Τα πλατωνικά προφορικά δόγματα "ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΓΑΘΟΥ" στις μαρτυρίες του Αριστοτέλη! (8)

 Συνέχεια από: Σάββατο 18 Νοεμβρίου 2017

"ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΓΑΘΟΥ" ΣΤΙΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Τού Enrico Berti.

Η αναγωγή τών αριθμών στίς αρχές (συνέχεια).

  Ένα άλλο χαρακτηριστικό αυτής της μειώσεως (όλων των πραγμάτων στις αρχές) είναι ότι αυτή, τουλάχιστον φαινομενικώς, δεν αναφέρει ούτε τις ιδέες ούτε τους αριθμούς, το οποίο μπορεί να σημαίνει ότι αυτή εφαρμόζεται αδιάφορα τόσο στις αισθητές πραγματικότητες όσο και στις ιδέες, ή επίσης ότι αυτή παραβλέπει εντελώς την ύπαρξη των ιδεών. Και στις δύο περιπτώσεις οφείλουμε να συμπεράνουμε ότι, όπως η θεωρία των ιδεών μπορεί να κατανοηθεί ανεξαρτήτως από την θεωρία των αριθμών και επομένως των αρχών τους, σύμφωνα με την μαρτυρία του Αριστοτέλη (Μετφ. 1078 b 9-12), έτσι η θεωρία των αρχών μπορεί να κατανοηθεί ανεξαρτήτως της θεωρίας των ιδεών, μάλιστα δε όπως θα δούμε, ανάμεσα στις δύο θεωρίες υπάρχει κατά μία έννοια μία αντίθεση!

          Ένας σύνδεσμος ανάμεσα στις παραπάνω κατατάξεις και την θεωρία των ιδεών μπορεί να φανεί, ίσως σε μία μαρτυρία του Ασκληπιού, η οποία υπολογίζεται κοινώς ένα απόσπασμα του “περί του Αγαθού”: “για τα κακά όμως δεν λέμε ότι είναι ιδέες. Τα κακά ανήκουν και ενώνονται στο όν χωρίς να έχουν την δική τους ύπαρξη, όπως λέγεται στις πλατωνικές διαλέξεις (εν ταίς πλατωνικαίς συνουσίαις)”. Ασκληπιός, στην Μετφ. 77, 2-4! Αυτή η μαρτυρία θα μπορούσε να σημαίνει ότι οι ιδέες υπεισέρχονται στην μείωση των αγαθών στο Ένα όχι σ’εκείνη την μείωση των κακών στην αόριστη Δυάδα και επομένως τοποθετούνται στο επίπεδο το οποίο, στις αντίστοιχες κατατάξεις, κατέχεται από το ίσο.  Αλλά όμως αλλού ο Αριστοτέλης ο ίδιος δηλώνει, όπως γνωρίζουμε ότι οι ιδέες μειώνονται (ανάγονται) και στις δύο αρχές, όχι μόνον στο Ένα.

          Οι αρχές που είναι αποδεκτές από τον Πλάτωνα, εξ’άλλου, είναι όροι τής  προόδου αναγωγής τόσο των ιδεών και των αριθμών, όσο και των αισθητών πραγμάτων, δηλαδή είναι αιτίες τόσο των πρώτων όσο και των τελευταίων, όπως βεβαιώνει ο Αριστοτέλης σε ένα διάσημο χωρίο των φυσικών όπου τοποθετεί καθαρά σε παραλληλισμό την πλατωνική θεωρία της δεύτερης αρχής, η οποία εκτίθεται στον Τίμαιο, με εκείνη που αναπτύσσεται στα άγραφα δόγματα, δηλαδή στις προφορικές διδασκαλίες, το οποίο όπως θεωρήθηκε από όλους είναι ένα απόσπασμα του “περί του Αγαθού”. Αυτό λέει : “ο Πλάτων στον Τίμαιο δηλώνει ότι η ύλη και η χώρα (χώρος) είναι το ίδιο πράγμα, διότι ένα μόνον και ταυτόσημο πράγμα είναι το συμμετέχον (το μεταληπτικόν) και ο χώρος. Και παρότι ονομάζει το μεταληπτικόν με διαφορετικό τρόπο εκεί (δηλαδή στον Τίμαιο) και στα άγραφα δόγματα, παρ’όλα αυτά δήλωσε ότι ο τόπος και ο χώρος είναι το ίδιο πράγμα!” (Φυσικά, IV, 2, 209 b 11-16).

          Όποια και αν είναι η αξία της ερμηνείας που δώσαμε της χώρας σαν ύλη, με την έννοια αυτού που μετέχει των ιδεών ή αυτού που περιέχει τις αισθητές πραγματικότητες- ο όρος μεταληπτικόν μπορεί να έχει και αυτή την τελευταία σημασία-δεν υπάρχει αμφιβολία ότι για τον Αριστοτέλη η χώρα είναι το ανάλογο, στο επίπεδο της αισθητής πραγματικότητος, αυτού που η αόριστη Δυάς είναι στο επίπεδο των ιδεών ή των αριθμών, δηλαδή ισχύει σαν υλική αρχή, όπως το φανέρωσαν όλοι οι αρχαίοι στοχαστές. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, λοιπόν η θεωρία του Τίμαιου και εκείνη των άγραφων είναι δύο θεωρίες διακεκριμένες τουλάχιστον στην ορολογία, αλλά παρ’όλα αυτά συμβιβαζόμενα μεταξύ τους, μάλιστα δε συμπληρωματικά, οι οποίες επαναφέρουν όλα τα πράγματα στις αρχές.

          Μία αναγωγή στίς αρχές η οποία όμως αναφέρεται αμέσως στους αριθμούς και αφορά μόνον το Ένα, είναι εκείνη η οποία μαρτυρείται από τον Αριστοτέλη στα Ηθικά Ευδήμεια, αμέσως μετά το χωρίο το οποίο υπολογίζουμε σαν αναγωγή των αισθητών πραγματικοτήτων στους αριθμούς. Αυτό το τελευταίο έλεγε, όπως είδαμε, ότι η δικαιοσύνη και η υγεία είναι ένα αγαθό διότι είναι τύποι της τάξεως και των αριθμών. Εκείνο αμέσως μετά λέει ότι “το ίδιο το Ένα είναι το αγαθό διότι οι αριθμοί αποβλέπουν (εφιένται) σ’αυτό”. (Ηθ. Ευδ. Ι 8, α 25-26). Φυσικά είναι δύσκολο να κατανοήσουμε πώς οι αριθμοί μπορούν να αποβλέπουν σε κάτι, και ο Αριστοτέλης δεν διστάζει να το διαπιστώσει. Πολύ πιθανόν πρόκειται για μία μεταφορά, την οποία ο Αριστοτέλης την παίρνει κατά γράμμα ακριβώς με τον σκοπό να την κρίνει: μία μεταφορά που εκφράζει μορφικά την “αναγωγή” των αριθμών στις αρχές, δηλαδή την “οδό προς τα πάνω”.

          Δεν μοιάζει όμως να έχει σχέση με την πλατωνική αναγωγή όλων των πραγμάτων στις αρχές, δηλαδή η αναγωγή των εναντίων στο ένα και στο πολλαπλό, για την οποία μιλούσε ο Αριστοτέλης στο περί του αγαθού. Όπως είναι γνωστό, στο IV βιβλίο της Μεταφυσικής, θέλοντας να δείξει ότι η Επιστήμη του όντος σαν όντος ασχολείται και με τα ενάντια δηλαδή το ταυτόν και το διαφορετικό, το ίσο και το άνισο, το όμοιο και το ανόμοιο, ο Αριστοτέλης δηλώνει ότι όλα αυτά τα ενάντια μειώνονται (ανάγονται) σε δύο αρχές αντίθετες δηλαδή το ένα και το πολλαπλό (πλήθος) και δηλώνει ότι έδειξε αυτή την αναγωγή στην Εκλογή των εναντίων. (Μετφ. 1003 b 36…). Ο Αλέξανδρος στο σχόλιο του χωρίου, παρότι δεν διαψεύδει την ύπαρξη ενός έργου μ’αυτόν τον τίτλο, δηλώνει ότι για την ίδια αναγωγή, ο Αριστοτέλης αναφέρθηκε και στο ΙΙ βιβλίο του περί του Αγαθού.

          Αλλά και στο βιβλίο Χ της μεταφυσικής, επιστρέφοντας στο ίδιο θέμα, ο Αριστοτέλης δηλώνει ότι έγραψε σε ένα έργο με τον τίτλο Διαίρεσις των εναντίων, στο οποίο ταυτίζεται μάλλον με την Επιλογή την οποία αναφέραμε ήδη. (Μετφ. 1054 α 29-32). Εδώ δυστυχώς το σχόλιο του Αλεξάνδρου δεν μας υποστηρίζει πλέον, αλλά εκείνο του ψευδο-Αλεξάνδρου (δηλαδή του Μιχαήλ της Εφέσου, ΧΙ-ΧΙΙ αιών μ.Χ.) αναφέρεται στα ενάντια, και μας πληροφορεί ότι ο Σταγειρίτης είχε διαπραγματευθεί το θέμα στο περί του Αγαθού, η οποία εργασία έχει χαθεί.

          Η αναγωγή για την οποία μιλά ο Αριστοτέλης δεν έχει σχέση με την αναγωγή του Πλάτωνος, τόσο διότι αφορά μόνον τα ενάντια τα οποία προκύπτουν από την εφαρμογή του Ενός και των πολλών στις διάφορες κατηγορίες (ταυτόν-διάφορον στην ουσία, ίσο-άνισο στην ποσότητα, όμοιο ανόμοιο στην ποιότητα) όσο και διότι υπολογίζει το Ένα και το πλήθος όχι σαν αρχές με την σημασία με την οποία είναι το Ένα και η Δυάς ή αόριστος για τον Πλάτωνα, αλλά απλώς σαν συγκλίνοντα κατηγορήματα αντιστοίχως με το όν και με το μη-όν, δηλαδή σαν υπερβατικά κατηγορήματα!

          Το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης την εκθέτει και στο περί του Αγαθού (στο ΙΙ βιβλίο του έργου), σημαίνει απλώς ότι ήδη σ’αυτή την πραγματεία ο Αριστοτέλης δεν περιορίζετο να εκθέσει την θεωρία του Πλάτωνος, αλλά ανέπτυσσε και δικές του θεωρίες, πολύ πιθανόν σε αντίθεση με εκείνες του δασκάλου. Εξ’άλλου ότι στο περί του Αγαθού περιέχοντο και κριτικές στην θεωρία του Πλάτωνος μαρτυρείται από ένα άλλο χωρίο του Αλεξάνδρου, το οποίο μερικοί μελετητές θεωρούν απόσπασμα του περί των ιδεών (Ross). Εδώ λοιπόν ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούν οι πλατωνικοί υπέρ της υπάρξεως των ιδεών καταστρέφουν εκείνες τις αρχές στις οποίες αυτές τείνουν, πολύ περισσότερο και από τις ίδιες τις ιδέες. Στην βάση αυτών των επιχειρημάτων, η αόριστη Δυάς θα’πρεπε να προϋποθέτει την ιδέα της δυάδος και επομένως δεν θα ήταν πλέον αρχή. Η ιδέα της δυάδος, στην συνέχεια, θα έπρεπε να προϋποθέσει την ιδέα του αριθμού και επομένως οι αριθμοί θα ερχόταν στην ύπαρξη  πριν από τις αρχές τους. Καθώς δε οι αριθμοί των σχετικών όντων, τα σχετικά θα υπήρχαν πριν από τα καθαυτά, κάτι που είναι αδιανόητο και για τους ίδιους τους πλατωνικούς. (Αφροδισιεύς, Μετφ. 85,15).

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.