Marie Louise von Franz --- Puer aeternus (9)

Συνέχεια από : Τετάρτη, 28 Ιουλίου 2010
Αιώνιος έφηβος και δημιουργικός GeniusEwiger Jüngling und kreativer Genius
Μέρος πρώτο: “Ο μικρός πρίγκηπας”(Saint-Exupery)
Η τραγική έναρξη(μέρος 8)

Το μικρό αγόρι από τα άστρα στην ιστορία μας, θέλει λοιπόν ένα πρόβατο. Ακούμε πως το χρειάζεται για να τρώει τα υπερβολικής ανάπτυξης δένδρα, που είναι προφανώς εικόνα της μητέρας που καταβροχθίζει. Με την πρώτη ματιά λοιπόν, η επιθυμία για ένα πρόβατο φαίνεται θετική, αφού το άστρο απειλείται από την υπερβολική ανάπτυξη των δένδρων, δηλ από το μητρικό σύμπλεγμα. Παρουσίασα μέχρι τώρα την όλη ιστορία ανάποδα, δηλ το πρόβατο ως μέρος του μητρικού συμπλέγματος, που το ενδυναμώνει και δεν είναι το κατάλληλο φάρμακο για την υπερβολική ανάπτυξη. Όπως μου φαίνεται βρισκόμαστε πάλι μπρος σε κάτι με διπλή σημασία. Με ποιο τρόπο βοηθά το πρόβατο την καταπολέμηση του μητρικού συμπλέγματος; Η ιστορία λέει ότι τρώει τα νέα βλαστάρια που συμβολίζουν την υπερβολική ανάπτυξη του μητρικού συμπλέγματος. Σε ποιο βαθμό μπορεί ο άνθρωπος της μάζας μέσα μας να βοηθήσει εναντίον του μητρικού συμπλέγματος; Θα τόν καταβρόχθιζε η μάνα λιγότερο αν της δινόταν;  Θα' ταν ο λύκος λιγότερο επικίνδυνος γιατί θα ήταν χορτάτος, αν το πρόβατο βάδιζε εθελοντικά  μέσα στον λάρυγγά του; Δεν πιστεύω πως ένας γιος, που παραδίνεται στις καταβροχθιστικές επιθυμίες της μάνας του, μπορεί να βελτιώσει τα πράγματα. Αυτό δεν αντιστοιχεί στην εμπειρία μου, γιατί το καταβροχθίζον σύμπλεγμα γίνεται με κάθε μπουκιά που παίρνει μεγαλύτερο και χοντρότερο.

Τι μπορεί να βοηθήσει ένα άνδρα να ξεφύγει από την μάνα του; Αν ακολουθεί το σχήμα ζωής που  είναι ήδη δεδομένο-δηλαδή να ελευθερωθεί από την μάνα του-τότε κάνει το σωστό. Ας υποθέσουμε πως ακούει μια βασική ψυχολογική τοποθέτηση πως ο καθένας πρέπει να ελευθερωθεί από την μάνα του. Αν το κάνει, ακολουθεί πράγματι μια νοοτροπία προβάτου. Το κάνει “επειδή το λένε”, και έτσι ξεφεύγει από την μάνα του. Αυτό είναι εντελώς ορθό. Πολύ λίγοι νεαροί άνδρες έχουν μια πραγματική ατομικότητα, που είναι αρκετά δυνατή για να μπορέσουν με δική τους ορμή να αποσπαστούν από την μητέρα. Το κάνουν μέσω της κοινότητας. Στην χώρα μας πχ είναι η στρατιωτική υπηρεσία που βοηθά τους νεαρούς άνδρες να ξεπεράσουν το μητρικό σύμπλεγμα. Η σύνδεση με την μητέρα σε πολλούς βελτιώνεται ή και θεραπεύεται μέσω της στρατιωτικής υπηρεσίας. Είναι η νοοτροπία του προβάτου, ο άνθρωπος της μάζας, που τους κάνει να πάνε στον στρατό, αλλά η  προσαρμογή στην κοινότητα μπορεί να τους βοηθήσει-τουλάχιστον για κάποιο χρονικό διάστημα-να αποσπαστούν από την μητέρα. Η στρατιωτική υπηρεσία λειτουργεί για τους νεαρούς άνδρες από απλούστερα (κατώτερα) κοινωνικά στρώματα όπως οι ανδρικές τελετές μύησης στις πρωτόγονες φυλές.

Μπορούμε να πούμε πως κάθε είδος ταπείνωσης, κάθε τι που δεν είναι ατομικό και κάθε προσαρμογή στο κοινό βοηθούν εναντίον του μητρικού συμπλέγματος. Δηλαδή όπως ήδη αναφέραμε: το να κάνει κανείς την δουλειά του, να πάει στρατό, να προσπαθεί να συμπεριφέρεται όπως όλοι οι άλλοι, πράγματα που κάνουν τον άνδρα με το μητρικό σύμπλεγμα να αποβάλει την τόσο τυπική γι' αυτόν αντίληψη, πως αυτός είναι κάτι ιδιαίτερο και δεν χρειάζεται να κάνει όλες αυτές τις κατώτερες προσπάθειες προσαρμογής. Για τον λόγο αυτό είναι-μέχρι ενός σημείου, και για κάποιο χρονικό διάστημα και όχι ολοκληρωμένο-ένα φάρμακο το να είναι κανείς απλά κάποιος ή και κανένας μέσα στην μάζα. Αυτό είναι οπωσδήποτε το πρώτο βήμα να ξεφύγει κανείς από την προσωπική μητέρα.

Βλέπετε λοιπόν-similia similibus curantur(το ίδιο θεραπεύει το ίδιο). Το να γίνει κανείς άνθρωπος της μάζας είναι από ψυχολογικής άποψης πολύ επικίνδυνο, βοηθά όμως ενάντια στον κίνδυνο μιάς  λανθασμένης ατομικότητος την οποία ο άνδρας αναπτύσσει εντός του μητρικού συμπλέγματος. Βλέπει τότε τον εαυτό του εκτεθειμένο σε ένα άλλο κίνδυνο, και το φάρμακο που στην περίπτωση αυτή χρειάζεται είναι επομένως επικίνδυνο. Παρόλα αυτά μπορούμε να αξιολογήσουμε θετικά το γεγονός πως ο πρίγκηπας από τα άστρα θέλει ένα πρόβατο. Μέσα στην ιδανική, θεϊκή απομόνωσή του θέλει την συντροφιά της μαζικής ψυχής. Αυτό θα μεγάλωνε τον κόσμο του μικρού του άστρου. Στον αστρικό κόσμο του δεν υπάρχουν ζώα. Αν λοιπόν πάρει κάποιο, αυτό είναι ένα κομμάτι γήινου ενστίκτου και φαίνεται πολύ θετικό. Μπορεί όμως να ερμηνευθεί και αρνητικά, γιατί δεν είναι μια συνειδητή πραγμάτωση, αλλά αντάλλαγμα ενός ενστίκτου για ένα άλλο. Γι' αυτό νομίζω, μπορούμε να βγάλουμε ένα τελικό συμπέρασμα και να πούμε πως το πρόβατο είναι μάλλον αρνητικό.

Σε αυτά προστίθεται ότι το πρόβατο είναι μέσα στο κιβώτιο. Εννοώ πως προτιμά να πάρει το πρόβατο μαζί του πάνω, παρά να έρθει αυτός κάτω στο πρόβατο. Θέλει να το τραβήξει πάνω στα άστρα. Ένα πρόβατο όμως είναι κάτι που έχει την θέση του στην γη. Αν λοιπόν για να το αποκτήσει έμενε στην γη, τότε αυτό θα ήταν κάτι που θα μπορούσε να τον φέρει στην πραγματικότητα. Με τον ίδιο τρόπο τραβιέται προς την γη ένας άνδρας που εκτελεί την στρατιωτική του υπηρεσία ή κάνει άλλες επώδυνες προσαρμογές. Αν όμως πάρετε το πρόβατο στον κόσμο της φαντασίας της παιδικής ηλικίας, τότε αυτό δεν είναι προσαρμογή στην πραγματικότητα, αλλά μάλλον μια ψευδοπροσαρμογή. Αυτό είναι στον Saint-Exupery κάτι πολύ ιδιαίτερο και λεπτό. Για τον ίδιο εγκυμονεί ένας ιδιαίτερος κίνδυνος εκεί, στον οποίο αντιδρά πολύ περίεργα. Επαινεί την προσκόλληση στη γη, την κοινωνική προσαρμογή, την υποταγή στην γήινη αρχή, την αποδοχή των όρων της αγάπης (έρωτα) κτλ, αλλά στην πραγματικότητα δεν τα πολυπιστεύει. Αφομοιώνει όλον αυτόν τον πραγματικό κόσμο διανοητικά, με το να τον προσλαμβάνει στον δικό του φανταστικό κόσμο. Αυτό είναι ένα τρικ που εφαρμόζουν πολλοί Pueri aeterni: όταν αντιληφθούν πως πρέπει να προσαρμοστούν στην πραγματικότητα, αυτό είναι γι' αυτούς μια διανοητική ιδέα, την οποία προσπαθούν να πραγματοποιήσουν στην φαντασία και όχι στην πραγματικότητα. Αυτή η ιδέα πραγματοποιείται μόνο στην σκέψη και σε ένα φιλοσοφικό επίπεδο, και όχι στο επίπεδο της πράξης. Φαίνεται σαν να έχουν καταλάβει πολύ καλά, σαν να έχουν την σωστή στάση, σαν να γνωρίζουν ακριβώς τι είναι σημαντικό και ορθό. Αλλά δεν το κάνουν. Αν διαβάσετε τα έργα του Saint-Exupery θα μπορούσατε να μου αντιτείνετε πως δεν είναι Puer aeternus: πάρτε τον σεΐχη από έργο Citadelle17, ένας ώριμος άνδρας που έχει αναλάβει ευθύνη πάνω στη γη. Δέστε τον Riviere στην Νυχτερινή πτήση18: δεν είναι Puer aeternus, αλλά ένας άνδρας που αποδέχεται τις υποχρεώσεις του. Είναι ένας ενήλικος άνδρας, αρρενωπός άνδρας, και όχι ένα αγόρι με μητρικό σύμπλεγμα. Στην φαντασία του είναι όλα παρόντα, αλλά ο Saint-Exupery δεν ζούσε ούτε τον σεΐχη ούτε τον Riviere. Φανταζόταν μόνο, και η ιδέα του ενήλικου άνδρα που κατέβηκε στη γη υπήρχε μόνο στην φαντασία του, αλλά ποτέ δεν την βίωσε. Αυτό είναι νομίζω ένα από τα πιο πολύπλοκα προβλήματα αυτού του νευρωτικού συμπλέγματος. Ο Puer aeternus τείνει να καταπιάνεται με όλα που θα ήταν ορθά γι' αυτόν, για να πάρει πίσω την απόφαση στον φανταστικό και θεωρητικό κόσμο του. Δεν μπορεί να περάσει το όριο και να πάει από την φαντασία στην πράξη. Αυτή είναι και η επικίνδυνη στροφή στην ανάλυση τέτοιων ανθρώπων, γιατί αν ο αναλυτής δεν έχει τα μάτια του στο πρόβλημα αυτό σαν ξύπνια αλεπού, η ανάλυση μπορεί φαινομενικά να προχωρά θαυμάσια, ο Puer aeternus θα τα καταλαβαίνει όλα, θα αφομοιώσει την σκιά και τα πράγματα, ότι πρέπει να δουλέψει και να κατεβεί στη γη, αλλά όλα αυτά είναι μόνο φαινομενικά, αν δεν τον τρέχετε από πίσω. Όλη η αφομοίωση λαμβάνει χώρα στον ουρανό και όχι στη γη, στην πραγματικότητα. Συχνά είναι τα πράγματα τόσο προχωρημένα, ώστε πρέπει κανείς να παίζει την γκουβερνάντα και να ρωτάει τι ώρα σηκώνεται το πρωί, πόσες ώρες έχει δουλέψει κτλ. Είναι μια πολύ κουραστική εργασία, αλλά έτσι είναι τα πράγματα, γιατί αλλιώς η αυταπάτη της φαντασίας προχωράει, και εκεί μέσα μπορεί και ο αναλυτής πολύ εύκολα να εγκλωβιστεί.

Πρέπει τώρα να εξετάσουμε το πρόβατο μέσα στο κιβώτιο. Όταν αφομοιώνετε κάτι διανοητικά το βάζετε σε ένα κιβώτιο. Μια έννοια είναι ένα κιβώτιο. Όταν ο Saint-Exupery βάζει με ανυπομονησία το πρόβατο μέσα στο κιβώτιο, τότε αποδέχεται την ιδέα, μόνο ως ιδέα. Υπάρχει αλλά μόνο μέσα στο κιβώτιο των σκέψεων του. Ο μικρός πρίγκηπας βρίσκει την ζωγραφιά το ίδιο καλή όσο και ένα πραγματικό πρόβατο. Όλα όμως μένουν στον κόσμο της σκέψης.

Κάποιος με ρώτησε αν ο Saint-Exupery θα παρέμενε καλλιτέχνης εάν είχε θεραπευθεί από την Puer aeternus προσωπικότητα του. Το να είναι κανείς “θεραπευμένος” από την νεύρωση του Puer, δεν σημαίνει “θεραπευμένος από το να είναι καλλιτέχνης”. Σε ότι αφορά τον Γκαίτε, μπορούμε να δούμε μαρτυρίες ενός μητρικού συμπλέγματος στα πρώιμα γραπτά του, και ο ίδιος φοβόταν πως τίποτα δε θα του έμενε αν εγκατέλειπε εντελώς την Puer-νοοτροπία του. Αλλά πέρασε μέσα από την κρίση, και παρόλο που ο Puer στο βιβλίο του Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου19 αυτοπυροβολήθηκε, ο Γκαίτε επέζησε.

Στους πραγματικά πολύ μεγάλους καλλιτέχνες υπάρχει στην αρχή πάντα ένας Puer, αλλά μπορεί να αναπτυχθεί. Αν ένας άνδρας πάψει να είναι καλλιτέχνης αφού έχει αποβάλει τον Puer, δεν ήταν στην πραγματικότητα ποτέ καλλιτέχνης. Αν η ανάλυση αποτρέπει τέτοιους ψευδοκαλλιτέχνες από το να είναι καλλιτέχνες, ακόμη καλύτερα. Δεν πρέπει όμως να ξεχνούμε πως ο Saint-Exupery δεν εκφράζει μόνο ένα προσωπικό του πρόβλημα. Περιγράφει μια συλλογική νεύρωση. Έχει αναπτύξει στην λογοτεχνία τόσο όμορφα την κατάσταση του Puer. Έθεσε το ερώτημα. Υπάρχει ένας τύπος καλλιτέχνη, που δεν μπορεί όπως ο Γκαίτε να τοποθετήσει αλλού τον πήχη, και για τον λόγο αυτό δεν επιζεί ως καλλιτέχνης. Δεν μπορούμε να πούμε πως δεν είναι καλλιτέχνες, αλλά δεν μεγαλώνουν. Στο έργο Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου, ο Γκαίτε δεν είχε τελειώσει με το πρόβλημα του Puer. Είχε συνεχιστεί και στα άλλα του έργα. Στο Torquato Tasso20 τοποθέτησε το πρόβλημα ένα βήμα πιο μπροστά. Με το να αντικειμενοποιεί τον Puer στον Tasso και τον ενήλικα στον Αντώνιο, τον άνδρα που ήθελε να ζήσει πάνω στη γη, είχε αποκοπεί από το πρόβλημα. Μετά το πρόβλημα έγινε μια σύγκρουση που συνεχίστηκε στον Φάουστ. Το αίσθημα λέει αν ο ποιητής αναπτύσσεται και βγαίνει από το πρόβλημα ή όχι. Το να αντικειμενοποιήσει κανείς τον Puer είναι μόνο το πρώτο βήμα.

Αμέθυστος.