ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (73)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Τετάρτη, 10 Φεβρουαρίου 2021

                                                      Jacob Burckhard

                                                                   ΤΟΜΟΣ 2^ος

                                          

IΙ.ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΟΥΣ – 17

     Ο ομηρικός Δίας παραπονιόταν κάποτε, επειδή οι άνθρωποι πιστεύουν πως οι δυστυχίες τους προέρχονται από τούς θεούς, ενώ αυτοί οι ίδιοι είναι που με την ανοησία τους επιβαρύνουν τη μοίρα τους. Αλλά στο έπος οι θεοί προκαλούν, μαζί με κάθε τι καλό, και κάθε δυνατή συμφορά στους ανθρώπους, ακόμη και χωρίς ιδιαίτερο λόγο, παρασύροντάς τους επίσης πολύ συχνά προς το κακό. Το παράδειγμα που προσφέρουν οι θεοί με τη ζωή και τις έριδές τους στον Όλυμπο ελάχιστη σημασία έχει για τους ακροατές τών αοιδών, καθώς κανείς δεν απαιτούσε ρητά από τούς ανθρώπους να μιμούνται τούς θεούς τους· σύμφωνα με την παράδοση, οι θεοί εμπνέουν σκόπιμα κάποιους ανθρώπους, τους οποίους επιθυμούν ιδιαιτέρως να ευνοήσουν. Κάποιοι όμως θεοί είναι πραγματικές προσωποποιήσεις τών παθών· άλλοι πάλι προκαλούν στους ανθρώπους διχόνοιες και έριδες, όπως για παράδειγμα η Αθηνά και ο Δίας στους Ατρείδες, κ. ο. κ. Το έπος τροφοδοτεί χωρίς δισταγμούς παρόμοιες καταστάσεις· και λειτουργεί επίσης ακόμη πιο άμεσα, όταν ένας θεός καθιστά κάποιον που είναι ήδη υπόλογος για ατιμία, με επικείμενη την ποινή, ακόμη χειρότερο. Η Αθηνά επιθυμεί πιο αποφασιστικά από τον Οδυσσέα τον θάνατο των μνηστήρων: εξαπατώντας τους, τους ωθεί τελικά σε ένα αποκορύφωμα χλευασμού, προκειμένου η οδύνη να εισχωρήσει βαθύτερα στην ψυχή τού ήρωα.

     Αναζητώντας τα αίτια που προκαλούν αυτή τη συμπεριφορά στους θεούς, θα ανακαλύψουμε ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό: ο φθόνος τών θεών είναι μια σταθερή και ευρέως διαδεδομένη πίστη, που διέπει ολόκληρο τον μύθο και κάνει ιδιαιτέρως αισθητή την παρουσία της, παράλληλα με όλα τα είδη τής λατρείας, ακόμη και στους ιστορικούς χρόνους. Ένας ιδιαίτερα προικισμένος λαός, όπως οι Έλληνες, πιστεύει, ακόμη και όταν σχεδόν τα πάντα εναντιώνονται στη βούλησή του, πως έχει δικαίωμα στην ευτυχία, και ερμηνεύει τον κόσμο, όχι στη βάση τής τυχαιότητας, αλλά τού θείου φθόνου, κάτι που αποτελεί μια από τις πολλές ιδιαιτερότητες του ελληνικού πεσιμισμού. Η αντίληψη ότι η επίγεια μοίρα τού ανθρώπου αποτελεί δοκιμασία σε σχέση με ένα έτερο είδος υπάρξεως, εμφανίζεται ίσως στον Πυθαγόρα και σε άλλα εμπνεόμενα από τη θρησκεία πνεύματα, αδυνατεί όμως να καταστεί μια διαδεδομένη αντίληψη, για όσο διάστημα οι γενικές περί τών θεών αντιλήψεις παραμένουν ακλόνητες.

     Στους μύθους, οι εχθρότητες μεταξύ τών θεών έχουν ως κίνητρο κυρίως τον φθόνο, όπως ακριβώς και τις ζηλοτυπίες μεταξύ γυναικείων θεοτήτων. Η αφήγηση των αοιδών για τον Πάρι πάνω στην Ίδα είναι ασφαλώς αρχαιότατη· το μίσος κατά τών θεοτήτων που λάτρεψαν θνητούς, όπως η Ηώ, η Δήμητρα, η Καλυψώ, και θέλησαν να καταστήσουν τούς γιούς τους αθάνατους, είναι προϊόν φθόνου. Συχνά οι θεοί συμπεριφέρονται στους ανθρώπους με ιδιαίτερη σκληρότητα· οι φοβερές τιμωρίες για προσβολές ή παραλείψεις θυσιών είναι κάτι το αυτονόητο και έχει συχνά τον χαρακτήρα ποταπής εκδίκησης, ακόμη και όταν πρόκειται για πολύ παλαιότερες προσβολές· ο εξιλασμός είναι δυνατός, αλλά συνδέεται με εξαιρετικά δυσαναπλήρωτους όρους· τις περισσότερες όμως φορές πρόκειται για καθαρό φθόνο. Κάθε επίγεια ευτυχία, κάθε ιδιαίτερη δεξιότητα, αποτελεί στην ουσία πρόκληση για την αποκλειστική ευτυχία και την τελειότητα των θεών, και σε μια τέτοια περίπτωση καταλογίζεται στον άνθρωπο εγκληματική «απείθεια» ή τουλάχιστον κακοπροαίρετη αλαζονεία.

     Στα προνόμια των θεών συγκαταλέγεται προ παντός το κάλλος· η Κασσιόπεια, που θέλησε να αναμετρηθεί με τις Νηρηίδες, προκάλεσε την οργή όλων τών υδάτινων θεών, με αποτέλεσμα μια καταστροφική πλημμύρα και την αποστολή ενός θαλασσίου τέρατος. Το βαρύτερο αμάρτημα της Νιόβης ήταν ότι καυχήθηκε για τα παιδιά της (ή τουλάχιστον για κάποια απ’ αυτά), παραβάλλοντας τον εαυτό της με τη Λητώ, τη μητέρα τού Απόλλωνα και της Αρτέμιδας· οι δύο αυτοί θεοί σκότωσαν με τα βέλη τους τα παιδιά τής Νιόβης, τα οποία έμειναν άταφα, βουτηγμένα στο αίμα, για εννέα ημέρες, επειδή ο Δίας είχε απολιθώσει τούς ανθρώπους· οι θεοί έθαψαν τα νεκρά σώματα τη δέκατη μέρα· αλλά η μητέρα τους αρνήθηκε νερό και τροφή, και απολιθώθηκε. Το ομοίωμά της εξακολουθούσε να υπάρχει στο Σίπυλο, κοντά στη Μαγνήσια,  την εποχή τού Παυσανία. Είναι πιθανό, το υπόβαθρο του μύθου να ανάγεται και σ’ αυτήν την περίπτωση σε κάποιο φυσικό γεγονός· γιατί να εμπνεύσει όμως, ειδικά στους Έλληνες, μια τόσο αποτρόπαιη αφήγηση; Και ποιός θα μπορούμε να αρνηθεί, ότι μ’ αυτήν ακριβώς τη μορφή συνέχισε να επιβιώνει στην ανθρώπινη συνείδηση ;

     Σε άλλες περιπτώσεις πρόκειται για μια δεξιότητα στην τέχνη ή κάποιαν άλλην ικανότητα, που ωθεί τον άνθρωπο να αντιπαρατεθεί στους θεούς και να τους προκαλέσει, επισύροντας τον θάνατό του, ή κάποιαν άλλη ποινή. Σ’ αυτήν την κατηγορία ανήκουν κατ’ αρχάς μύθοι καλλιτεχνών, όπως ο Μαρσύας, ο Λίνος, ο Θάμυρις κ.α., στις διάφορες εκδοχές τους,  έπειτα ο θανάσιμος φθόνος τού Απόλλωνα για τον Εύρυτο και της Αρτέμιδος για τον Ακταίονα, που θέλησαν να  επιδείξουν ισάξιες ικανότητες τοξότη και κυνηγού με το θείο, αδελφικό ζεύγος. Το χάρισμα της μαντικής παραχωρείται ασφαλώς από τούς θεούς, αποτελεί όμως επίσης αντικείμενο φθόνου, κι έτσι αυτός που το δέχεται, χάνει σε αντάλλαγμα την όραση ή, όπως η Κασσάνδρα, την αξιοπιστία τών  χρησμών. Παρόμοια η δυνατότητα πτήσης και αιώρησης αποτελεί προνόμιο των θεών, γι’ αυτό ο Ίκαρος πληρώνει το εγχείρημά του με την ζωή του· το πέταγμα του Βελλερεφόντη με τον Πήγασο και η άνοδος του Φαέθωντα στο άρμα του Ήλιου θεωρούνται,  κατά τη λαϊκή τουλάχιστον αντίληψη, ως οι βασικές αιτίες τής πτώσης τους.

    Αρκετά όμως είπαμε ως προς τον φθόνο τών θεών για τα ανθρώπινα χαρίσματα· μας βοηθούν να κατανοήσουμε τουλάχιστον το τέλος τών δύο Αιάντων. Ο γιός τού Τελαμώνα «επιθύμησε το μεγαλείο, χωρίς τη συνδρομή τών θεών», ενώ ο Λοκρός «καυχιέται», όταν σώζεται μετά το ναυάγιο του πλοίου του πάνω σ’  έναν βράχο, «ότι επέζησε χωρίς τη βοήθεια των θεών», και τότε ο Ποσειδώνας διαλύει με την τρίαινά του τον βράχο και ο Αίαντας χάνεται στην άβυσσο.  Ήταν ασφαλώς ιδιαίτερα προσβλητικό για τους θεούς, να τους θυμίζουν οι άνθρωποι την αδυναμία τους απέναντι στη ζωή και τον θάνατο· ωθούνται τότε στα άκρα και υποχρεώνουν τον θάνατο να εκπληρώσει το έργο του.

     Σε όλες όμως αυτές τις περιπτώσεις, ο ήρωας που υποφέρει και χάνεται παραμένει αγαπητός· οι θεοί έχουν μόνο σε ορισμένες περιπτώσεις το δίκαιο με το μέρος τους, όταν δηλαδή προσβάλλεται ο ισχύων φυσικός νόμος, που οι ίδιοι έχουν ορίσει. Τα μεγάλα εγχειρήματα, που αποβλέπουν στη μεταβολή τής μορφής ολόκληρων περιοχών, θεωρούνται πάντοτε εγκληματικά. Η δημιουργία νήσων από χερσονήσους και το αντίστροφο επιφέρουν συμφορά· το μοναδικό από όλα τα κατορθώματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου που απέτυχε ήταν η διόρυξη του όρους Μίμας, κοντά στη Σμύρνη, ενώ η Πυθία απαγόρευσε στους Κνιδίους τη διάνοιξη του ισθμού τους· το κατόρθωμα του Ξέρξη στη χερσόνησο του Άθω ήταν καθαυτό εγκληματική ενέργεια, και δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι το φάντασμα του Δαρείου θωρεί, στους Πέρσες τού Αισχύλου, τη γεφύρωση του Ελλησπόντου ως έργο ενάντια στη βούληση των θεών και ως τον κύριο λόγο τής οργής τους. Ο δε Σοφοκλής διατύπωσε μια καθολική ευχή, που αποτελεί και το υπόβαθρο αυτών τών αντιλήψεων: «Καλό είναι να μην υπερβαίνουν τα ανθρώπινα οι θνητοί».

    (συνεχίζεται)