ΤΟ ΕΣΧΑΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΟΥΡΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΡΟΚΛΟΥ. (15)

Συνέχεια από: Κυριακή 22 Μαρτίου 2020

ΤΟ ΕΣΧΑΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΟΥΡΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΡΟΚΛΟΥ. 

Του Giovanni Reale.

          
IV. ΤΟ ΕΝΑ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΠΟΛΛΩΝ.        

4. Το πρώτο πρόβλημα στόν Πρόκλο.

  

Απέναντι στο πρώτο από τα προβλήματα πού θέσαμε πιο πάνω, χρήζει εξηγήσεως το γεγονός ότι ο Πρόκλος δεν έχει το ενδιαφέρον τού Πλωτίνου, διότι δεν έχει εκείνες τις πολεμικές διαθέσεις εναντίον τών Γνωστικών οι οποίες κινητοποιούσαν τον Πλωτίνο μέχρι τα βάθη του! Παρ’όλα αυτά ο Πρόκλος οικειοποιείται ένα ουσιώδες μέρος τών συμπερασμάτων τού Πλωτίνου για να εκφράσει μεταφυσικά τό Ένα.

          Για τον Πρόκλο λοιπόν, επίσης, τό Ένα είναι η καταγωγική αιτία, δηλαδή ένας τύπος αιτίας ο οποίος δεν βρίσκει θέση δίπλα σε άλλες αιτίες, αλλά τοποθετείται υπεράνω όλων τών αιτιών. Το Ένα είναι πρωτογενής αιτία η οποία δεν έχει προηγούμενη αιτία και επομένως κατά κάποιο τρόπο, μπορεί να θεωρηθεί αυτοαιτία. Φυσικά όταν γινεται λόγος για αυτοαιτία (causa sui) εννοείται αιτία αλλά όχι με την σημασία τού ποιητικού καθεαυτόν αιτίου, όσο με την σημασία τής αρχής αυτού τού ιδίου τελείως έξω από την διάσταση τής χρονικότητος, δηλαδή με την απόλυτη έννοια τής πρωτογενούς αιτίας η οποία δεν έχει άλλη αιτία, δηλαδή για να εκφράσει εκείνη την πραγματικότητα η οποία έχει σ’αυτήν τήν ίδια τον λόγο τής ύπαρξής της. [Γράφει σχετικώς ο Beierwaltes: Καθώς αυτό είναι αιτία χωρίς αιτία, καταγωγική αιτιότης, δεν είναι ένα αίτιο δίπλα σε άλλα, αλλά αρχή τής πρωτογενούς αιτίας τών αιτίων : προαίτιον].

         

5. Το δεύτερο πρόβλημα στόν Πρόκλο.

         

Ακόμη και στην λύση τού δευτέρου προβλήματος “Γιατί και πώς από το Ένα προέρχονται τα πολλά;” ο Πρόκλος παίρνει πολλά από τον Πλωτίνο, αλλά προωθείται κατά ένα μέρος πέραν αυτού, πάνω στα ίχνη που άφησαν οι μεταπλωτινικοί Νεοπλατωνικοί, (δηλαδή τού Ιάμβλιχου και του Συριανού αλλά πιο χαμηλού επιπέδου τού Πλωτίνου. Ο Πρόκλος κατά το μεγαλύτερο μέρος επιστρέφει στον Πλωτίνο).

          Το Ένα είναι εκχυλίζουσα δύναμη που παράγει τα πάντα. Αλλά γιατί παράγει; Παράγει λόγω τής τελειότητός του, καθότι η τελειότης ακριβώς ωθεί και παράγει, όπως μάς διαφωτίζουν οι επόμενες εξισώσεις!

          Ένα=αγαθό!

          Ενέργεια ενώσεως= ενέργεια καλή.

          Ενοποιός λειτουργία=παραγωγική θετική λειτουργία!

Επιπλέον, η παραγωγή δεν φτωχαίνει τον παραγωγό (το ποιόν) διότι αυτή παραμένει στην ταυτότητά της και επομένως στην υπερβατικότητα αναφορικά με το προϊόν.

          Ας δούμε μερικά καίρια κείμενα:
Στην Πλατωνική Θεολογία η υπερβατικότης τής πρώτης αρχής απέναντι σε αυτό που παράγει εξηγείται με τον ακόλουθο τρόπο: “Και από το άλλο μέρος η γονιμότητά του δεν καταλήγει στήν πολλαπλότητα και στον χωρισμό, αλλά παραμένει απρόσβλητη, κρυμμένη σε απρόσιτα ύψη, καθότι ακόμη και στις πραγματικότητες πού ακολουθούν, βλέπουμε σε όλα τα επίπεδα ότι το τέλειο επιθυμεί την γένεση και όποιος έφτασε τήν πληρότητά του προσπαθεί να μοιραστεί την πληρότητά του και με τους άλλους. Έτσι λοιπόν ακόμη πιο καθαρά, αυτό που ενώνει σε μία μόνον ενότητα όλες τις τελειότητες και το οποίο δεν είναι ένα ιδιαίτερο αγαθό, αλλά το Αγαθό καθαυτό, και αυτό που είναι υπέρπλήρες, εάν μπορούμε να εκφραστούμε μ’αυτόν τον τρόπο, θα είναι ο γεννήτωρ όλων των πραγματικοτήτων και θα τις κάνει να υφίστανται: διότι υπερβαίνει όλες τις πραγματικότητες, όλες τις παράγει και καθώς δεν μετέχεται γεννά όλες τις πραγματικότητες, με τον ίδιο τρόπο, τόσο τις πρώτες, όσο και τις τελευταίες” (Θεολ. Πλ. ΙΙ, 7).

          Η αρχή όλων των όντων- διαβάζουμε στα Στοιχεία τής Θεολογίας-“λόγω τής αγαθότητός της έχει την επιστήμη να κάνει να υφίστανται όλα τα όντα με μιά ενωτική ενέργεια (διότι το Αγαθό και το Ένα είναι το ίδιο πράγμα, έτσι ώστε και η αγαθή ενέργεια να ταυτίζεται με την ενωτική). Έτσι και τα όντα που έρχονται μετά από αυτή λόγω τής τελειότητός τους ωθούνται στην γένεση άλλων όντων κατώτερων τού είναι τους”. (Θεώρημα 25).

          Το Ένα παράγει παραμένοντας ακίνητο, δηλαδή χωρίς να υποστεί μείωση ακριβώς λόγω τής υπερπληρότητος τής δύναμής του! Και στα Στοιχεία τής Θεολογίας ξαναδιαβάζουμε μία πολύ ενδιαφέρουσα σελίδα. “Κάθε όν το οποίο παράγει έχει την ιδιότητα να παράγει όντα επόμενα χάρη στην τελειότητα και την υπερπληρότητα τής δυνάμεως. Και πράγματι εάν παρήγαγε όχι χάρις στην τελειότητά του, αλλά σαν ελλειματικό ώς προς την δύναμη, δεν θα μπορούσε ούτε να διατηρήσει ακίνητη την θέση του! Διότι, αυτό που προσφέρει το Είναι σε άλλο μέσω τής ελλείψεως και της αδυναμίας, προσφέρει σ’αυτό το ίδιο τήν ύπαρξη μέσω τής δικής του μετάλλαξης και τής δικής του αλλοίωσης! Αλλά αυτό που παράγει παραμένει τέτοιο όπως είναι και το παράγωγό του προοδεύει ενώ αυτό παραμένει. Καθώς είναι λοιπόν πλήρες και τέλειο, το προϊόν δεν είναι ένα τμήμα τού παραγωγού. Αυτό δεν θα συνέφερε ούτε στην γένεση ούτε στις αρχές τής γενέσεως. Δεν είναι ούτε μία μεταμόρφωση, καθώς ο παραγωγός δεν γίνεται η ύλη τού όντος πού προοδεύει : παραμένει αυτό που είναι και το προϊόν είναι άλλο από αυτό. Πολλαπλασιάζει τον εαυτό του, χάρις στην γεννητική του δύναμη και παράγει από τον εαυτό του υποστάσεις (Θ. 27).

        

  6. Μερικές ενδιαφέρουσες αναπτύξεις.

         

Φυσικά, ένα βασικό χαρακτηριστικό τού Ενός είναι εκείνο τής απειροσύνης, όπως το κατενόησε ο Πλωτίνος, εισάγοντας μία σημαντική καινοτομία στην ελληνική σκέψη. Το μεταφυσικό άπειρο δεν έχει οποιαδήποτε σχέση με το άπειρο του χώρου, ούτε με το άπειρο της ποσότητος, διότι εκφράζει την απεριόριστη ατελείωτη, άϋλη δύναμη παραγωγής, δημιουργικότητος.

          Αυτό μας βοηθά να κατανοήσουμε την επιμονή με την οποία από τον Πλωτίνο κι’έπειτα, οι Νεοπλατωνικοί βάδισαν στην έννοια τής απολύτου υπερβατικότητος τού Ενός και ιδιαιτέρως μάς βοηθά να κατανοήσουμε πώς συνέλαβαν το Ένα υπεράνω τού Είναι και πέραν τού Νοός. Και πράγματι το Είναι, για τους Έλληνες, συμπίπτει με την μορφή, με την ουσία, και επομένως με τον οντολογικό καθ-ορισμό, και ο νούς με την σειρά του με τον νοολογικό καθ-ορισμό. Είναι και νούς, για την κλασσική σκέψη, συνεπιφέρουν έναν καθορισμό και γι’αυτό από τον Πλωτίνο και μετά το Ένα τίθεται σαν ά-πειρο (α-καθόριστο) καθότι υπερβαίνει κάθε καθ-ορισμό και επομένως υπερβαίνει το Είναι και τον Νού.

          Αλλά ο Πρόκλος ωθείται ακόμη πιο πέρα, καθότι υποστατικοποιεί την απειροσύνη, σαν ένα παράγωγο από το Απόλυτο Ένα και κάνει το Ένα σχεδόν μία μετά-απειροσύνη, πηγή όλων τών απείρων. “Το άπειρο δεν συμπίπτει ούτε με το πρώτο απόλυτο (διότι είναι μέτρο όλων των πραγμάτων, καθώς είναι το Αγαθό και το Ένα), ούτε με το Ένα (διότι είναι άπειρο και όχι απειροσύνη) Η απειροσύνη λοιπόν τοποθετείται σε μία ενδιάμεση θέση ανάμεσα στο Απόλυτο πρώτο και το Είναι, και είναι αιτία όλου αυτού, που είναι άπειρο στην δύναμη και κάθε απειροσύνης παρούσης στα όντα” (Θεώρημα 41).

          Ο μεταφυσικός λόγος τού Πρόκλου συνεπιφέρει ένα επιπλέον βήμα προς τα μπρός αρκετά σύνθετο. Η πολλαπλότης υφίσταται σαν δεύτερη αναφορικά με το Ένα, αλλά η πολλαπλότης είναι τέτοια σε δύο διαφορετικές κατευθύνσεις.

          Α) Από το ένα μέρος εμπλέκει διαφορετικά επίπεδα Ιεραρχικά τακτοποιημένα.

          Β) Στο πλαίσιο καθενός από τα επίπεδα εμπλέκει διαφορετικές οντότητες.

          Ακριβώς σ’αυτή την πλουραλιστική σύλληψη, άκρως πολλαπλασιασμένης, βρίσκεται το πιο ευαίσθητο σημείο και το πιο δύσκολο για την κατανόηση τού Πρόκλου. Ας το εξετάσουμε!

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.