Giovanni Reale - ΠΛΑΤΩΝ (37)

Συνέχεια από: Κυριακή 27 Απριλίου 2025

Giovanni Reale 

ΠΛΑΤΩΝ

VΙ

ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ

Ο ΤΡΟΠΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ Ο ΠΛΑΤΩΝΑΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΕΙ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΟΥ ΩΣ ΑΛΗΘΙΝΟ «ΚΩΜΙΚΟ» ΚΑΙ «ΤΡΑΓΙΚΟ» ΠΟΙΗΤΗ

Η ριζική καινοτομία

με την οποία ο Πλάτωνας αποδέχεται την ποίηση

και τη εκπαιδευτική της λειτουργία

στην Ιδανική Πολιτεία

Ο Πλάτων στους «Νόμους» επιβεβαιώνει ότι θεωρεί τους διαλόγους του ως τη νέα μορφή ποίησης και ως σημείο αναφοράς για την εκπαίδευση/αγωγή των νέων.

Μια επιβεβαίωση αυτού που λέχθηκε βρίσκεται στο έβδομο βιβλίο των «Νόμων», όπου συζητείται ποια κείμενα πρέπει να χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση των νέων, ώστε να μάθουν να διαβάζουν και να γράφουν, και τι πρέπει να αποστηθίζουν, λαμβάνοντας υπόψη το εκπαιδευτικό τους περιεχόμενο.

Αξίζει να διαβάσετε ολόκληρο το κείμενο, καθώς προκύπτει με σαφήνεια ότι ο Πλάτων (μέσω του Αθηναίου, που είναι η δραματουργική μάσκα πίσω από την οποία κρύβεται) υποδεικνύει τους διαλόγους του ως πρότυπα αληθινής εκπαιδευτικής ποίησης, λέγοντας ότι πρέπει να καταγραφούν γραπτώς, ώστε να παραμείνουν στη διάθεση των δασκάλων για την εκπαίδευση των νέων.

Αθηναίος: – Νομίζω ότι, έχοντας στη διάθεσή μας πολλούς συγγραφείς εξάμετρων, τριμερών και άλλων πολύ γνωστών μέτρων, που μερικές φορές έχουν ασχοληθεί με σοβαρά θέματα, άλλες φορές με κωμικά, δεν λείπουν, αλλά είναι αμέτρητοι, εκείνοι οι δάσκαλοι που θεωρούν απαραίτητο, για την καλή εκπαίδευση ενός νέου, να τον γεμίζουν με τέτοια έργα, θεωρώντας τον πολύ μορφωμένο λόγω της ανάγνωσής τους και επίσης πολύ ενημερωμένο, επειδή έχει απομνημονεύσει ολόκληρο το έργο των ποιητών. Κάποιοι άλλοι δάσκαλοι, αντίθετα, επιλέγοντας από το σύνολο των γραπτών ορισμένα βασικά αποσπάσματα και συγκεντρώνοντας σε ανθολογία πλήρη κείμενα, υποστηρίζουν ότι αυτά πρέπει να απομνημονευτούν, αν πραγματικά θέλουμε να γίνουμε ενάρετοι και σοφοί χάρη σε μια ολοκληρωμένη εμπειρία και μια πλούσια κουλτούρα. Δεν είναι λοιπόν αυτοί οι δάσκαλοι στους οποίους με παρακινείς να απευθυνθώ, ώστε να υπογραμμίσω, χωρίς περιστροφές, τι λένε σωστά και τι λανθασμένα;

Κλινίας: – Αυτοί είναι ακριβώς.

Αθηναίος: – Ας δούμε πώς μπορώ να είμαι περιεκτικός για όλα αυτά, εντάσσοντάς τα σε ένα ενιαίο κριτήριο. Πιστεύω ότι αυτό το κριτήριο, εύκολα αποδεκτό από όλους, συνοψίζεται στη διαπίστωση ότι κάθε ένας από αυτούς τους ποιητές λέει και καλά και αντίθετης αξίας πράγματα. Αν λοιπόν έτσι έχουν τα πράγματα, η γνώμη μου είναι πως αποτελεί μεγάλο ρίσκο να προτείνονται στους νέους ανεξέλεγκτα έργα αυτών των συγγραφέων.

Κλινίας: – Ποια λοιπόν συμβουλή θα έδινες στον Φύλακα των Νόμων;

Αθηναίος: – Για ποιο θέμα;

Κλίνιας: – Σχετικά με το ιδανικό πρότυπο στο οποίο πρέπει να ανατρέξουμε για να αποφασίσουμε ποια είναι τα πράγματα που μπορούν να μάθουν όλοι οι νέοι και ποια είναι αυτά που πρέπει να απαγορευτούν. Έλα, πες μας χωρίς δισταγμό.

Αθηναίος: – Αγαπητέ Κλίνια, πιστεύω ότι κατά κάποιον τρόπο έχω ήδη επιτύχει στο εγχείρημα αυτό.

Κλινίας: – Σε τι ακριβώς;

Αθηναίος – Στο ότι δεν έχω κανένα πρόβλημα ως προς το πρότυπο. Αναφερόμενος τώρα στους λόγους που ανταλλάξαμε από την αυγή μέχρι τώρα –λόγους που δεν μου φαίνονται καθόλου στερημένοι θείας έμπνευσης–, διαπιστώνω πως η δομή τους δεν διαφέρει από εκείνη ενός ποιητικού έργου. Ίσως το συναίσθημα που με διαπέρασε να μην είναι παρά η ευχαρίστηση αυτού που βλέπει αγαπημένες σκέψεις ενωμένες σε ένα όλο. Αυτές οι σκέψεις, από όλες όσες έμαθα ή άκουσα να εκφέρονται σε πρόζα ή ποίηση, μου φάνηκαν οι πιο ισορροπημένες και οι πιο κατάλληλες για τους νέους ακροατές. Συνεπώς, μη γνωρίζοντας άλλο καλύτερο πρότυπο να προτείνω στον Φύλακα των Νόμων ή στον παιδαγωγό, θα υποχρεωνόμουν να συστήσω στους δασκάλους να μεταδώσουν στους μαθητές τους αυτούς τους λόγους, ή άλλους παρόμοιους, εκτός αν εντοπίσουν έργα που περιέχουν παρόμοιες ιδέες με τις δικές μας, σε ποίηση, πρόζα ή και σε προφορικό λόγο· τότε δεν πρέπει να τους αφήνουν να χαθούν, αλλά πρέπει οπωσδήποτε να τα καταγράψουμε.

Έτσι, ο πλατωνικός διάλογος αναφέρεται ως βασικό «πρότυπο» και σημείο αναφοράς, αλλά και ως οδηγός για την επιλογή άλλων κατάλληλων έργων. Ο Πλάτων αναφέρεται στον διάλογο που εκτείνεται «από την αυγή» –δηλαδή από την αρχή των «Νόμων» μέχρι αυτό το σημείο– αλλά και σε όλους τους υπόλοιπους διαλόγους του. Επιβεβαιώνεται έτσι η θέση του Gaiser: «Η σύσταση των "Νόμων" να θεωρείται ο διάλογος ως φιλοσοφική ποίηση, μπορεί τελικά να επεκταθεί στο σύνολο του λογοτεχνικού έργου του Πλάτωνα».

Αξίζει επίσης να σημειωθεί η δήλωση του Πλάτωνα σχετικά με τη μορφή των διαλόγων, η οποία δεν διαφέρει από αυτή της ποιητικής σύνθεσης, καθώς και αυτή δεν στερείται «θεϊκής έμπνευσης». Επομένως, υπάρχει και η αναφορά σε αυτή την «ποιητική έμπνευση», η οποία συνδέεται με τη γνώση (άλλωστε, ο Πλάτωνας συνδέει στενά τον λόγο και την έμπνευση). Ο Gaiser επισημαίνει επίσης σωστά ότι αυτό που κάνει τους διαλόγους «μια μορφή ποίησης είναι η θεϊκή έμπνευση που αισθάνεται κανείς σε αυτούς, δηλαδή ένας ποιητικός ενθουσιασμός. Αυτό που τους κάνει, σε αντίθεση με την κοινή ποίηση, ένα παράδειγμα λογοτεχνίας χρήσιμο για την εκπαίδευση είναι ο προσανατολισμός τους προς μια φιλοσοφική γνώση της αλήθειας».

Εδώ πρέπει να αναφερθεί ένα τελευταίο σημείο, που επίσης εντοπίστηκε από τον Gaiser. Πάντα στους «Νόμους», σε μερικές σελίδες μετά από αυτές που διαβάσαμε παραπάνω, γίνεται αναφορά στις τραγωδίες και καθορίζεται ότι πρέπει να επιτρέπονται μόνο αν τηρούν τους κανόνες της φιλοσοφικής ποίησης, και διευκρινίζεται, ως απάντηση που πρέπει να δοθεί στους τραγικούς ποιητές, το εξής:

«Εντιμότατοι άρχοντες, εμείς οι ίδιοι είμαστε συγγραφείς μιας τραγωδίας και, στο μέτρο του δυνατού, της πιο όμορφης και ανώτερης, όχι για άλλο λόγο, αλλά επειδή το πολίτευμά μας έχει καθοριστεί ως μίμηση της πιο όμορφης και ευγενικής ζωής, και για αυτόν ακριβώς τον λόγο μπορούμε να πούμε ότι το έργο μας είναι μια τραγωδία στον υψηλότερο βαθμό, αληθινή και αυθεντική».

Δηλαδή, η νομοθετική οργάνωση της Πόλης παρουσιάζεται ως τραγωδία με την έννοια της μίμησης, ως «μίμηση της καλύτερης και ευγενέστερης ζωής» και ως ποίηση του ιδανικού πολιτικού βίου. Ο Gaiser συμπεραίνει εύστοχα: «Το πολίτευμα, αντίθετο προς την παραδοσιακή τραγωδία ως η αληθέστερη τραγική ποίηση, παρουσιάζεται με δύο μορφές: αφενός ως η πολιτική ζωή στο καλά οργανωμένο κράτος, και αφετέρου ως η λογοτεχνική απεικόνιση αυτής της τάξης – δηλαδή ως πολιτεία, έργο πολιτικής νομοθεσίας. Έτσι, το "ωραιότερο δράμα" είναι το παρόν λογοτεχνικό έργο του Πλάτωνα, στο οποίο περιγράφεται το φιλοσοφικά θεμελιωμένο πολίτευμα».

Οι παρατηρήσεις του Gaiser μπορούν να συμπληρωθούν με την αναφορά στο απόσπασμα της Πολιτείας που διαβάσαμε παραπάνω, όπου ο Πλάτωνας λέει:

«Αγαπητέ Αδείμαντε, τουλάχιστον ως τώρα, ούτε εγώ ούτε εσύ είμαστε ποιητές, αλλά ιδρυτές ενός κράτους. Και όποιος ιδρύει κράτος δεν είναι ανάγκη να επινοεί ο ίδιος μυθοπλασίες, αλλά να έχει σαφώς κατά νου τις κατευθυντήριες γραμμές, σύμφωνα με τις οποίες οι ποιητές θα πρέπει να συνθέτουν τους μύθους τους» (Πολιτεία, II 378 E-379 A).

Αυτό που στην «Πολιτεία» ειρωνεύεται ως άρνηση, στους «Νόμους» το θεμελιώνει ρητά.

Κατά συνέπεια, ο Πλάτων δεν ήταν απλώς δημιουργός της νέας φιλοσοφικής ποίησης, αλλά είχε πλήρη συνείδηση αυτού: η ποίηση αυτή ενσωμάτωνε την κωμωδία και την τραγωδία, μετατρέποντας τον μιμητικό-δοξαστικό διάλογο σε διαλεκτικό, φιλοσοφικό και ταυτόχρονα ποιητικό. (Από μια ορισμένη άποψη, το Συμπόσιο μπορεί να θεωρηθεί ως ένα πραγματικό προγραμματικό μανιφέστο του Πλάτωνα ως νέου ποιητή-φιλοσόφου. Όλοι οι πλατωνικοί διάλογοι μπορούν να διαβαστούν υπό το πρίσμα αυτού του μανιφέστου.)