Νίκος Αυγελής - ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (7)

 Συνέχεια από: Σάββατο, 6 Μαρτίου 2021

 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

IV.  Η ΙΣΤΟΡΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

4. Η σχέση φιλοσοφίας και ιστορίας της φιλοσοφίας στους Νεο-καντιανούς

Η αντίδραση στον ιστορισμό ήρθε από τους Νεο-καντιανούς[1], οι οποίοι με το σύνθημα «πίσω στον Kant» επιχειρούν μία εκ νέου θεμελίωση της φιλοσοφίας ως επιστήμης στο πνεύμα της υπερβατολογικής φιλοσοφίας του Kant. Στους Νεο-καντιανούς απαντούμε μια μεθοδολογία της ιστορίας της φιλοσοφίας, «στόχος της οποίας είναι να αναδείξει το φιλοσοφικό χαρακτήρα και τη φιλοσοφική σημασία της ιστορίας της φιλοσοφίας»[2].

Η έννοια-κλειδί για την κατανόηση της νεο-καντιανής μεθοδολογίας της ιστορίας της φιλοσοφίας είναι η έννοια του φιλοσοφικού προβλήματος. Το φιλοσοφικό πρόβλημα αποτελεί το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στη φιλοσοφία και την ιστορία της. Η ιστορία της φιλοσοφίας εκλαμβάνεται από τους Νεο-καντιανούς ως ιστορία των φιλοσοφικών προβλημάτων και δίδεται έτσι μια νέα διάσταση στην ιστορικότητα της φιλοσοφίας. Ο όρος «ιστορία προβλημάτων» (Problemgeschichte) που εισήγαγε ο W. Windelband (1848-1915) υιοθετήθηκε από όλους σχεδόν τους Νεο-καντιανούς. Δείγματα ιστορίας της φιλοσοφίας ως ιστορίας προβλημάτων μας έδωσε ο Hermann Cohen με τα τρία βιβλία του για τον Kant[3], ο W. Windelband με το Εγχειρίδιο ιστορίας της φιλοσοφίας[4] και ο Ε. Cassirer με το τετράτομο έργο του για την ιστορία του προβλήματος της γνώσης[5], το οποίο και αποτελεί το γνωστότερο ίσως δείγμα αυτού του είδους ιστορίας της φιλοσοφίας. Σε ό,τι αφορά τη θεμελίωση της ιστορίας των προβλημάτων (Problemgeschichte) σημαντική είναι η μελέτη του Nicolai Hartmann για τη μέθοδο της ιστορίας της φιλοσοφίας[6], η οποία δημοσιεύθηκε το 1910 και «περιέχει τη σαφέστερη διατύπωση του προγράμματος της ιστορίας των προβλημάτων»[7].

Ο Ν. Hartmann στρέφεται ενάντια στη θεωρία της ιστορίας της φιλοσοφίας του Dilthey, η οποία παραιτείται του προβλήματος της αλήθειας, όπως είδαμε, και με τον τρόπο αυτό ενισχύει τον ιστορικό σχετικισμό. Εφόσον η φιλοσοφία είναι επιστήμη, η ιστορία της πρέπει να γραφεί ως ιστορία μιας επιστήμης. Ο Hartmann διερευνά τις προϋποθέσεις που καθιστούν την ιστορική γνώση δυνατή και αναδεικνύουν την εσωτερική σχέση φιλοσοφίας και ιστορίας της φιλοσοφίας. «Η έννοια του προβλήματος είναι εκείνη που συνδέει στενά τη φιλοσοφία με την ιστορία της - τη συνδέει στενότερα από ό,τι είναι συνδεδεμένο οποιοδήποτε άλλο πολιτιστικό πεδίο με την ιστορία του. Η ιστορία της φιλοσοφίας και η φιλοσοφία δεν αποκλείει αλλά εγκλείει η μια την άλλη». Το πρόβλημα είναι ο όρος δυνατότητας της ιστορίας της φιλοσοφίας με την έννοια ότι η ενότητα του προβλήματος αποτελεί «την ενότητα της ιστορικής συνέχειας – της ενότητας εκείνης στην οποία βασίζεται η κάθε εσωτερική συνάφεια του χρονικά αποχωρισμένου. Γιατί πίσω από αυτήν βρίσκεται η ενότητα του λόγου, η οποία μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε τα προβλήματά μας στην ιστορική τους απόσταση. Εδώ βρίσκεται ο όρος της δυνατότητας κάθε ιστορίας της φιλοσοφίας»[8].

Το πρόβλημα επιτρέπει στον ιστορικό να κατασκευάσει από την πολλαπλότητα του υλικού (των πηγών) που έχει, την ιστορική συνέχεια η οποία χαρακτηρίζει την ιστορία της φιλοσοφίας ως επιστήμη. Ο τύπος αυτός ιστορίας της φιλοσοφίας διαποτίζεται από τηv ιδέα ότι η φιλοσοφία είναι αυτόνομη με την έννοια ότι έχει τη δική της νομοτέλεια, τη δική της αυτόνομη ιστορική ανέλιξη, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μία δυναμική των προβλημάτων, στην πορεία της οποίας οι ιστορικές προσωπικότητες (οι φιλόσοφοι) υπηρετούν στην ουσία νομοτελειακές και υπερπροσωπικές νοητικές αναγκαιότητες. «Ανάμεσα στην ατομικότητα του στοχαστή και στο φιλοσοφικό πρόβλημα υφίσταται πάντα η εξής σχέση: ο στοχαστής δεν μπορεί να αλλάξει το πρόβλημα Δεν πρόεκυψε από τον ίδιο και δεν μπορεί να εκμηδενιστεί από τον ίδιο... Ο στοχαστής δεν αλλάζει τo πρόβλημα αλλά τη θέση του απέναντί του. Η ιστορία της φιλοσοφίας πρέπει γι’ αυτό να στηριχθεί προπάντων στη συστηματική θεμελιώδη αξία των προβλημάτων, και μόνον ως προς αυτά μπορεί να ελπίζει ότι θα αποτιμήσει το επίτευγμα ενός στοχαστή»[9]. Το πρόβλημα δεν έχει τις ρίζες του στην ατομικότητα του στοχαστή αλλά, σε τελευταία ανάλυση, στη φύση του λόγου, ο οποίος είναι ενιαίος στα διάφορα ιστορικά στάδια της αυτοανέλιξής του[10].

Στη βάση της ιστορίας των προβλημάτων διακρίνουμε μια μεθοδολογική αφαίρεση[11]: ο ιστορικός της φιλοσοφίας αφήνει έξω από τη θεώρησή του τους εκάστοτε ιστορικο-πολιτιστικούς και υποκειμενικούς όρους του φιλοσοφείν (τη βιογραφία των φιλοσόφων) προκειμένου να κατασκευάσει την αλυσίδα των φιλοσοφικών γνώσεων που συνεχώς διευρύνονται και που οδηγούν συμπληρώνοντας η μία την άλλη στην τωρινή στάθμη της φιλοσοφικής γνώσης. Όπως και η ιστορία της επιστήμης έτσι και η ιστορία της φιλοσοφίας παρουσιάζεται ως μία συσσωρευτική, προοδευτική διαδικασία, η οποία δεν έχει πέρας. Η ιστορικότητα της φιλοσοφίας δεν έχει συνεπώς κανένα ξεχωριστό γνώρισμα απέναντι στις άλλες επιστήμες. Και ο φιλόσοφος όπως και ο επιστήμονας δεν αρχίζει από την αρχή αλλά χτίζει παραπέρα πάνω στα επιτεύγματα των προδρόμων του και με τον τρόπο αυτό συμβάλλει στο χτίσιμο του μεγάλου οικοδομήματος της φιλοσοφίας. Ένα μέρος μόνον κάθε φορά μιας συγκεκριμένης φιλοσοφίας αποδεικνύεται ως γνήσια γνώση και ενσωματώνεται ως μέρος στο όλο της εκάστοτε στάθμης της φιλοσοφικής έρευνας. Και στην ιστορία της φιλοσοφίας λοιπόν τα επιμέρους επιτεύγματα ενσωματώνονται σταδιακά στο μεγάλο ρεύμα της φιλοσοφικής γνώσης που συνεχώς διευρύνεται. Πρόκειται για ένα μοντέλο γραμμικής ανάπτυξης της φιλοσοφίας που οι ρίζες του βρίσκονται στον Αριστοτέλη, ο οποίος αρχίζει συνήθως τις πραγματείες του με τα ως την εποχή του αποτελέσματα στο σχετικό εκάστοτε πεδίο και εκλαμβάνει τα μεταγενέστερα σιάδια ως πλησιέστερα προς τη δική του θέση[12]. Η ιστορία της φιλοσοφίας παρουσιάζεται έτσι ως μια εξέλιξη που διέπεται από ένα ενυπάρχον τέλος και η οποία αντίθετα προς την εγελιανή αντίληψη δεν έχει πέρας. Μπροστά τώρα στη δυναμική των φιλοσοφικών προβλημάτων η προσωπικότητα των φιλοσόφων δεν παίζει πρωταρχικό ρόλο. Ο στοχαστής έχει αξία στο μέτρο που υπηρετεί την προοδευτική ανέλιξη του προβλήματος. Έτσι η μεθοδολογία αυτή της ιστορίας της φιλοσοφίας καταλήγει σιωπηρά σε μία μεταφυσική της ιστορίας της φιλοσοφίας, βασική προϋπόθεση της οποίας είναι η δυνατότητα αυτονόμησης των φιλοσοφικών γνώσεων από τη συγκεκριμένη προσωπικότητα του φιλοσόφου και από το εκάστοτε φιλοσοφικό σύστημα.

Σημειώσεις

[1] Βλ. σχετικά με τη νεο-καντιανή μεθοδολογία της ιστορίας της φιλοσοφίας Μ. Brelage, Studien Zur Transzendentalphilosophie, Berlin 1965, σελ. 2 ε.

[2] Βλ. Μ. Brelage, Studien Zur Transzendentalphilosophie, Berlin 1965, σελ. 2.

[3] Kants Theorie der Erfahrung (1871), Kants der Begründung der Ethik (1877), Kants Begründung der Aesthetik (1889).

[4] Lehrbuch der Geschichte der Philosophie (1903)

[5] Das Erkenntnisproblem in der Philosophie und Wissenschaft der neueren Zeit (1906)

[6] Βλ. N. Hartmann, Zur Methode der Philosophiegeschichte, Kant-Studien 15 (1910), σελ 459 ε. (ανατυπώθηκε στο: Ν. Hartmann, Kleinere Schriften, τόμ. III, Berlin 1958, σελ 1-22).

[7] Βλ. Μ. Brelage, Studien Zur Transzendentalphilosophie, Berlin 1965, σελ. 3.

[8] Βλ. N. Hartmann, Zur Methode der Philosophiegeschichte, στο Ν. Hartmann, Kleinere Schriften, τόμ. III, Berlin 1958, σελ 3.

[9] Βλ. N. Hartmann, ό.π, σελ. 10.

[10] Βλ. N. Hartmann, ό.π, σελ. 8.

[11] Βλ. Μ. Brelage, ό.π, σελ. 8.

[12] Ο Αριστοτέλης συνήθιζε, παρατηρεί ο Hartmann, όταν καταπιάνονταν με ένα θεμελιώδες πρόβλημα να προβαίνει σε μια κριτική επισκόπηση των απόψεων των προγενεστέρων σχετικά με το πρόβλημα αυτό. Παράδειγμα χαρακτηριστικό είναι η σύντομη ιστορία του οντολογικού προβλήματος με την οποία ο Αριστοτέλης αρχίζει τα Μετά τα φυσικά. Αλλά το αριστοτελικό παράδειγμα της ιστορίας προβλημάτων υπήρξε ουσιαστικά και το μοναδικό στην αρχαιότητα. Η δοξογραφία είναι ο τύπος της ιστορίας της φιλοσοφίας που απαντούμε στην ύστερη αρχαιότητα με κατεξοχήν εκπρόσωπο το Διογένη Λαέρτιο. Πρόκειται για έναν τύπο ιστορίας της φιλοσοφίας στον οποίο κεντρική θέση έχει το βιογραφικό στοιχείο, ενώ η φιλοσοφική παράδοση παρουσιάζει την εικόνα μιας περισσότερο ή λιγότερο χρονολογικής κατάταξης δοξασιών. Βλ Ν. Hartmann, ό.π, σελ. 19 ε. Επίσης V. Hösle, Wahrheit und Geschichte, σελ. 63 ε.).