Sein und Cogitationes α

Sein und Cogitationes α

Zu Heideggers Descartes-Kritik

Είναι και Συλλογισμοί (η ρέουσα ζωή τής συνείδησης σύμφωνα με τον Husserl)

Περί της κριτικής του Heidegger στον Descartes

Του Friedrich-Wilhelm von Herrmann,

στον συλλογικό τόμο Durchblicke, αφιέρωμα για τα 80^α γενέθλια του Martin Heidegger

Εκδόσεις Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main, 1970

Αφιέρωση του τόμου:

Στον πανηγυρικό αυτό τόμο, συναντήθηκε ένας κύκλος κατά κύριο λόγο της νεότερης γενιάς, από πολλές χώρες, για να σας δείξει, στα 80^α σας γενέθλια, πως το έργο σας συνεχίζει να δρα. Οι συγγραφείς ελπίζουν, πως οι προσπάθειες αυτές θα μπορέσουν να σταθούν ενώπιον της κριτικής σας, με τον τρόπο που το εννοεί ο Goethe στο «Torquato Tasso»:

«Έρχομαι σιγά, να σου φέρω ένα έργο,

Και διστάζω ακόμα, να σου το παραδώσω.

Ξέρω καλά, παραμένει ατέλειωτο ακόμα,

Έστω και αν σύντομα θα φανεί πως είναι έτοιμο.

Το μόνο που με ανησυχούσε, ανολοκλήρωτο,

Να σου το παραδώσω, και τώρα με καταβάλλει

Μια νέα ανησυχία: δε θέλω

Τόσο φοβισμένος, δε θέλω να φανώ αχάριστος.

Και όπως μόνο ο άνθρωπος μπορεί να πει: εδώ είμαι!

Για να χαρούν οι φίλοι του απαλά,

Μόνο ένα μπορώ να πω: Δέξου το!»

Οι ακόλουθοι συνειρμοί δεν έχουν την απαίτηση να συγκεντρώσουν και να στοχαστούν συνολικά και με πληρότητα την κριτική ερμηνεία τής φιλοσοφίας του Descartes που βρίσκεται στο εκδοθέν γραπτό έργο του Heidegger, και με τον τρόπο αυτό να σκιαγραφήσει ολόκληρη την ερμηνεία που δίνει ο Heidegger στη φιλοσοφία του Descartes. Μια τέτοια προσπάθεια θα απαιτούσε μια εκτενή πραγματεία. Σκοπός μας είναι να εξάρουμε ένα πρόβλημα, το οποίο είναι πολύ πιθανόν να καθοδηγεί, ως θεμελιώδες πρόβλημα, τόσο την πρώιμη, όσο και την ύστερη κριτική του Heidegger στον Descartes. Στην προκειμένη προσπάθεια δεν σκοπεύουμε μόνο να αναφερθούμε δοξογραφικά και να παρουσιάσουμε επεξηγηματικά το θεμελιώδες αυτό πρόβλημα, αλλά να το αποκαλύψουμε με τρόπο, ώστε η αποκάλυψη αυτή να καταλήγει σε μια συγκεκριμένη ερώτηση, η οποία απευθύνεται στην κριτική του Heidegger στον Descartes.

Ο Descartes είχε ανέκαθεν ένα σημαντικό ρόλο στην ενασχόληση του Heidegger με την ιστορία τής μεταφυσικής. Ως εκπρόσωπος τής στροφής από την μεσαιωνική οντολογία προς την νεωτερική φιλοσοφία τής συνειδήσεως, ο Descartes έπρεπε να γίνει θέμα, με εμφατικό τρόπο, για την κριτική του Heidegger στην ιστορία τής μεταφυσικής. Όπως όλα τα μεμονωμένα θέματα, εφόσον έχουν γίνει αντικείμενο επεξεργασίας στο θεμελιώδες έργο του, «Είναι και Χρόνος», και δια της πορείας του στοχασμού του, έχουν καθοριστεί από τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τής στροφής (Kehre), το ίδιο συνέβη και με την κριτική στον Descartes. Ήδη στο «Είναι και Χρόνος», και μάλιστα στο γενικό προσχέδιο του έργου, ο Descartes είναι μια από τις μεγάλες μορφές τής μεταφυσικής παράδοσης, την οποία υποβάλλει σε λεπτομερή κριτική. Τόσο στο «Είναι και Χρόνος», όσο και στα έργα που βρίσκονται στον περίγυρο του, η ενασχόληση με την ιστορία της μεταφυσικής φέρει τον τίτλο «Αποδόμηση της ιστορίας της οντολογίας». Στα γραπτά όμως, την διεκπεραίωση της στροφής, η οποία είχε αρχίσει να δρομολογείται ήδη από μια διάλεξη του 1930, «Περί της ουσίας της αλήθειας», η κριτική συνομιλία με τους στοχαστές της μεταφυσικής ονομάζεται «υπέρβαση» ή «συστροφή» της μεταφυσικής. Το εξής πρέπει να κρατήσουμε: ολόκληρη η ενασχόληση του Heidegger με την ιστορία της μεταφυσικής, από τον Πλάτωνα μέχρι τον Nietzsche, βρίσκεται υπό την καθοδήγηση του ενός θεμελιώδους ερωτήματος, που κινεί τον στοχασμό του, περί του «νοήματος του Είναι». Το περί του Είναι ερώτημα, το οποίο θέτει δεν θεωρείται νέο, αλλά ως έκφραση του αρχαιότερου ερωτήματος, το οποίο είχε καθορίσει βαθιά ολόκληρη τη δυτική-ευρωπαϊκή φιλοσοφία. Ο Heidegger όμως καταπιάνεται, εκθέτει και επεξεργάζεται το ερώτημα αυτό με ένα τρόπο ώστε να ξεκινά τόσο κοντά στην πηγή του ερωτήματος, όσο ποτέ άλλοτε στην παράδοση της οντολογίας. Το ερώτημα, το οποίο για πρώτη φορά στόχευσε στο «Είναι και Χρόνος», και από τότε δεν το άφησε ποτέ από το οπτικό του πεδίο, το ερώτημα για το νόημα του Είναι, αποτελεί τον σύνδεσμο και την ρήξη ταυτόχρονα, με την δυτική-ευρωπαϊκή φιλοσοφία. Η μεταφυσική ως οντολογία, από τις ελληνικές της απαρχές μέχρι την νεότερη νεωτερικότητα, ρωτούσε περί του Είναι του Υπαρκτού (Sein des Seienden). Ρωτούσε όμως για το Είναι ως προερχόμενο και αναφερόμενο στο υπαρκτό, ως να είναι ιδιότητα του υπαρκτού (Seiendheit), και δεν καταπιάστηκε με την μοναδικά ιδιαίτερη διαφορά του Είναι (Sein) και του υπαρκτού (Seiendes-Seiendheit). Αν το ερώτημα περί του Είναι του Υπαρκτού ήταν το καθοριστικό ερώτημα ολόκληρης της μεταφυσικής ως οντολογίας, τότε το ριζικό ερώτημα για το νόημα του Είναι έχει μια πλούσια παράδοση από πίσω του. Καθώς το ερώτημα περί του νοήματος του Είναι κατανοείται ως ριζοσπαστική επανάληψη του θεμελιώδους ερωτήματος της ιστορίας της οντολογίας, πρέπει να καταπιαστεί κριτικά και με την ίδια του την ιστορία. Το περί του Είναι ερώτημα είναι στην ουσία (wesenhaft) του ιστορικό (geschichtlich). Διατυπωμένο τόσο γενικά, αυτό που ειπώθηκε ισχύει τόσο για το πρώιμο υπαρξιακό-οντολογικό, όσο και για το ύστερο αληθειολογικό (aletheiologisch) πρόγραμμα του Heidegger. Η ουσία όμως της ιστορικότητας καθορίζεται στον στοχασμό πριν την στροφή διαφορετικά απ΄ ότι μετά την στροφή (Kehre), χωρίς να θέλουμε να πούμε πως οι τρόποι καθορισμού δεν έχουν μεταξύ τους σχέση. Πολύ περισσότερο μπορούμε να πούμε, πως η ύστερη εκπτύσσεται από την πρότερη σύμφωνα με την ορμή του στοχασμού του Heidegger, η οποία (ορμή) του δίνει τη δυνατότητα να ακολουθήσει το δρόμο της στροφής. Διατυπώνοντας το έντονα, μπορούμε να πούμε: η ιστορικότητα του περί του Είναι ερωτήματος στο «Είναι και Χρόνος» είναι συνδεδεμένη με το ανθρώπινο Είναι, ενώ στον στοχασμό μετά την στροφή θεμελιώνεται στην ιστορικότητα του Είναι. Η μεταβολή στον καθορισμό της ουσίας της ιστορικότητας υπονοεί και μια μεταβολή της κριτικής του Heidegger στον Descartes. Το συγκεκριμένο μας θέμα, το οποίο διαπραγματευόμαστε υπό τον τίτλο «Είναι και συλλογισμοί», καταπιάνεται κυρίως με την ύστερη κριτική στον Descartes, όπως διατυπώνεται στην περίοδο της σκέψης του Heidegger που έχει ως κέντρο την ιστορία του Είναι. Πριν περάσουμε στο θέμα μας, θα δώσουμε μια σύνοψη του υπαρξιακού-οντολογικού καθορισμού της ιστορικότητας του Είναι, της ιστορίας της οντολογίας που θεμελιώνεται σε αυτή και της κριτικής αντιμετώπισης του Descartes που προκύπτει από αυτή. Η σκιαγράφηση των δομικών αυτών συσχετίσεων, θα μας επιτρέψει να δούμε ταυτόχρονα την εσωτερική συνάφεια της πρώιμης με την ύστερη κριτική του Heidegger στον Descartes.

Το Da-sein, -ο τίτλος για το σύμφωνα με το Είναι υπάρχον ον «άνθρωπος»- είναι στο θεμέλιο τού Είναι του ιστορικό. Η ιστορικότητα στην οποία αναφερόμαστε σημαίνει «η σύμφωνα με το Είναι συγκρότηση τού «γίγνεσθαι» τού Dasein ως τέτοιου, στο θεμέλιο του οποίου είναι κατ’ αρχάς δυνατό κάτι σαν την «ιστορία του κόσμου» και το ανήκειν ιστορικά στην ιστορία του κόσμου»1. Ο άνθρωπος θεωρημένος ως Dasein, είναι μέσα στο όλο του υπαρκτού (Seiendes) εκείνη η ιδιαίτερη ύπαρξη, η οποία δεν βρίσκεται σταθερά μέσα στο Είναι της, αλλά παρουσιάζει μια χαρακτηριστική «κινητική δομή», η οποία διαφέρει θεμελιωδώς από όλες τις γνωστές μορφές κίνησης, ακόμα και από εκείνες των ζωντανών όντων. Ο Heidegger περιγράφει το δεδομένο αυτό, στις πρώτες σελίδες τού «Είναι και Χρόνος», με την διάσημη πια διατύπωση: «Το Είναι του ανθρώπου (Dasein) είναι ένα υπαρκτό (Seiendes), το οποίο δεν υπάρχει απλώς ως ένα άλλο υπαρκτό. Αλλά πολύ περισσότερο χαρακτηρίζεται οντικά από το γεγονός, πως το υπαρκτό αυτό μέσα στο Είναι του (Sein) ενδιαφέρεται μόνο γι’ αυτό το Είναι. Αυτή η βάσει του Είναι συγκρότηση του Dasein έχει ως συνέπεια, πως το Dasein μέσα στο Είναι του έχει μια, βάσει του Είναι, καθορισμένη σχέση προς το Είναι αυτό»2. Η συμπεριφορά προς το ίδιο Είναι έχει τον χαρακτήρα αυτοκατανόησης μέσα στο Είναι του. Η κατανόηση από την μεριά της έχει την συγκρότηση μιας σύμφωνης με το Είναι ανοικτοσύνης. Ενώ η έννοια Dasein χαρακτηρίζει το υπαρκτό (Seiendes) «άνθρωπος», ο Heidegger επιλέγει για το Είναι αυτού του ιδιαίτερου όντος (Seiendes) την έννοια ύπαρξη (Existenz). Ο άνθρωπος σχετίζεται μέσα στο Είναι του προς το Είναι, με το να υπάρχει με μια, από την κατανόηση χαρακτηριζόμενη, ανοικτοσύνη προς το Είναι του. Η κατανόηση όμως του Είναι, η οποία εξαίρει τον άνθρωπο από όλα τα άλλα υπαρκτά, δεν περιλαμβάνει μόνο το δικό της Είναι, αλλά ταυτόχρονα, και το Είναι του μη ανθρώπινου, του μέσα στον κόσμο υπαρκτού το οποίο συναντά. Η θεμελιώδης επομένως δομή του Dasein είναι το εν-τω-κόσμω-Είναι. Η σύμφωνη με την κατανόηση ανοικτοσύνη του Είναι, μέσα στην οποία (ανοικτοσύνη) υπάρχουμε, είναι με τον τρόπο αυτό διπλή: αφορά την αγκίστρωση του κάθε προσωπικού Είναι με το Είναι του υπαρκτού που συναντά μέσα στον κόσμο. Από την οντική προτεραιότητα του Dasein, να είναι υπαρκτό (Seiendes) που υπάρχει ως σχέση προς το Είναι, από την οντολογική προτεραιότητα, να υπάρχει στην καθημερινή ζωή μέσα στην κατανόηση του Είναι του, και από την τρίτη προτεραιότητα, σύμφωνα με την οποία η κατανόηση που έχει για την ύπαρξη είναι συμπλεγμένη με την κατανόηση κάθε όντος, του οποίου η ύπαρξη δεν ακολουθεί τον τρόπο του Dasein, προκύπτει πως το Dasein είναι εκείνο το ον στην ολότητα του πολυποίκιλου υπαρκτού, το οποίο στον δρόμο της έκθεσης του ερωτήματος για το νόημα του Είναι, είναι το πρωταρχικό υπαρκτό το οποίο πρόκειται να ερωτηθεί. Ας το πούμε αλλιώς: η τριπλή προτεραιότητα του Dasein, που περιλαμβάνει την επίγνωση, πως το Dasein στην διπλή του κατανόηση τού Είναι «είναι η οντική-οντολογική προϋπόθεση της δυνατότητας κάθε οντολογίας»3, δείχνει κατά πόσον η επεξεργασία του περί του Είναι ερωτήματος πρέπει να ξεκινήσει με την υπαρκτική αναλυτική του Dasein ως θεμελιακής οντολογίας. Σε ποιο βαθμό όμως, είναι ο όρος Das-sein η σύμφωνα με το Είναι κατάλληλη έννοια για τον άνθρωπο; Είναι, εφόσον το Da σημαίνει την βάσει της κατανόησης την ανοικτοσύνη του προσωπικού Είναι και του εν τω κόσμω υπαρκτού, το οποίο υπάρχει με τρόπο άλλο από τον τρόπο του Dasein. Η κατανοούσα σχέση προς το ίδιο του το Είναι και σε αυτή ευρισκόμενη δομή του γίγνεσθαι, λένε πως το Dasein επινοείται (ρίχνεται έξω, entwirft sich) στις εκάστοτε δυνατότητες του Είναι του, στις οποίες έτσι και αλλιώς συμπεριφέρεται προς το περιβάλλον του, το οποίο υπάρχει με άλλο τρόπο, και βάσει των δυνατοτήτων αυτών τού εμφανίζονται τα πράγματα του περιβάλλοντος. Η επινόηση έχει τον χαρακτήρα της πρόσληψης των δεδομένων ή της πρόσβασης στις μέχρι τούδε άγνωστες δυνατότητες του Είναι. Η ανοικτοσύνη του μέσα στον εαυτό του διπλού Είναι, την οποία μπορούμε να ονομάσουμε ανοικτοσύνη του Είναι, και που είναι η προϋπόθεση της δυνατότητας ώστε ο άνθρωπος να μπορεί να πλησιάσει τα πράγματα του περιβάλλοντος του με ποικίλους τρόπους, κατανοείται από υπαρξιακής-οντολογικής σκοπιάς μέσω του γεγονότος πως είναι ριγμένο (Geworfenheit) και της επινόησης-ρίψης από τον εαυτό του (Entwurf), μέσω της εν πράγμασι ανοικτοσύνης, μέσα στην οποία έχει μεταφερθεί ο άνθρωπος, και μέσω της οποίας δομείται το άνοιγμα που ανοίγεται-προσλαμβάνει. Μέσα σε αυτόν τον δομικό σκελετό, η επινόηση-ρίψη από τον εαυτό (Entwurf) του έχει κάποια προτεραιότητα ως προς το γεγονός πως είναι ριγμένο (Geworfenheit). Το Dasein επιλέγει ενώ επινοεί, την δυνατότητα του Είναι του, και ανοίγει έτσι την ανοικτοσύνη, μέσα στην οποία ο υπάρχων άνθρωπος βρίσκεται με τα πράγματα του περιβάλλοντός του.

Συνεχίζεται