Νίκος Αυγελής - ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (6)

 Συνέχεια από: Κυριακή, 21 Φεβρουαρίου 2021

 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

IV.  Η ΙΣΤΟΡΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

3. Τυπολογία των φιλοσοφιών: Dilthey

Κανείς μετά τον Hegel δεν έτρεφε τέτοια εμπιστοσύνη στο λόγο της ιστορίας, αν και η μετα-εγελιανή φιλοσοφική σκέψη αντλεί ακόμη από τη θέση του ότι φιλοσοφία και ιστορία ουσιαστικά είναι ένα και το ίδιο πράγμα. Ο όρος "Zeitgeist" που πέρασε σε ευρύτατη χρήση την περίοδο αυτή εκφράζει τη συνάφεια ακριβώς αυτή φιλοσοφίας και ιστορίας. Στον Hegel ωστόσο η έκφραση "Zeitgeist" (το πνεύμα της εποχής) έχει άλλη σημασία. Όταν ο Hegel μας λέει ότι καμιά φιλοσοφία δεν ξεπερνά την εποχή της, δεν εννοεί ότι το πνεύμα το ίδιο είναι πεπερασμένο και εφήμερο, αλλά ότι το καθαυτό αιώνια παρόν και άπειρο πνεύμα εκδηλώνεται μέσα στην ιστορική εξέλιξη κάθε φορά σε μια συγκεκριμένη ιστορική μορφή. Η φιλοσοφία είναι καρπός της εποχής της, ως συνείδηση ωστόσο του ουσιώδους πνεύματος των καιρών υπερβαίνει την εποχή της και μεταβαίνει σε νέα περίοδο, γι’ αυτό και κάθε φιλοσοφία έχει κοσμοϊστορική σημασία.

Ο Dilthey (1833-1911) στρέφεται ενάντια στην εγελιανή μεταφυσική του "απολύτου πνεύματος". "Πρέπει", τονίζει, "να ξεκινήσουμε σήμερα από την πραγματικότητα της ζωής. Αυτό που αναζητούμε είναι να την κατανοήσουμε και να την περιγράφουμε μέσα από κατάλληλες έννοιες. Ο Hegel, κάνει μεταφυσικές κατασκευές, ενώ εμείς αναλύουμε το δεδομένο"[1]. Το δεδομένο στο οποίο αναφέρεται εδώ ο Dilthey είναι διαφορετικής υφής από εκείνο των φυσικών επιστημών. Το έσχατο δεδομένο, πίσω από το οποίο δεν μπορεί να πάει η νόηση, είναι για τον Dilthey η ζωή, η οποία "στην ουσία της είναι ένα με την ιστορία"[2]. Τη φύση, τονίζει ο Dilthey, την εξηγούμε, ενώ το πνεύμα και την ιστορία την κατανοούμε. Όλα τα μορφώματα του πνεύματος (τέχνη, θρησκεία, φιλοσοφία) εκλαμβάνονται ως μορφές έκφρασης της ζωής. Στη θέση της φαινομενολογίας του πνεύματος του Hegel έχουμε την έννοια της ολότητας της ζωής που είναι η ιστορία.

Για τον Dilthey ο άνθρωπος είναι ιστορικό κατεξοχήν ον. Ως μεμονωμένο άτομο ο άνθρωπος είναι νοητική αφαίρεση· μόνον ως μέλος της κοινωνίας και συνεπώς μέσα στην ιστορία μπορεί να πραγματωθεί. Ο άνθρωπος με άλλα λόγια δεν μπορεί να νοηθεί ως μια υπεριστορική οντότητα. Η αλήθεια έτσι σχετικοποιείται με την έννοια ότι υπάρχουν μόνον αλήθειες, οι οποίες ισχύουν σε ορισμένες εποχές, για ορισμένες κοινωνικές ομάδες για ορισμένους πολιτισμούς (ιστορισμός). Επειδή όλα τα πολιτιστικά μορφώματα είναι ιστορικά καθορισμένα και μεταβάλλονται διαρκώς, γι’ αυτό και πρέπει να τα θεωρήσουμε να τα κατανοήσουμε και να τα ερμηνεύσουμε ιστορικά. "Η ιστορική συνείδηση του πεπερασμένου κάθε ιστορικού φαινομένου, κάθε ατομικής και κοινωνικής κατάστασης, της σχετικότητας κάθε είδους πίστης, είναι το τελευταίο βήμα προς την απελευθέρωση του ανθρώπου"[3].

Η ιστορική αυτή κατανόηση του ανθρώπου και των κοινωνικών μορφωμάτων "είχε ως συνέπεια την αναρχία των πεποιθήσεων"[4], αναρχία που ο Dilthey καταγράφει ως εξής: "Αυτό το άπειρο, ακατάληπτο, ανεξιχνίαστο σύμπαν αντικατοπτρίζεται με ποικίλλους τρόπους στους προφήτες της θρησκείας, στους ποιητές και στους φιλοσόφους. Κάθε κοσμοθεωρία είναι ιστορικά καθορισμένη, συνεπώς έχει περιορισμένη ισχύ, είναι σχετική. Μια φοβερή αναρχία του σκέπτεσθαι φαίνεται να προκύπτει από αυτό''[5].

Ο Dilthey είναι ο πρώτος φιλόσοφος ο οποίος "προετοιμάζει και αξιώνει ρητά τη διάλυση της φιλοσοφίας στην ιστορία της φιλοσοφίας, μια διάλυση η οποία έχει τις ρίζες της στον ανερχόμενο ιστορισμό προς το τέλος του 19ου αιώνα και η οποία γίνεται αισθητή ήδη σε ορισμένους ιστορικούς της φιλοσοφίας της εποχής αυτής (όπως είναι ο ύστερος Zeller και ο ύστερος Kuno Fischer), Είναι ακόμη ο πρώτος από τους σημαντικούς στοχαστές για την εποχή μας ο οποίος όξυνε την αντινομία ανάμεσα στη γενική εγκυρότητα που εγείρει κάθε κοσμοθεωρία και την ιστορική συνείδηση και προσπάθησε να την χρησιμοποιήσει για να δυναμιτίσει τη φιλοσοφία"[6]. Το γεγονός ότι έχει στο παρελθόν αναπτυχθεί ένας πολύ μεγάλος αριθμός από μεταφυσικά συστήματα αποτελεί κατά τον Dilthey την καλύτερη απόδειξη της ιστορικότητας κάθε φιλοσοφικού συστήματος, ιστορικότητας η οποία στρέφεται ενάντια στην αντικειμενική εγκυρότητά τους και συνηγορεί κατανάγκην υπέρ της σχετικής αξίας τους.

Ο Dilthey δε διαπιστώνει απλώς ιστορικά την κατάρρευση των φιλοσοφικών συστημάτων, εξηγεί και γιατί η φιλοσοφία δεν μπορεί πια να έχει μεταφυσικο-συστηματικό χαρακτήρα. Και για τον Hegel η εκάστοτε γένεση και κατάρρευση των φιλοσοφικών συστημάτων είναι ένα ιστορικό γεγονός. Ο Hegel έχει πλήρη συνείδηση της αντινομίας ότι η φιλοσοφία αναζητά το αιώνιο και αναλλοίωτο, ωστόσο υπόκειται, όπως καμιά άλλη επιστήμη, σε μία διαρκή μεταβολή. Αλλά ο Hegel βλέπει το γεγονός αυτό από μια συστηματική προοπτική. Όπως ο Kant δεν αμφιβάλλει κι αυτός ότι η φιλοσοφία πρέπει να πάρει τη μορφή του συστήματος. Η κατάρρευση των συστημάτων δεν είναι κατάρρευση της φιλοσοφίας αλλά κατάρρευση των επιμέρους φιλοσοφιών. Η φιλοσοφία η ίδια είναι σύστημα σε ανάπτυξη. Έτσι λύνεται η παραπάνω αντινομία. Για τον Hegel συνεπώς η κατάρρευση των φιλοσοφικών συστημάτων έχει θετική σημασία. Η φιλοσοφία ως σύστημα σε ανάπτυξη περιέχει κατά κάποιο τρόπο όλα τα προγενέστερα φιλοσοφικά συστήματα. Ενώ λοιπόν στον Hegel η ιστορική σύλληψη των φιλοσοφικών συστημάτων υποτάσσεται στη συστηματική θεώρηση, στον Dilthey η ιστορική συνείδηση αποκτά πράγματι την υπεροχή έναντι της συστηματικής. Στον Hegel η ιδέα του συστήματος της φιλοσοφίας έχει λογικό και συνάμα χρονικό χαρακτήρα. Ως ιστορικός της φιλοσοφίας ο Hegel περιγράφει τη γένεση και κατάρρευση των συστημάτων, ως συστηματικός φιλόσοφος πάει πέρα από την ιστορική αυτή περιγραφή και τη συλλαμβάνει λογικά. Το όργανό του προς το σκοπό αυτό είναι η διαλεκτική μέθοδος. Μόνον αυτή μπορεί να λύσει τη θεμελιώδη αντινομία ανάμεσα στο σύστημα και την ιστορία: κάθε δηλαδή σύστημα εγείρει την αξίωση της απόλυτης εγκυρότητας, αλλά αναιρείται και εκτοπίζεται κάθε φορά από το επόμενο. Ο Hegel βγάζει, καθώς βλέπουμε, από την ιστορική σύλληψη της φιλοσοφίας διαφορετικά συμπεράσματα απ’ ό,τι ο Dilthey. Ο Dilthey πρεσβεύει ότι η ιστορική ανέλιξη δεν μπορεί να υποταγεί σ’ ένα λογικό σχήμα, γι’ αυτό και δεν μπορούμε να χτίσουμε μεταφυσικά συστήματα. Όλα τα μεταφυσικά συστήματα επιχείρησαν να συλλάβουν την εσωτερική λογική συνάφεια της πραγματικότητας, αλλά αυτό είναι αδύνατο, γιατί μία τέτοια συνάφεια δεν μπορεί να αποδειχτεί. Γι’ αυτό και η Μεταφυσική δεν είναι πια δυνατή. Ο Dilthey διακηρύσσει έτσι το τέλος της φιλοσοφίας ως Μεταφυσικής. Τη θέση της "φιλοσοφίας του πνεύματος'' του Hegel παίρνει τώρα η κατανοούσα ψυχολογία και η ιστορική ανθρωπολογία, η ιστορία του δικαίου και η επιστήμη της ιστορίας καθώς επίσης και η ιστορία της τέχνης, της θρησκείας και της φιλοσοφίας. Ο άνθρωπος γίνεται τώρα θέμα της ιστορίας με τη σημασία ότι δεν αντιμετωπίζεται ως ένα σύνολο από αναλλοίωτες αρχές του λόγου (ως ανιστόρητος λόγος) αλλά ως ιστορική συνείδηση που παίρνει τη θέση της υπερβατολογικής συνείδησης του Kant. Ο λόγος δεν είναι κοσμική αρχή, αλλά ένα επεισοδιακό γεγονός του πλανήτη μας, ένα εφήμερο μόρφωμα, ένα όργανο της ζωής. Έτσι η κριτική του καθαρού λόγου του Kant γίνεται στον Dilthey κριτική του ιστορικού Λόγου.

Για τον ορθολογισμό και τον ιδεαλισμό υπάρχει ένας κοινός σ' όλους τους ανθρώπους πυρήνας που συνιστά την ουσία του και που παραμένει αμετάβλητος στο χρόνο. Για τον Dilthey αντίθετα ο άνθρωπος δεν έχει απλώς ιστορία, αλλά η ιστορία τον κάνει κάθε φορά αυτό που είναι. Δεν υπάρχει ένας σταθερός ανθρώπινος τύπος έξω από την ιστορία, γι’ αυτό και το τι είναι ο άνθρωπος μας το λέει η ιστορία. "Ο άνθρωπος γνωρίζει τον εαυτό του μόνο μέσα στην ιστορία, ποτέ με ενδοσκόπηση. Κατά βάθος τον αναζητούμε όλοι μέσα στην ιστορία"[7]. Το υποκείμενο της φιλοσοφίας είναι το πεπερασμένο, από την ιστορία εξαρτώμενο υποκείμενο. Γι’ αυτό και την ιστορία πρέπει να ρωτήσουμε για να μας πει τι είναι φιλοσοφία. Η ιστορία μας δείχνει ότι η φιλοσοφία δεν ορίζεται ούτε ως προς το αντικείμενο που μεταβάλλεται ούτε ως προς τη μέθοδο που δεν είναι ενιαία, αλλά ως προς τη λειτουργία που επιτελεί στην ανθρώπινη κοινωνία και τον πολιτισμό της. Η φιλοσοφία συνεπώς δε νοείται ως μία απόλυτα θεμελιωμένη επιστήμη, αλλά ως ιστορικό γεγονός. Η ιστορική αυτή συνείδηση που εί­ναι απαλλαγμένη από την αυταπάτη της απόλυτης αλήθειας, αποτελεί για τον Dilthey την υψηλότερη βαθμίδα φιλοσοφικής γνώσης· απ’ αυτήν θα πρέπει να περιμένουμε να λύσει το πρόβλημα που επισημάναμε ήδη: πώς δηλαδή μπορεί να συμβιβαστεί η αξίωση που εγείρει η φιλοσοφία για από­λυτη εγκυρότητα με την ιστορική της πολλαπλότητα; Ο Dilthey εντοπίζει την ενότητα της φιλοσοφίας στη λειτουργία που επιτελούν οι διάφορες φιλοσοφίες ως ιστορικά καθορισμένες κοσμοθεωρίες (Weltanschauungen) στην ανθρώπινη κοινωνία. Προχωρεί μάλιστα μέσα από μία συγκριτική θεώρηση σε μία τυπολογία των κοσμοθεωριών.

Η βαθύτερη ρίζα της κοσμοθεωρίας είναι η ζωή. Κοσμοθεωρία είναι, κατά τον Dilthey, μία γενική θεώρηση της ζωής και της ύπαρξης. Η διαφορά των φιλοσοφικών συστημάτων έγκειται στο κλίμα, στη φυλή, στο έθνος αλλά πρώτα απ'όλα στην προσωπικότητα, στη δομή της ψυχικής ζωής του φιλοσόφου, στον τρόπο που ζει και αντικρίζει τον κόσμο.

Κάθε κοσμοθεωρία απαρτίζεται από τρία στοιχεία Το πρώτο είναι το κοσμοείδωλο, η γενική δηλαδή εικόνα που σχηματίζουμε για την εξωτερική πραγματικότητα. Το δεύτερο στοιχείο είναι η "εμπειρία της ζωής", η συναισθηματική δηλαδή απήχηση που δημιουργείται στην ψυχή μας από την εκ μέρους μας αντιμετώπιση της ζωής. Το τρίτο στοιχείο είναι το "ιδεώδες της ζωής", βάσει του οποίου καθορίζονται οι πρακτικοί ηθικοί σκοποί που τίθενται προς πραγματοποίηση[8]. Τα τρία αυτά στοιχεία υπάρχουν σε κάθε κοσμοθεωρία σε διαφορετικό όμως βαθμό. Ανάλογα με την επικράτηση ενός από τα τρία αυτά στοιχεία απαντούμε στη φιλοσοφία τρεις βασικούς τύπους κοσμοθεωριών[9].

1. Τον υλισμό (φυσιοκρατία, θετικισμός) όπου προέχει η μελέτη της φύσης, πάνω στην οποία βασίζεται η γνώση της πραγματικότητας. Στον τύπο αυτό της φιλοσοφικής κοσμοθεωρίας δεσπόζει η έννοια της αιτιότητας· η φύση δηλαδή συλλαμβάνεται μηχανιστικά, ενώ οι έννοιες "αξία" και "τέλος" δεν έχουν καμιά θέση. Στον τύπο αυτό ανήκουν κατεξοχήν ο Δημόκριτος, ο Λουκρήτιος, ο Επίκουρος, ο Hobbes, ο Holdbach και ο Comte[10].

2. Τον ιδεαλισμό της ελευθερίας, όπου δεσπόζει το τρίτο στοιχείο, το ιδεώδες της ζωής. Στον τύπο αυτό ανήκουν κατεξοχήν ο Αναξαγόρας, ο Σωκράτης, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Κικέρων, ο Kant, ο Fichte, ο Bergson, ο Rousseau και πολλοί χριστιανοί φιλόσοφοι. Η θεμελιώδης εμπειρία της ανθρώπινης ελευθερίας, η οποία δεν μπορεί να εξηγηθεί φυσιοκρατικά, αποτελεί τη βάση του τύπου αυτού κοσμοθεωρίας.

3. Τον αντικειμενικό ιδεαλισμό, ο οποίος αποτελεί μία σύνθεση των δύο άλλων τύπων - πράγμα που δεν επισημαίνει ωστόσο ο Dilthey. Στον τύπο αυτό ανήκουν οι Ελεάτες, ο Ηράκλειτος, ο Spinoza, ο Herder, ο Goethe, ο Schelling, ο Hegel, ο Schopenhauer, ο Schleiermacher.

Οι τρεις αυτοί βασικοί τύποι, οι οποίοι είναι εξίσου αληθείς διατρέχουν όλες τις εποχές. Οι κοσμοθεωρίες δίνουν στον άνθρωπο μία εσωτερική συνοχή, και με τον τρόπο αυτό τον βοηθούν στη ζωή του. Η φιλοσοφία είναι μία μορφή κοσμοθεωρίας, οι άλλες είναι η θρησκεία και η τέχνη. Το κοινό σημείο που τις συνδέει είναι η εσωτερική τους σχέση με το αίνιγμα του κόσμου και της ζωής, τo οποίο επιχειρούν να φωτίσουν η καθεμιά με το δικό της τρόπο[11]. Βασική θέση του Dilthey είναι ότι η φιλοσοφία δεν είναι επιστήμη.

Η φιλοσοφία έχει ως αντικείμενό της τη μελέτη της εσωτερικής ψυχικής εμπειρίας. Για να τη γνωρίσουμε, πρέπει να μελετήσουμε όχι την ψυχική ζωή μιας μόνο ανθρώπινης προσωπικότητας ή μιας μόνον εποχής αλλά ολόκληρη την παγκόσμια ιστορία. Πρέπει δηλαδή να εξετάσουμε ποια στάση κράτησε εκάστοτε το ανθρώπινο πνεύμα απέναντι στον κόσμο και στη ζωή, να αναζητήσουμε με άλλα λόγια τους γενικούς τύπους υπό τους οποίους μπορούν να υπαχθούν οι διάφορες αντιλήψεις των ανθρώπων για τον κόσμο και τη ζωή. Στο βαθμό τώρα που η φιλοσοφία εκλαμβάνεται ως ένα εγχείρημα αυτογνωσίας, με τηv έννοια ότι στρέφεται στη μελέτη των διαφόρων τύπων κοσμοθεωριών υπό τους οποίους εμφανίζεται η εκάστοτε ιστορική ζωή, είναι στην ουσία φιλοσοφία της φιλοσοφίας. Έτσι εξηγείται γιατί στον Dilthey η μελέτη της ιστορικότητας κατέχει κεντρική θέση. Με τον Dilthey εισάγεται στη φιλοσοφία η κατηγορία της ιστορικότητας. Η ιστορικότητα θεωρείται θεμελιώδης τρόπος της ανθρώπινης ύπαρξης. Η φιλοσοφία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ανασκόπηση της ιστορικής ζωής που στοχεύει στην αυτογνωσία.

Η θεωρία της ιστορίας της φιλοσοφίας του Dilthey εκβάλλει στον ιστορικό σχετικισμό, ο οποίος πρεσβεύει ότι επειδή όλες οι φιλοσοφίες έχουν ξεπεραστεί ιστορικά, γι’ αυτό και δεν μπορούν να είναι αληθείς. Η παγκόσμια ιστορία γίνεται έτσι και για τον Dilthey όπως και για τον Hegel παγκόσμιο δικαστήριο με τη σημασία ωστόσο ότι η ιστορία κρίνει κάθε φιλοσοφικό σύστημα ως σχετικό πάντα προς την εποχή του και την κοινωνία του. Η φιλοσοφία ως σύστημα δεν μπορεί να εγείρει αξιώσεις απόλυτης εγκυρότητας (αλήθειας), γι’ αυτό και πρέπει να αρκεστούμε με το πεπερασμένο, τη χρονικότητα και ιστορικότητα του ανθρώπινου πνεύματος. Η φιλοσοφία γίνεται τώρα ερμηνευτική. Η σύγχρονη ερμηνευτική (Heidegger, Gadamer) έχει τις ρίζες της στον Dilthey.

Σημειώσεις

[1] Βλ. W. Dilthey, Gesammelte Schriften, VII, σελ 150.

[2] Βλ. W. Dilthey, Gesammelte Schriften, VII, σελ 256.

[3] Βλ. W. Dilthey, Gesammelte Schriften, VII, σελ 290.

[4] Βλ. Η. Barth, Wahrheit und Ideologie, σελ. 98.

[5] Βλ. W. Dilthey, Gesammelte Schriften, VII, σελ 222.

[6] Βλ. V. Hösle, Wahrheit und Geschichte, σελ. 23.

[7] Βλ. W. Dilthey, Gesammelte Schriften, VII, σελ 279.

[8] Βλ. W. Dilthey, Das Wesen der Philosophie (1907), Hamburg: Felix Meiner 1984, σελ 50.

[9] Βλ. W. Dilthey, Das Wesen der Philosophie (1907), Hamburg: Felix Meiner 1984, σελ 76.

[10] Βλ. W. Dilthey, Das Wesen der Philosophie (1907), Hamburg: Felix Meiner 1984, σελ 77.

[11] Βλ. W. Dilthey, Das Wesen der Philosophie (1907), Hamburg: Felix Meiner 1984, σελ 35.

AYTEΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΕΠΕΡΑΣΜΕΝΟΥ. Η ΚΑΤΑΡΓΗΣΗ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΜΕ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΚΑΙ Η ΧΡΟΝΙΚΟΤΗΣ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΕΩΣ. Η ΙΣΤΟΡΙΚΟΤΗΣ. ΑΥΤΟ ΒΕΒΑΙΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΠΟΙΚΙΕΣ ΜΑΝΙΤΑΡΙΩΝ  ΠΟΥ ΕΡΜΗΝΕΥΟΥΝ ΚΑΙ ΕΚΦΡΑΖΟΥΝ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ Ο,ΤΙΔΗΠΟΤΕ ΥΠΗΡΞΕ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ. ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΤΟΥ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ ΘΑ ΜΑΣ ΔΩΣΟΥΝ ΠΙΣΩ ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΜΑΣ ΚΕΦΙ ΓΙΑ ΤΡΕΛΛΗ ΖΩΗ.