ΤΟ ΕΣΧΑΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΟΥΡΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΡΟΚΛΟΥ. (14)

Συνέχεια από: Παρασκευή 20 Μαρτίου 2020

ΤΟ ΕΣΧΑΤΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΟΥΡΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΡΟΚΛΟΥ. 

Του Giovanni Reale.

         
IV. ΤΟ ΕΝΑ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΠΟΛΛΩΝ.

1)Τα δύο βασικά προβλήματα τής μεταφυσικής τού Πλωτίνου.

         

Με όσα είπαμε παραπάνω εισήλθαμε στην καρδιά τής μεταφυσικής τού Πρόκλου, για την κατανόηση όμως τής οποίας, είναι αναγκαίο να επαναλάβουμε την θεμελιώδη σύσταση τής μεταφυσικής τού Πλωτίνου, σε σχέση με την οποία αυτή τού Πρόκλου συνιστά ένα άνοιγμα και μία ακραία επέκταση και ακριβώς γι’αυτό δεν θα κατενοείτο τελείως εάν δεν αναμετρηθεί με τον λόγο τής καταγωγής της με κάποιον επαρκή τρόπο.

          Έτσι λοιπόν παρομοίως δεν μπορεί να γίνει κατανοητή η μεταφυσική τού Πλωτίνου εάν δεν συνειδητοποιηθεί το γεγονός ότι τα τελικά προβλήματα στις Εννεάδες είναι δύο, και όχι ένα μόνον, όπως υπήρξε σε ολόκληρη την προηγούμενη φιλοσοφική Ελληνική σκέψη!

          Το πρόβλημα τού Ενός και των πολλών σύμφωνα με τους κανόνες τής Ελληνικής μεταφυσικής, στην κλασσική του μορφή είναι το ακόλουθο: “Πώς εξηγούνται τα πολλά;” Ή ακόμη καλύτερα, από την στιγμή που φτάνουμε με ευκολία στο ότι τα πολλά εξηγούνται μόνον βάσει μίας αρχής, ΜΙΑΣ (το Ένα) ή με την λειτουργία μερικών αρχών, που έχουν όμως λειτουργίες ενότητος με την αναλογική σημασία, το πρόβλημα τίθεται μ’αυτόν τον τρόπο “Γιατί και πώς από το Ένα προέρχονται τα πολλά”.

          Αυτό λοιπόν, για την κλασσική μεταφυσική, προσφερόταν σαν ένα πρόβλημα που γεννούσε τον μεγαλύτερο θαυμασμό, όπως σημείωνε ο Πλάτων : “ότι τα πολλά είναι Ένα και το Ένα είναι πολλά, είναι κάτι θαυμαστό να λεχθεί”. (Πλάτων, Φίληβος, 14 C).

          Ο Πλωτίνος φυσικά γνωρίζει πολύ καλά αυτό το πρόβλημα και το επαναφέρει και το συζητά σαν εκείνο το πρόβλημα “το οποίο υπήρξε το πιο διάσημο για τούς αρχαίους” (Πλωτίνος, Ενν. V, 1.6).

          Όμως πέραν και πάνω από αυτό το πρόβλημα θέτει ένα πρόβλημα ακόμη πιο ριζικό: “Γιατί το ίδιο το Ένα είναι, και είναι εκείνο που είναι;” (Ενν. VI 8). Αυτή η ερώτηση σημαίνει, προφανώς, να ερωτήσουμε γιατί το Απόλυτο είναι, και είναι αυτό που είναι. Σημαίνει δηλαδή κατά κάποιο τρόπο, να ερωτήσουμε γιατί η αρχή, δηλαδή γιατί το έσχατο, το τελικό γιατί!

          Αυτό το ερώτημα φαίνεται παράλογο στο πλαίσιο τής κλασσικής μεταφυσικής, τής πλατωνικής και αριστοτελικής. Η πρώτη αρχή, γι’αυτή την μεταφυσική, είναι το απροϋπόθετο, το άνευ όρων, δηλαδή αυτό το οποίο εξ’ορισμού δεν είναι επιδεκτικό προβληματισμού, δηλαδή δεν είναι υποκείμενο στην ερώτηση τού “γιατί”!

          Με τον Πλωτίνο λοιπόν, η μεταφυσική φτάνει τούς τελευταίους ορίζοντες τού μεταφυσικού ερωτήματος, διακρίνοντας το πρόβλημα τής ετεροπαραγωγής (το πρόβλημα τής θεμελιώσεως τών πραγμάτων εκ μέρους μίας αρχής) και εκείνο τής αυτοπαραγωγής τής ίδιας τής αρχής.

          Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι τα υπέρτατα ερωτήματα τής Πλωτινικής φιλοσοφίας είναι τα εξής δύο:

Α)Γιατί το Ένα;

Β)Γιατί και πώς από το Ένα τα πολλά;

2)Η απάντηση τού Πλωτίνου στό πρώτο πρόβλημα!

Η απάντηση στο ερώτημα “γιατί τό Ένα” είναι η απαραίτητη συνθήκη για την λύση τού δευτέρου προβλήματος και γι’αυτό οφείλουμε να ξεκινήσουμε από αυτό!

          Η θέση τού προβλήματος τής αυτοθεμελίωσης τής αρχής όπως είναι γνωστό προέρχεται στον Πλωτίνο, από την ανάγκη απάντησης σε μερικά ζητήματα που προώθησαν μ’αυτή τήν σημασία οι Γνωστικοί, αλλά με ένα μεγάλο άλμα ποιότητος, το οποίο υψώνει το πρόβλημα και την πραγμάτευση του πέραν και υπεράνω τών αντιπάλων, σε τέτοια ύψη που μόνον στον μοντέρνο ιδεαλισμό μπορούν να βρεθούν παρόμοια και μ’αυτόν τον τρόπο, η λύση τού προβλήματος παρουσιάζει ισχύ και δύναμη η οποία ξεπερνά τις ιστορικο-θεωρητικές συνθήκες που το γέννησαν.

          
Να λοιπόν η απάντηση τού Πλωτίνου!

          
Το Ένα είναι η απόλυτη ελευθερία (Ενν. VI 8.12). Όλα τα πράγματα είναι ελεύθερα στο μέτρο κατά το οποίο θέλουν το αγαθό και κινούνται προς το αγαθό! Και το Ένα, που είναι το Αγαθό, είναι απόλυτη ελευθερία, διότι δεν πρέπει να κινηθεί προς κάτι άλλο παραπάνω, αλλά είναι και εμμένει στον εαυτό του, χωρίς την ανάγκη μηδενός άλλου. Το Ένα σαν Αγαθό είναι δημιουργός τού εαυτού του, είναι δραστηριότης η οποία αυτοτίθεται (είναι αυτοκτίση, σύμφωνα με την ορολογία που θα χρησιμοποιήσουν οι ιδεαλιστές, αλλά κατάγεται από τον Πλωτίνο). Το Ένα είναι απόλυτη ελευθερία με την σημασία ότι είναι δημιουργός ελευθερίας. Είναι δραστηριότης η οποία θέτει την ύπαρξή της. Είναι εκείνη η δραστηριότης κατά την οποία η ενέργεια, η πράξη, παράγει την δική της ύπαρξη, είναι δραστηριότης η ουσία τής οποίας είναι η αυτοπαραγωγή. Το Ένα δηλαδή είναι αυτό που θέλησε και επιθύμησε να είναι, είναι αυτοαίτιο (causa sui). Είναι επίσης αυτοαγάπη, καθότι σαν δύναμις ενεργούσα και παραγωγός τού εαυτού της, θέτει τόν εαυτό της σαν αντικείμενο τής δικής της αγάπης. Τέλος είναι αυτό-όραμα και αυτό-θεωρία.

3) Η απάντηση τού Πλωτίνου στό δεύτερο πρόβλημα.

          
Ο Πλωτίνος διακρίνει α) τήν ενέργεια ενός πράγματος και β) τήν ενέργεια που απορρέει από ένα πράγμα! Η ενέργεια ενός πράγματος συμπίπτει με την ενέργεια την ίδια του πράγματος (δηλαδή με την ουσία του και το ουσιώδες). Ενώ η ενέργεια η οποία απορρέει από ένα πράγμα πρέπει αναγκαίως να επακολουθήσει κάθε πράγμα και είναι διακεκριμένη και διαφορετική από το ίδιο το πράγμα. Έτσι λοιπόν α) Υπάρχει μία ίδια ενέργεια τού Ενός, η οποία είναι εκείνη η ενέργεια λόγω τής οποίας το Ένα είναι και διατηρείται εκείνο που είναι, είναι απόλυτη δύναμις, δηλαδή ενέργεια αυτοποιός, απόλυτη ελευθερία και αυτή η ενέργεια είναι ένα μένειν, δηλαδή μία μονή ή παραμονή. β) Υπάρχει έπειτα η ενέργεια η οποία απορρέει από εκείνη και η οποία είναι πολύ μεγάλη δύναμις, διότι είναι δύναμις η οποία απορρέει από την μέγιστη δύναμη και η οποία επομένως παράγει όλα τα πράγματα. Η ενέργεια α) είναι λοιπόν ουσιωδώς η αυτοποιός ελευθερία. Η ενέργεια β) είναι ενέργεια η οποία έπεται αναγκαίως τής πρώτης. Αλλά για να εξηγηθεί η παραγωγή και η ύπαρξη τών διαφόρων νοερών υποστάσεων (όπως η γένηση του κόσμου τού φυσικού) χρειάζεται γ) μία τρίτη ενέργεια, πέραν των δύο που αναφέρθηκαν, ίσης σπουδαιότητος. Πρόκειται για την ενέργεια τής μεταστροφής ή τής επιστροφής για το βλέπειν και θεωρείν τήν αρχή, και ακριβώς αυτό δίνει την σύσταση τής υποστάσεως.

          Στον Πλωτίνο υπάρχει αυτός ο τριαδικός ρυθμός τής προόδου ο οποίος στο παρελθόν έμεινε σχεδόν άγνωστος διότι έγινε λόγος για απορροή, καθώς μέτρησαν μόνον οι εικόνες που χρησιμοποιεί ο Πλωτίνος για να δείξει την θεωρία του και όχι οι εννοιολογικές διευκρινίσεις. Στην πραγματικότητα ο χαρακτηρισμός “απορροή” τής προόδου σύμφωνα με την οποία ο Πλωτίνος απάγει από το Ένα την πραγματικότητα, δεν στέκεται με κανένα τρόπο, και διαψεύδεται από τα κείμενα. Στην απαγωγή τής πραγματικότητος από το Ένα είναι πολύ σημαντική εκτός τής ροής, η επιστροφή και από μεταφυσικής απόψεως πάνω από την έξοδο υψώνεται η επιστροφή! Η πρόοδος τής πραγματικότητος λοιπόν ακολουθεί έναν τριαδικό ρυθμό. Αυτός ο ρυθμός γίνεται θεμελιώδης στον Πρόκλο. Ας προσθέσουμε δε ότι ο Πρόκλος ακολουθεί τον Πλωτίνο ακόμη και στην ορολογία, και έτσι κάνει λόγο καθαρά για μονή, πρόοδο, επιστροφή. Κάτι που θα δούμε λεπτομερώς στην συνέχεια.

Συνεχίζεται.

ΕΔΩ ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ ΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ ΤΟΥ ΔΟΓΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΑΚΤΙΣΤΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΩΝ  ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ, ΟΙ ΟΠΟΙΕΣ ΤΑΥΤΙΣΤΗΚΑΝ ΣΗΜΕΡΑ, ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΙΕΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΘΕΛΗΣΕΩΣ, 
ΜΕ ΤΙΣ ΥΠΟΣΤΑΤΙΚΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ 
ΟΠΩΣ ΕΠΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΣΑΝ ΣΥΣΤΑΤΙΚΩΝ ΤΩΝ ΥΠΟΣΤΑΣΕΩΝ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ, ΤΙΣ ΟΠΟΙΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΠΕΒΑΛΛΕ Ο ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΕ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ Ο ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ.

Αμέθυστος.