Συνέχεια από: Δευτέρα, 15 Φεβρουαρίου 2021
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
IV. Η ΙΣΤΟΡΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
2. Φιλοσοφία και ιστορία της φιλοσοφίας στον Hegel
Το ερώτημα αυτό ουσιαστικά δεν είναι άλλο από το πρόβλημα της αλήθειας ή καλύτερα της ιστορικότητας της αλήθειας. Πώς μπορεί να υπάρξει μια απόλυτη αλήθεια, όταν υπάρχουν τόσες πολλές φιλοσοφίες; Με άλλα λόγια, "πώς μπορεί η μία και αιώνια αλήθεια να έχει μια ιστορία"; Στον Hegel το πρόβλημα αυτό της αλήθειας "νοείται ως ειδικότερη μορφή του θεμελιώδους προβλήματος της διαμεσολάβησης ανάμεσα στην έννοια και την πραγματικότητα, στο χρόνο και την αιωνιότητα, στην ιδέα και την ιστορία, στο πεπερασμένο και το άπειρο"[3] .
Η ιστορία της φιλοσοφίας, όπως την αντιλαμβάνεται ο Hegel,
δεν είναι σειρά απλών δοξασιών και μάλιστα για το θεό, τη φύση και το πνεύμα.
Γιατί ως ορμαθός απλών δοξασιών η ιστορία της φιλοσοφίας θα ήταν μία περιττή
και ανιαρή επιστήμη. Εκτός αυτού μια φιλολογική ιστορία της φιλοσοφίας δεν
είναι δυνατή. Το αίτημα να αφηγούμαστε αμερόληπτα τα γεγονότα είναι μια
χίμαιρα, αφού χωρίς προϋποθέσεις δεν μπορεί να γραφεί εν γένει η ιστορία ενός
αντικειμένου. Να αφηγηθεί μπορεί κανείς μόνον αυτό που έχει κατανοήσει,
διαφορετικά τα συμβάντα παρουσιάζονται χωρίς εσωτερική συνάφεια ως μια τυχαία
χρονική ακολουθία. Την ιστορία της φιλοσοφίας μπορεί να κατανοήσει μόνον
εκείνος που κατενόησε τι είναι η φιλοσοφία. Δίχως μια έννοια του φιλοσοφείν η
ιστορία της φιλοσοφίας δεν είναι δυνατή. Την ιστορία της φιλοσοφίας μπορεί
συνεπώς να γράψει μόνον όποιος
γνωρίζει ήδη τι είναι η φιλοσοφία.
Η ιστορία της φιλοσοφίας δεν είναι, τονίζει ο Hegel, μία
σειρά κενών δοξασιών, δεν είναι συλλογή τυχαίων γεγονότων· η
ιστορία της φιλοσοφίας απεικονίζει την κίνηση και ανάπτυξη του νοούντος
πνεύματος που εμφορείται από τον πόθο προς γνώση της αλήθειας. Από την κίνηση
αυτή του πνεύματος προέρχονται οι διάφορες φιλοσοφίες, το πλήθος των οποίων δε
βλάπτει τη φιλοσοφία, αλλά είναι και υπήρξε αναγκαίο για την ύπαρξή της ως
επιστήμης. Η ανάπτυξη δηλαδή της φιλοσοφίας στα επιμέρους συστήματα συντελείται
όχι κατά τύχη αλλά με αυστηρή λογική αναγκαιότητα. Η βασική προκείμενη του Hegel είναι
ότι η ιστορία είναι έλλογη. Κάθε φιλοσοφία υπήρξε κατ’ ανάγκη και υπάρχει ακόμη
και καμιά δεν αναιρείται· αναιρείται
μόνον η αξίωσή της να εκληφθεί ως τελική, ως απόλυτη φιλοσοφία. Η βασική
προϋπόθεση του Hegel είναι εν προκειμένω ότι στην ιστορία - τόσο στην παγκόσμια
όσο και στην ιστορία της φιλοσοφίας - δεσπόζει ως ανώτατη αρχή του λόγου
ένα γενικό πνεύμα του κόσμου που αποτελεί και την ουσία του ανθρώπου.
Το πνεύμα του κόσμου (Weltgeist)[4] ως δρων πνεύμα δεν είναι κάτι το στατικό αλλά κάτι που βρίσκεται σε ανέλιξη και συνεπώς έχει ιστορικό χαρακτήρα. Η ανέλιξη αυτή του πνεύματος χαρακτηρίζεται ως πορεία από μίαν αρχή προς ένα τέλος, ως έξοδος του πνεύματος και συνάμα επιστροφή στον εαυτό του. Αν τώρα το παγκόσμιο πνεύμα εκδηλώνεται κατεξοχήν στην ιστορία της φιλοσοφίας, τότε το αποτέλεσμα της ανάπτυξης της φιλοσοφίας δεν μπορεί να είναι μία άλλη ιδέα της φιλοσοφίας. Καθώς η έξοδος της φιλοσοφικής ιδέας, μας λέει ο Hegel, δεν είναι μεταβολή, δεν είναι πέρασμα σε κάτι άλλο διαφορετικό, αλλά επιστροφή στον εαυτό της, είναι βαθύτερη αυτογνωσία· η ανάπτυξη της ιδέας σημαίνει μία πορεία από τη γενική και αφηρημένη αρχικά ιδέα σε μια όλο και πιο μερική και συγκεκριμένη. Οι αρχές των πρώτων φιλοσοφημάτων είναι πενιχρότατες και εντελώς αφηρημένες, ενώ οι μεταγενέστερες φιλοσοφίες είναι πλουσιότερες και βαθύτερες. Έτσι από το πιο αφηρημένο που είναι το ελεατικό “είναι” ή το ηρακλειτικό γίγνεσθαι ή ακόμη τα άτομα του Δημόκριτου φτάνουμε σταδιακά στην ιδέα του Schelling και κατεξοχήν στην ιδέα του Hegel. Τα εκάστοτε λοιπόν φιλοσοφικά συστήματα πορεύονται μέσα στο χρόνο από το γενικό και αφηρημένο στο μερικό και συγκεκριμένο, συμπληρώνονται ολοένα και εμπλουτίζονται, όπως το ποτάμι που όσο απομακρύνεται από την πηγή του τόσο μεγαλώνει. Έτσι από τη μια μεριά η ιστορία της φιλοσοφίας γίνεται φιλοσοφική, έλλογη, ενώ από την άλλη η φιλοσοφία παίρνει ιστορικό χαρακτήρα. Η φιλοσοφία δεν είναι νεκρή πινακοθήκη μεταβαλλόμενων δοξασιών, αλλά "σύστημα σε ανέλιξη", αφού η αλήθεια η ίδια έχει την τάση να αναπτύσσεται με το χρόνο. Όποιος αντίθετα δε βλέπει στην ιστορία της φιλοσοφίας την ενότητα των πολλών φιλοσοφιών είναι σαν κι εκείνον που δε βλέπει το δάσος μόνο και μόνο γιατί τον εμποδίζουν τα δέντρα. Στην πραγματικότητα όμως η αλληλουχία των διαφόρων φιλοσοφικών συστημάτων είναι η ίδια με την ακολουθία των λογικών τους αρχών και αντίστροφα.
Ο Hegel προσπαθεί να δείξει επιμέρους αντιστοιχίες μεταξύ
φιλοσοφικών θέσεων και λογικών κατηγοριών. Έτσι στο Είναι αντιστοιχεί η
ελεατική φιλοσοφία, στο Γίγνεσθαι η φιλοσοφία του Ηράκλειτου, στο
"εν" η ατομική φιλοσοφία. Γενικότερα στις οντολογικές κατηγορίες του
Είναι αντιστοιχεί η ελληνική φιλοσοφία στις κατηγορίες της ουσίας η μεσαιωνική
και στις εννοιολογικές κατηγορίες η νεότερη φιλοσοφία. Πρόκειται για την εγελιανή
θεωρία της αντιστοιχίας που υφίσταται ανάμεσα στις τρεις κύριες περιόδους της
φιλοσοφίας και στα τρία μέρη της "Λογικής" του (Είναι-ουσία-έννοια).
Όπως η εξέλιξη των εννοιών στη φιλοσοφία είναι αναγκαία, έτσι αναγκαία είναι
και η ιστορία της. Κατά τον Hegel η εξέλιξη των φιλοσοφικών συστημάτων είναι
έλλογη και αναγκαία. Για να το αντιληφθούμε αυτό, πρέπει να προβούμε σε μία
φιλοσοφική θεώρηση της ιστορίας της φιλοσοφίας μέσα από την οποία θα
ξεχωρίσουμε το ουσιώδες από το μη ουσιώδες και το αναγκαίο από το απλώς τυχαίο.
Θα κατανοήσουμε τότε ότι η ανάπτυξη των φιλοσοφικών συστημάτων είναι έλλογη και
αναγκαία, ότι κάθε φιλοσοφία του παρελθόντος υπήρξε και είναι ακόμη αναγκαία.
Οι προγενέστερες φιλοσοφίες είναι αναγκαίες ως κρίκοι της ιερής αλυσίδας, της
οποίας ο τελευταίος δακτύλιος είναι η παρούσα (δηλαδή η εγελιανή) φιλοσοφία. Ο
Hegel έβλεπε τη φιλοσοφία, ως πορεία προς την αλήθεια, να φτάνει στην
αποκορύφωσή της μέσα στο δικό του σύστημα που είναι η τελική φιλοσοφία, η οποία
περιέχει κάθε φιλοσοφία του παρελθόντος με την έννοια της διαλεκτικής της
αναίρεσης σ' ένα ανώτερο επίπεδο.
Πρώτος ο Hegel συνέλαβε την εσωτερική συνέχεια της ιστορίας
της φιλοσοφίας, μία συνέχεια που δεν μπορεί εύκολα να αμφισβητήσει όποιος
επιχείρησε να ανασυνθέσει λογικά έστω και μια μόνον περίοδο της ιστορίας της
φιλοσοφίας. Η φιλοσοφία συνεπώς είναι κατά βάθος το ίδιο με την ιστορία της
φιλοσοφίας, γι' αυτό και όποιος θέλει να σπουδάσει τη φιλοσοφία οφείλει,
τονίζει ο Hegel, να σπουδάσει την ιστορία της, γιατί η ιστορία της δεν είναι παρά
η ανάπτυξη της ίδιας της αλήθειας στο πεδίο της ιστορικής της έκφανσης. Από την
άποψη αυτή η ιστορία της φιλοσοφίας μπορεί να διαβαστεί ως εισαγωγή στη
φιλοσοφία.
Με τον Hegel η φιλοσοφία συνειδητοποιεί την ιστορικότητά
της, συνειδητοποιεί δηλαδή ότι είναι αποτέλεσμα της ιστορίας της. Γι’ αυτό και
έργο της φιλοσοφίας είναι να εξηγήσει την ιστορία αυτή. Την ιστορία της
φιλοσοφίας - την οποία δεν πρέπει να αποσυνδέσουμε από την πολιτική και
κοινωνική ιστορία καθώς επίσης και από την ιστορία της τέχνης και της θρησκείας
- τη συλλαμβάνει ο Hegel, όπως είδαμε, ως έλλογη ανέλιξη προς τη
συγκεκριμενοποίηση της ιδέας και προς την απόλυτη γνώση. Η πρόοδος στην ιστορία
της φιλοσοφίας έχει διαλεκτικό χαρακτήρα: δε συνίσταται μόνο στην απόκτηση νέων
περιεχομένων αλλά στη διαλεκτική αναίρεση ολόκληρης της φιλοσοφίας μέσα στην
απόλυτη γνώση όπου οι παλιότερες φιλοσοφίες διατηρούνται ως στιγμές ενός όλου,
ως βαθμίδες της απόλυτης φιλοσοφίας.
Ο Hegel βλέπει την ιστορία της φιλοσοφίας ως ένα οργανικό όλο, ως σύστημα σε ανάπτυξη που διέπεται από το νόμο της διαλεκτικής. Η διαλεκτική μέθοδος ως μέθοδος της ιστορίας της φιλοσοφίας είναι ο δρόμος που οδηγεί από το σύστημα στην ιστορία. Ο λόγος δηλαδή αποκαλύπτεται στην ιστορία. Η φιλοσοφία δεν είναι υπεράνω της εποχής της αλλά την εκφράζει. Η εκάστοτε μορφή της ανταποκρίνεται στην ιστορική συγκυρία, είναι το πνεύμα της εποχής (Zeitgeist). Στη φιλοσοφία το πνεύμα της εποχής φτάνει στην αυτογνωσία του. Το γεγονός ότι η φιλοσοφία υπόκειται σε ιστορικούς όρους, δεν περιορίζει ωστόσο την εγκυρότητά της. Η εγελιανή αντίληψη του φιλοσοφείν, αν και τονίζει το στοιχείο της ιστορικότητας που σφραγίζει κάθε επιμέρους φιλοσοφία, παρόλα αυτά παραμένει μακριά από κάθε ιστορικό σχετικισμό. Κι αυτό γιατί η ιστορία της φιλοσοφίας αποτελεί μια εξελικτική διαδικασία, στο πλαίσιο της οποίας κάθε επιμέρους φιλοσοφία καταλαμβάνει την αναγκαία θέση της στο χρόνο με την έννοια ότι η προγενέστερη αίρεται κάθε φορά στη μεταγενέστερη. Ο Hegel αναγνωρίζει ότι η πολλότητα των φιλοσοφιών είναι αναγκαία προϋπόθεση της φιλοσοφίας. Συνάμα παρατηρεί ότι το γεγονός της ύπαρξης πολλών φιλοσοφιών δεν πρέπει να μας οδηγήσει στο εσφαλμένο συμπέρασμα ότι η γνώση της αλήθειας δεν είναι δυνατή. Η ιδέα της εξέλιξης είναι που μας επιτρέπει κατά τον Hegel να συνδέσουμε την αλήθεια με την ιστορία. Η ιστορία της φιλοσοφίας αντικατοπτρίζει την εξέλιξη του γενικού πνεύματος στη χρονική του έκφανση. Οι διάφορες φιλοσοφίες εκλαμβάνονται έτσι ως αναγκαίες φάσεις μιας ιστορικής εξέλιξης. Με τον τρόπο αυτό αποφεύγεται το πρόβλημα του ιστορικού σχετικισμού και αίρεται η αντινομία συστήματος και ιστορίας της φιλοσοφίας. Σύστημα και ιστορία της φιλοσοφίας τίθενται παρά τη διαφορά τους ως ταυτόσημα (διαφορά στην ταυτότητα). «Η φιλοσοφία αναπτύσσεται μέσα από την ιστορία της φιλοσοφίας και αντίστροφα Φιλοσοφία και ιστορία της φιλοσοφίας είναι ένα ομοίωμα η μια της άλλης. Η μελέτη της ιστορίας της φιλοσοφίας είναι μελέτη της φιλοσοφίας»[5]. Κατά τον Hegel η αλήθεια έχει αναπτυχθεί μέσα στην ιστορία και γι' αυτό το λόγο ο δρόμος προς την αλήθεια περνάει μέσα από την ιστορία. Έχουμε εν προκειμένω μια διπλή κίνηση της νόησης: από το σύστημα στην ιστορία κι από την ιστορία στο σύστημα. Και στις δύο περιπτώσεις αίρεται η διαφορά μέσω της ταυτότητας, που σημαίνει ότι αίρεται η ιστορία μέσα στο σύστημα και γίνεται παρόν. Ο ερμηνευτικός εν προκειμένω κύκλος περιγράφεται εύστοχα από το γνωστό μελετητή της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας Eduard Zeller ως εξής: "Κινούμαστε προφανώς σ' έναν κύκλο, αφού μόνον εκείνος κατανοεί πλήρως την ιστορία της φιλοσοφίας, ο οποίος κατέχει την περατωμένη φιλοσοφία και μόνον εκείνος φτάνει στην αληθή φιλοσοφία τον οποίο η κατανόηση της ιστορίας οδηγεί σ' αυτήν. Τον κύκλο αυτό δεν μπορούμε πέρα για πέρα να τον σπάσουμε: η ιστορία της φιλοσοφίας είναι η απόδειξη της αλήθειας του συστήματος κι ένα φιλοσοφικό σύστημα είναι ο όρος για την κατανόηση της ιστορίας· όσο πιο αληθινή και περιεκτική είναι μια φιλοσοφία, τόσο πληρέστερα θα μας διδάξει τη σημασία των προγενέστερων φιλοσοφημάτων κι όσο πιο ακατανόητη παραμένει για μας η ιστορία της φιλοσοφίας, τόσο ισχυρότερο λόγο έχουμε να αμφιβάλλουμε για την αλήθεια των δικών μας φιλοσοφικών εννοιών"[6].
Ο Hegel θεωρεί ότι η ιστορία της φιλοσοφίας είναι ένα
γίγνεσθαι που έχει διαλεκτικό χαρακτήρα και το οποίο εκβάλλει στην πλήρη
αυτογνωσία του πνεύματος· το πνεύμα δηλαδή πραγματώνεται στην ιστορία. Στο
πλαίσιο αυτό ορίζεται η σχέση φιλοσοφίας (συστήματος) και ιστορίας της φιλοσοφίας.
Η επιχειρηματολογία του Hegel θα μπορούσε να διατυπωθεί ως εξής: Αν η φιλοσοφία
είναι αποτέλεσμα της ιστορίας της, από την άλλη μεριά η ιστορία της φιλοσοφίας
ως επιστήμη προϋποθέτει τη φιλοσοφία, γιατί χωρίς τη γνώση της ιδέας η ιστορία
της φιλοσοφίας φαίνεται ως άτακτος σωρός δοξασιών, χωρίς με άλλα λόγια την
προγενέστερη γνώση του τι είναι η φιλοσοφία δε βλέπουμε το δάσος, γιατί μας
εμποδίζουν τα δέντρα, δε βλέπουμε δηλαδή την ενότητα της φιλοσοφίας μπροστά
στην πολλότητα των φιλοσοφιών. Στο βαθμό που οι προγενέστερες φιλοσοφίες
εγείρουν την αξίωση της απόλυτης αλήθειας έχουν πλανηθεί· απέρριψαν τις άλλες
φιλοσοφίες εν ονόματι των δικών τους αξιώσεων. Όταν όμως η φιλοσοφία φτάσει
στην αυτογνωσία της, μπορεί να ανακαλύψει στις άλλες φιλοσοφίες τα αναγκαία
βήματα που οδηγούν στην αληθινή νόηση. Στο τέλος αίρονται όλες οι φιλοσοφίες. Η
ιστορική τους παρουσία φαινομενικά συμπτωματική εξανεμίζεται υπέρ μιας
αναγκαιότητας που βάζει την καθεμιά στην αληθινή θέση της χωρίς να απορρίπτεται
καμία. Αυτό είναι το νόημα της εγελιανής αναίρεσης όλων των φιλοσοφιών.
Ουσιαστικά η ιστορία της φιλοσοφίας ως έκφανση της αλήθειας δεν παρήλθε ποτέ. Ο
Hegel θεωρεί λοιπόν τη φιλοσοφία όχι ως έκφραση μεμονωμένων στοχαστών αλλά ως
τόπο όπου η αλήθεια παρουσιάστηκε μ' έναν ορισμένο τρόπο. Ενώ ο Kant με την
κοπερνίκεια επανάσταση θεωρεί ότι βρίσκεται στην αρχή μιας ιστορικής εξέλιξης
της φιλοσοφίας που μόλις τώρα μπήκε στο δρόμο της επιστήμης, ο Hegel αντίθετα
θεωρεί ότι ο ίδιος βρίσκεται στο τέλος της ιστορίας της φιλοσοφίας. Συλλαμβάνει
δηλαδή την ιστορία της φιλοσοφίας ως μια εξελικτική διαδικασία που εκβάλλει στο
δικό του φιλοσοφικό σύστημα.
Το ερώτημα που τίθεται στο σημείο αυτό είναι το εξής: Μπορεί το εγελιανό σύστημα να ταυτιστεί με την απόλυτη αλήθεια; Πώς μπορεί ο Hegel να άρει την ιστορικότητα της φιλοσοφίας; Δεν είναι κάθε φιλοσοφία κατ’ ανάγκην έκφανση της ιστορίας; Ο Hegel δε βλέπει στο σύστημά του το τέλος της ιστορίας αλλά μάλλον το τέλος μιας περιόδου της ιστορίας, το τέλος μιας εποχής. “Αυτή είναι”, γράφει ο Hegel, “η σκοπιά του παρόντος, και μ' αυτήν έχει κλείσει η σειρά των μορφωμάτων του πνεύματος προς το παρόν”. Η ιστορία της φιλοσοφίας μετά τον Hegel έδειξε πράγματι ότι ο Hegel υπήρξε το τέλος μιας εποχής[7].
ΣΥΝΟΨΗ
[1] Βλ. Η. Schneider, Das Verhältnis von System und Geschichte der Philosophie als Methoden-problem, σελ 33.
[2] To απόλυτο ή ο θεός είναι η αληθινή ενότητα, η απόλυτη ιδέα η ο απόλυτος Λόγος που εκδηλώνεται ως κόσμος και συνειδώς εαυτόν ως πνεύμα. Το απόλυτο εξέρχεται της ενότητας στις αντιθέσεις αυτές και επιστρέφει εις εαυτό ως συνειδώς εαυτόν λόγος· είναι η αιώνια συνδιαλλαγή των αντιθέσεων της φύσης και του πνεύματος. Η έξοδος του θεού στου κόσμο και η ανύψωση του κόσμου στο θεό αποτελεί τη ζωή του απόλυτου. Θεός και κόσμος είναι αδιάσπαστα και αχώριστα.
[3] Βλ. σχετικά Η. Schneider, ό.π. σελ. 7-8.
[4] Το πνεύμα του κόσμου είναι τo θείο πνεύμα που αναπτύσσεται στην ιστορία. Σταθμοί στην ανάπτυξή του είναι τα πνεύματα των λαών. Το πνεύμα του λαού (Volksgeist) είναι το αντικειμενικό πνεύμα που εξατομικεύθηκε ιστορικά είναι η γενική συνείδηση, ατμόσφαιρα μέσα στην οποία το άτομο συναναστρέφεται. Κάθε λαός και μάλιστα κάθε πολιτεία εκφράζει μέρος μονάχα του καθολικού πνεύματος. Συνεπώς η ιστορία του κόσμου είναι η πραγμάτωση και ανάπτυξη του καθολικού πνεύματος του κόσμου. Οι λαοί, οι πολιτείες και οι πολιτισμοί είναι απλώς βαθμίδες τις οποίες εκείνο διατρέχει. Τελικός σκοπός της ιστορίας του κόσμου είναι η συνείδηση και πραγμάτωση της ελευθερίας. “Η ιστορία του κόσμου είναι η πρόοδος της συνειδήσεως της ελευθερίας”.
[5] Βλ. Hegel, Einleitung in die Geschichte
der Philosophie, Hamburg: Felix Meiner, 1959,
σελ. 120.
[6] Βλ. Ε. Zeller, Die Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen Entwicklung, Teil, Hälfte, Leipzig 1919, σελ. 20. Ο Zeller ασπάζεσαι τις θεμελιώδεις ιδέες του Hegel αναφορικά με την ενότητα της ιστορίας της φιλοσοφίας, ασκεί ωστόσο παράλληλα κριτική στον Hegel σε ότι αφορά στην ενότητα συστήματος και ιστορίας με το επιχείρημα ότι δεν επιτρέπεται να αναμειγνύονται Λογική και Ιστορία, διότι οι περιοχές αυτές είναι διαφορετικές, όπως διαφορετική είναι και η πορεία της ανάπτυξής τους. Αλλά η διαφορά Λογικής και Ιστορίας δεν είναι λόγος για να μην προβούμε σε μια συσχέτιση τους. Εξάλλου ο Hegel τονίζει ότι πρέπει να αφαιρέσουμε από τα φιλοσοφικά συστήματα το εξωτερικό τους περίβλημα για να συλλάβουμε τη λογική τους. Έτσι η ιστορία εξομοιώνεται με τη Λογική, συνεπώς η διαφορά τους είναι μόνον φαινομενική.
Ο Zeller ωστόσο τονίζει τη σημασία ενός συστήματος για τον ιστορικό της φιλοσοφίας· τo σύστημα είναι ένας υποκειμενικός όρος του ιστορικού διαφορετικά δεν μπορεί να κατανοήσει τα φιλοσοφικά συστήματα. Πρέπει δηλαδή να είναι ο ίδιος φιλόσοφος. Βλ. σχετικά με τη σχέση Zeller και Hegel, Η. Schneider, ό.π., σελ. 56-63.
[7] Βλ. R. Kroner, System und Geschichte bei Hegel, Logos, 20 (1931), σελ. 243-258.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου