ΤΟ ΕΣΧΑΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΟΥΡΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΡΟΚΛΟΥ. (16)

Συνέχεια από: Δευτέρα 30 Μαρτίου 2020

ΤΟ ΕΣΧΑΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΟΥΡΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΡΟΚΛΟΥ. 

Του Giovanni Reale.

         

V. Η Ιεραρχική σύλληψη τής πραγματικότητος και η δομική της διαμόρφωση!

         

1) Πρώτος καθορισμός τής Ιεραρχίας τής πραγματικότητος σύμφωνα με το σχήμα τού Πλωτίνου.        

Τα θεωρήματα 14-22 προσφέρουν μία ακριβή απόδειξη και μία κατάλληλη εμβάθυνση αυτής τής προβληματικής. Ο Πρόκλος κινείται ακριβώς από το σημείο στο οποίο είχαν περιέλθει τα Στοιχεία τής Θεολογίας, όπως το αναφέραμε, κατά ένα μέρος για να σχεδιάσει την δομή τής πραγματικότητος και για να αποδείξει τον αναγκαίο χωρισμό της σε πολλαπλά επίπεδα.

          Μία πρώτη διάκριση η οποία ρίχνει ήδη κατάλληλο φως στην δομή τού πραγματικού, πραγματοποιείται βάσει τών εννοιών τής “κινήσεως” και τής “ακινησίας”. Κάθε όν ή είναι σε κίνηση ή του λείπει εντελώς η κίνηση. Και εάν διαθέτει την κίνηση ή την διαθέτει επειδή είναι δική του, ή επειδή δέχεται τήν κίνηση από άλλο.

          Τα όντα που είναι υποκείμενα σε κίνηση την οποία δέχονται από κάποιο άλλο, είναι όλα σώματα! Τα όντα που την δέχονται από αυτά τα ίδια είναι οι ψυχές, οι οποίες ακριβώς την μεταφέρουν στα σώματα! Η ψυχή είναι επομένως ανώτερη από το σώμα. Αλλά ακόμη πιο πάνω από την ψυχή είναι το πνεύμα, καθότι αυτό όχι μόνον είναι υποκείμενο σε κίνηση, αλλά διαθέτει μία μορφή καθαρής και απλής ακινήτου κινήσεως!

          Γράφει λοιπόν ο Πρόκλος σχετικά:… η ψυχή δεχόμενη κίνηση από τον εαυτό της, έχει έναν κατώτερο βαθμό από την ακίνητη φύση, η οποία παραμένει ακίνητη ακόμη και όταν ενεργεί, καθότι αυτό που διαθέτει κίνηση αυτόνομη είναι ανώτερο από όλα τα όντα που δέχονται την κίνηση, και αυτό που είναι ακίνητο είναι ανώτερο από όλα τα όντα τα οποία μεταδίδουν κίνηση! Εάν λοιπόν η ψυχή κινούμενη από τον εαυτό της κινεί τα άλλα όντα, πρίν από αυτή πρέπει να υφίσταται το Είναι το οποίο μεταδίδει κίνηση παραμένοντας ακίνητο. Ο Νούς μεταδίδει κίνηση καθότι ακίνητος και ενεργός διαρκώς χωρίς αλλαγή. Έτσι η ψυχή μέσω του νού μετέχει στην αιώνια δραστηριότητα τής σκέψης, όπως το σώμα μετέχει μέσω τής ψυχής τής αυτόνομης κινήσεως. Εάν η αιώνια δραστηριότης τής σκέψης ήταν στην πρώτη γραμμή στην ψυχή, θα ήταν ενυπάρχουσα σε κάθε ψυχή, όπως επίσης και η απόλαυση τής αυτόνομης κινήσεως. Αυτό λοιπόν δεν είναι ένας πρωτεύον χαρακτήρας τής ψυχής και επομένως πρέπει να υφίσταται πρίν από αυτή το Είναι το οποίο κατ’αρχάς διαθέτει σκέψη! Έτσι πριν από τις ψυχές υπάρχει ο νους” (Θεώρημα 20).

          Δείξαμε πιο πάνω τόν Νου με τον όρο Πνεύμα. Και πράγματι, σ’αυτό το πλαίσιο, ο Πρόκλος χρησιμοποιεί τον όρο Νους, για να δείξει ολόκληρη την σφαίρα τής πνευματικής πραγματικότητος, τής οποίας ο Νούς είναι μία στιγμή! Αλλά θα μιλήσουμε γι’αυτό στην συνέχεια!

          Ο Νους (πνεύμα, νούς) δεν είναι όμως το αποκορύφωμα πάνω από τον Νου υπάρχει το Ένα, διότι κάθε πραγματικότης έχει ανάγκη τού Ενός για να υφίσταται, αλλά δεν έχουν όλα τα όντα την ανάγκη τού νοός για να υφίστανται (όπως για παράδειγμα πολλά σώματα που είναι και επομένως έχουν ενότητα, αλλά δεν έχουν νού). Το Ένα λοιπόν είναι πάνω από τον Νου, ενώ πάνω από το Ένα δεν υπάρχει πλέον τίποτε, διότι ταυτιζόμενο με το Αγαθό, είναι αρχή του όλου. Είναι προφανές λοιπόν ότι ο Πρόκλος ξεκινά με το σχήμα τού Πλωτίνου.

Ένα. Σφαίρα τού πνεύματος (Νους) Σφαίρα τής ψυχής Σφαίρα τού σωματικού κόσμου.

                 Αυτό όμως είναι μόνον ένα σημείο εκκινήσεως, καθώς ο Πρόκλος το διευρύνει απέραντα, όχι μόνον εισάγοντας νέες σφαίρες, όπως θα δούμε, αλλά εισάγοντας τριαδικούς διαχωρισμούς στο εσωτερικό κάθε σφαίρας, οι οποίοι, εάν στα Στοιχεία της Θεολογίας είναι μάλλον περιορισμένοι, στα Σχόλια στον Πλάτωνα και ιδιαιτέρως στην Πλατωνική Θεολογία πολλαπλασιάζονται εκπληκτικά, με την εισαγωγή διαχωρισμών ακόμη και εβδομαδικών.

                 
2) Διάφορες εμβαθύνσεις που εισάγονται από τον Πρόκλο στο Ιεραρχικό σχήμα τού Πλωτίνου.

                
Φυσικά, εδώ θα περιοριστούμε στους διαχωρισμούς που γίνονται στα Στοιχεία τής Θεολογίας, που είναι οι πιο αξιόλογοι εξ απόψεως μεταφυσικής, καθώς οι περαιτέρω ξεχωριστές διακρίσεις ιδιαιτέρως αυτές που συναντώνται στην Πλατωνική Θεολογία, έγιναν προκειμένου να αναλάβουν το πάνθεον τών Εθνικών Θεών, και για να βρεθεί για κάθε Θεό ένα κατάλληλο μεταφυσικό επίπεδο. Η μεταφυσική ουσιοποίηση τού λόγου στα Στοιχεία τής Θεολογίας από αυτή την άποψη είναι πλεονεκτική, καθώς στοχεύει στην μείωση στα ουσιώδη της σημεία και την προβληματική τής πολλαπλότητος τών υποστάσεων, παρότι πολλαπλασίασε αρκετά το σχήμα τού Πλωτίνου.

                 Αλλά για ποιόν λόγο δεν αρκούσε το σχήμα τού Πλωτίνου ούτε στο πλαίσιο ενός ουσιοποιημένου λόγου;

                 Ο Λόγος, κατά τήν άποψή μας, είναι απλός. Ο Πρόκλος δεν πολλαπλασίασε τις υποστάσεις μόνον με τον θεωρητικό σκοπό τής θεμελιώσεως τού Πολυθεϊσμού, δηλαδή για λόγους ιστορικο-Θεολογικούς και θρησκευτικούς, αλλά και για λόγους φιλοσοφικούς!

                 Ο Πλωτίνος ισχυριζόταν ότι η πρόοδος τών υποστάσεων που είδαμε προηγουμένως δεν χρειαζόταν περισσότερα ενδιάμεσα και δήλωνε καθαρά ότι “δεν είναι πολλά τά ενδιάμεσα” (Ενν. V, 1,3). Και αυτό σημαίνει, διευκρινίζει ο Beierwaltes ότι “ανάμεσα στο Ένα, τον Νου και την ψυχή δεν υπάρχει μία διαμεσολάβηση καθαυτή υφιστάμενη, δηλαδή δεν υπάρχει κανένα άλλο όν το οποίο χρησιμεύει σαν πέρασμα! Αντιθέτως ο Πρόκλος υποστήριζε την αντίθεση ακριβώς θέση! Στην Πλατωνική Θεολογία γράφει: “… είναι αναγκαίο η πρόοδος τών όντων να είναι χωρίς διακοπές ώστε τίποτε να μην μπορεί να εξέλθει και να γίνει κενό (κάτι που ισχύει και για το πεδίο τού σώματος και τών ασωμάτων)”. Και στο “περί πρόνοιας” επαναλαμβάνει : “Οι πρόοδοι τών όντων, περισσότερο και από τις προόδους τών σωμάτων στον χώρο, δεν ανέχονται κανένα κενό, αλλά παντού υπάρχουν ανάμεσα στους ακραίους όρους ενδιάμεσα τα οποία εξασφαλίζουν τον αμοιβαίο τους σύνδεσμο” (Περί πρόνοιας 20).

                 Η πιο αποφασιστική τροποποίηση τού σχήματος τού Πλωτίνου εκ μέρους τού Πρόκλου συμβαίνει στην εισαγωγή τών Ενάδων, οι οποίες κατανοούνται σαν ενδιάμεσες ανάμεσα στο Ένα και στην σφαίρα τού Πνεύματος, εννοημένες σαν πολλαπλασιασμός τής ενότητος, πέραν τού Είναι και υπεράνω τού Νου, σαν πέρασμα υποχρεωτικό στον κερματισμό τού Ενός στην πολλαπλότητα. Γι’αυτές τις Ενάδες θα γίνει λόγος στην συνέχεια, δείχνοντας και κάποια ιστορικά προηγούμενα, αλλά ιδιαιτέρως τον ακριβέστατο θεωρητικό τους ρόλο.

                 Η άλλη αποφασιστική τροποποίηση συνίσταται στην διάκριση τού Πνεύματος σε τρείς υποστάσεις: Είναι, Ζωή και Νους, μία διάκριση την οποία δεχόταν ήδη ο Πλωτίνος αλλά όχι με την σημασία τών υποστατικών πραγμάτων. Κάθε μία από αυτές τις μεταφυσικές υποστάσεις πολλαπλασιάζεται περαιτέρω στα άλλα φιλοσοφικά έργα τού Πρόκλου, η πρώτη και η δεύτερη μέσω διακρίσεων σε τριαδικές υποστάσεις (μάλιστα δε σε επιπλέον τριαδικές σε κάθε μέλος τών Τριάδων) η τρίτη δε μέχρι εισαγωγής εβδομαδικών διατμημάτων.

                 Ακόμη και η ψυχή διακρίνεται σύμφωνα με το βασικό σχήμα, σε Θείες ψυχές, ψυχές που μετέχουν μονίμως τού Νου, και σέ ψυχές που περνούν πότε στον Νού και στην νόηση πότε στην μη-νόηση (ανοησία).

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.