η μοίρα ως η αδύναμη, αλλά έτοιμη να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες υπερδύναμη της σιωπηλής, αγχωτικής αυτοπροβολής στο δικό της ένοχο είναι απαιτεί ως οντολογική προϋπόθεση της δυνατότητάς της τη μέριμνα, δηλαδή τη χρονικότητα.»
«Μόνο ένα ον, που είναι ουσιαστικά στο είναι του προσανατολισμένο προς το μέλλον, έτσι ώστε να μπορεί, ελεύθερο για τον θάνατο, να συντριβεί πάνω του και να επιστρέψει στο πραγματικό του Εδώ, δηλαδή μόνο ένα ον, που ως μέλλον είναι ταυτόχρονα πρωτόγονα παρελθόν, μπορεί, παραδίδοντας στον εαυτό του την κληρονομημένη δυνατότητα, να αναλάβει τη δική του ριγμένη ύπαρξη και να είναι παρόν για ›τον δικό του χρόνο‹. Μόνο η αυθεντική χρονικότητα, που είναι ταυτόχρονα πεπερασμένη, κάνει δυνατό κάτι όπως η μοίρα, δηλαδή την αυθεντική ιστορικότητα.»
«Η επανάληψη είναι η ρητή παράδοση, δηλαδή η επιστροφή σε δυνατότητες του παρελθόντος Dasein.» Δεν επιτρέπει απλώς το προηγουμένως πραγματικό να επανέλθει. «Δεν παραδίδεται ούτε στο παρελθόν ούτε στοχεύει σε μια πρόοδο. Και τα δύο είναι αδιάφορα για την αυθεντική ύπαρξη στη στιγμή.»
Στη συνύπαρξη με άλλους, το Dasein συμμετέχει στη μοίρα της κοινότητας. Η μοίρα και το πεπρωμένο είναι είναι προς τον θάνατο. Έτσι, όλη η ιστορία έχει το κέντρο βάρους της στο μέλλον, κάτι που μόνο η μη αυθεντική ιστορικότητα κρύβει.
Το ενδοκοσμικά υπάρχον είναι ιστορικό όχι μόνο στο βαθμό που βρίσκεται στον κόσμο, αλλά στο βαθμό που κάτι συμβαίνει με αυτό (κάτι που είναι θεμελιωδώς διαφορετικό από τα φυσικά γεγονότα). Στη μη αυθεντική έννοια της καθημερινής φροντίδας, το διασκορπισμένο Dasein συγκεντρώνει τη ζωή του από αυτό το μεμονωμένο γεγονός. Στο αυθεντικό είναι της αποφασιστικότητας, ζει στη μοίρα του και στην πίστη στον εαυτό του.
Στην ουσιαστική ιστορικότητα του Dasein, η ιστορία βασίζεται υπαρξιακά. Το θέμα της δεν είναι ούτε το μόνο μια φορά συμβαίνων ούτε ένα γενικό που αιωρείται πάνω από αυτό, «αλλά η πραγματικά υπάρξασα δυνατότητα»: οι δυνατότητες που επαναλαμβάνονται από το ίδιο το ιστορικά καθορισμένο Dasein, που κάνει ιστορία. Η τριμερής διαίρεση του Νίτσε σε μνημειακή, αρχαιολογική και κριτική είναι μια αναγκαία, που αντιστοιχεί στις τρεις εκστάσεις της χρονικότητας.
Το τελευταίο κεφάλαιο θέλει να δείξει ποια σημασία έχουν η χρονικότητα και η ενδοχρονικότητα για την προέλευση της κοινής έννοιας του χρόνου. Πριν από κάθε μέτρηση του χρόνου, το Dasein υπολογίζει με τον χρόνο (τον οποίο «έχει», «δεν έχει», «χάνει» κ.λπ.). Βρίσκει τον χρόνο αρχικά στο εύχρηστο και το υπάρχον που συναντάει στον κόσμο και τον αντιλαμβάνεται ως κάτι υπάρχον. Από τη χρονικότητά του προκύπτει η προέλευση της κοινής έννοιας του χρόνου.
Η καθημερινή «φροντίδα» εκφράζεται πάντα χρονικά ως μια προσδοκία του «τότε», μια διατήρηση του «τότε» και μια παρουσίαση του «τώρα». Έτσι, χρονολογεί πάντα ένα «τότε, όταν …», «τότε, όταν …», «τώρα, όπου …». Το μη αποφασισμένο Dasein «χάνει» συνεχώς χρόνο και «δεν έχει» ποτέ. Το αποφασισμένο δεν χάνει ποτέ χρόνο και έχει πάντα. «Διότι η χρονικότητα της αποφασιστικότητας έχει … τον χαρακτήρα της στιγμής … Η έτσι χρονική ύπαρξη έχει «συνεχώς» τον χρόνο της για ό,τι απαιτεί η κατάσταση.» Επειδή το Dasein υπάρχει με άλλους, που καταλαβαίνουν το «τώρα», το «τότε» κ.λπ., ακόμα κι αν τον χρονολογούν διαφορετικά, ο χρόνος δεν αντιλαμβάνεται ως προσωπικός, αλλά ως δημόσιος.
Στη βασική δομή του Dasein ως μέριμνα, η χρονομέτρηση είναι αναγκαία. «Η ριγμένη ύπαρξη του Dasein είναι ο λόγος για τον οποίο υπάρχει δημόσιος χρόνος», ο χρόνος «στον οποίο» υπάρχει το υπάρχον και το εύχρηστο – το ενδοχρονικό. Επειδή στην όραση του κόσμου, στον οποίο το Dasein έχει ριχτεί, ανήκει η φωτεινότητα, «χρονολογεί» σύμφωνα με την ημέρα και τη νύχτα («είναι ώρα να …»), υπολογίζει τον χρόνο με βάση τις ημέρες και τον μετρά με τη θέση του ήλιου. Ο χρόνος που ερμηνεύεται στη φροντίδα είναι πάντα «χρόνος για …», ανήκει στην κοσμικότητα του κόσμου και γι’ αυτό ονομάζεται «κόσμιος χρόνος». Είναι χρονολογήσιμος, τεντωμένος και δημόσιος. Η ανάγνωση του χρόνου είναι πάντα μια έκφραση του «τώρα» ως παρόντος. Στη χρονομέτρηση πραγματοποιείται μια δημοσίευση του χρόνου, σύμφωνα με την οποία εμφανίζεται για όλους ως «τώρα και τώρα και τώρα». Χρονολογείται με βάση χωρικές αναλογίες, αλλά δεν γίνεται έτσι χώρος. Μόνο μέσω της χρονομέτρησης φτάνουμε στον χρόνο και κάθε πράγμα στον δικό του χρόνο. Δεν είναι ούτε υποκειμενικός ούτε αντικειμενικός, γιατί καθιστά δυνατό τον κόσμο και το είναι του εαυτού. Χρονικό είναι μόνο το Dasein, ενώ το εύχρηστο και το υπάρχον είναι «ενδοχρονικό».
Τα παραπάνω χρησιμεύουν ως βάση για να αποδειχθεί η προέλευση της κοινής έννοιας του χρόνου: Με την ανοιχτότητα του κόσμου, ο χρόνος δημοσιεύεται και γίνεται αντικείμενο φροντίδας. Ενώ το Dasein υπολογίζει με τον εαυτό του, υπολογίζει με τον χρόνο. Οι άνθρωποι καθορίζονται από τον χρόνο μέσω της χρήσης του ρολογιού, μετρώντας τις θέσεις των δείκτων. Σε αυτό περιλαμβάνεται μια παρουσίαση του «τότε» και μια προσδοκία του «μετά». Ο χρόνος που εμφανίζεται σε αυτό «είναι αυτός που εμφανίζεται στην προσδοκία, στην καταμέτρηση και στην παρακολούθηση του κινούμενου δείκτη …» Αυτό αντιστοιχεί στον αριστοτελικό ορισμό του χρόνου ως αριθμού της κίνησης: παραμένει εντός της φυσικής κατανόησης του είναι, χωρίς να το κάνει πρόβλημα. Όσο περισσότερο η φροντίδα χάνεται στα αντικείμενα της, τόσο πιο φυσικά υπολογίζει με τον χρόνο, χωρίς να τον προσέχει, και τον αντιλαμβάνεται «ως μια ακολουθία από συνεχώς ›παρόντα‹, ταυτόχρονα φθίνοντα και ερχόμενα τώρα», «ως μια διαδοχή, ως ροή του τώρα …» Σε αυτόν τον κόσμιο χρόνο = χρόνο του τώρα λείπει η δυνατότητα χρονολόγησης (= η σημασία) της χρονικότητας: αυτή είναι ο πρωτόγονος χρόνος. Επειδή ο χρόνος αντιλαμβάνεται ως μια ακολουθία παρόντων τώρα, ονομάζεται «εικόνα της αιωνιότητας» (Πλάτωνας). Η ένταση του κόσμιου χρόνου, που προκύπτει από την επέκταση της χρονικότητας, παραμένει κρυφή. Επειδή κάθε τώρα ταυτόχρονα αντιλαμβάνεται ως ένα «μόλις τώρα» και «αμέσως τώρα», προκύπτει η αντίληψη του χρόνου ως άπειρου. Αυτό βασίζεται στη μέριμνα, που φεύγει από τον θάνατο και αγνοεί το τέλος. Μιλάμε για τη φθορά, αλλά όχι για τη γένεση του χρόνου, επειδή δεν μπορούμε να κρύψουμε την εφημερότητα του χρόνου: το Dasein τον γνωρίζει «από τη ›φευγαλέα‹ γνώση του θανάτου του».
Ακόμα και στην μη αναστρεψιμότητα του χρόνου αποκαλύπτεται η προέλευσή του από τη χρονικότητα, που είναι πρωταρχικά προσανατολισμένη προς το μέλλον.
Από το κοινά αντιληπτό τώρα δεν μπορεί να εξηγηθεί η στιγμή, ούτε το χρονολογήσιμο «τότε» και «τότε». Αντίθετα, από αυτό προκύπτει η παραδοσιακή έννοια της αιωνιότητας ως ενός σταθερού τώρα. Από την πρωτόγονη χρονικότητα, η αιωνιότητα του Θεού θα μπορούσε να γίνει κατανοητή μόνο ως άπειρος χρόνος. Στη σύγκριση του χρόνου με την ψυχή ή το πνεύμα στον Αριστοτέλη, τον Αυγουστίνο και τον Χέγκελ, ανοίγεται μια πρόσβαση στην κατανόηση του Dasein ως χρονικότητας.
Η ανάλυση του Dasein ήταν ο δρόμος για να προετοιμαστεί η ερώτηση σχετικά με το νόημα του είναι. Η διαφορά μεταξύ του είναι του Dasein και του μη σύμφωνου προς το Dasein δεν έχει διευκρινιστεί μέχρι στιγμής· ούτε και το γεγονός ότι η οντολογική ερμηνεία από παλιά έχει πάντα προσανατολιστεί στο πραγματικό είναι και συνεχώς επιστρέφει σε αυτό. Όλα είχαν σκοπό να αποδείξουν τη χρονικότητα ως τη βασική δομή του Dasein. Έτσι, η έρευνα τελειώνει με την ερώτηση: «Οδηγεί κάποιος δρόμος από τον πρωτόγονο χρόνο στο νόημα του είναι; Αποκαλύπτεται ο χρόνος ο ίδιος ως ο ορίζοντας του είναι;»
Τέλος Κεφαλαίου
Συνεχίζεται με την «Τοποθέτηση»
Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΕΚΚΟΣΜΙΚΕΥΣΗΣ ΣΤΟ ΝΟΗΜΑ ΧΩΡΙΣ ΝΑ ΧΑΘΕΙ Η ΕΚΚΟΣΜΙΚΕΥΣΗ, Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΑΝ ΑΝΑΓΚΗ. ΤΟ ΑΡΧΕΤΥΠΟ ΤΟΥ ΡΟΒΙΝΣΩΝΑ ΚΡΟΥΣΟΥ ΣΑΝ Ο ΟΔΗΓΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΑΘΕΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΛΛΕΙΨΗΣ ΣΟΦΙΑΣ. Η ΑΡΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΘΕΤΙΚΟΥ ΧΩΡΙΣ ΣΥΝΘΕΣΗ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου