Νίκος Αυγελής - ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (4)

 Συνέχεια από Παρασκευή, 12 Φεβρουαρίου 2021

 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

IV.  Η ΙΣΤΟΡΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

1. Η ιστορία της φιλοσοφίας ως φιλοσοφία στον Kant

Η αντινομία ανάμεσα στη φιλοσοφία, που εγείρει την αξίωση γνώσης του απολύτου, και το πλήθος των φιλοσοφικών συστημάτων αποτελεί ένα πρόβλημα με πολλές πτυχές, ένα πρόβλημα στο οποίο δόθηκαν διαφορετικές απαντήσεις. Το γεγονός ότι η φιλοσοφία στη μακραίωνη ιστορία της δεν έφτασε σε αποτελέσματα που ως γνώσεις να μπορούν να κωδικοποιηθούν σε εγχειρίδια της φιλοσοφίας, δε σημαίνει ότι δεν υπάρχει φιλοσοφία παρά μόνον ιστορία της φιλοσοφίας θεωρημένη ως μία σειρά από αποτυχημένες απόπειρες του φιλοσοφείν, όπως πρεσβεύει ο ιστορικός σκεπτικισμός, αλλά ότι πρέπει να κατανοήσουμε διαφορετικά την ιστορική διάσταση της φιλοσοφίας. Ο ιστορικός χαρακτήρας της φιλοσοφίας δεν εξηγείται μέσα από την έννοια της προόδου, όπως συμβαίνει με τις επιμέρους επιστήμες. Αλλά τι είναι η ιστορία της φιλοσοφίας, πώς είναι ως φιλοσοφία δυνατή;

Το ερώτημα αυτό τίθεται για πρώτη φορά από τον Kant. Ο Kant (1724-1804) είναι ο πρώτος φιλόσοφος που προσέδωσε στην ιστορία της φιλοσοφίας το χαρακτήρα φιλοσοφικής θεωρίας[1], η οποία εγείρει αξίωση αλήθειας. Η ένταση ανάμεσα στην αλήθεια και την ιστορία και η ανάγκη διαμεσολάβησής τους κυριαρχούν, όπως θα δούμε, στη σκέψη του Kant.

Και για τον Kant[2] η ιστορία της φιλοσοφίας αποτελεί καταρχήν ένα εγχείρημα ενάντια στη δυνατότητα της φιλοσοφίας, όπως αυτό γίνεται φανερό από τον Πρόλογο της πρώτης και δεύτερης έκδοσης της Κριτικής του καθαρού λόγου, όπου καθορίζει τη σχέση της δικής του φιλοσοφίας με τη μέχρι των ημερών του ιστορία της φιλοσοφίας. Στους δύο Προλόγους του ο Kant περιγράφει την αθλιότητα της φιλοσοφίας συγκρίνοντας την ιστορία της με την ιστορία των άλλων επιστημών, κυρίως των Μαθηματικών και της Φυσικής. Το χαρακτηριστικό γνώρισμα της ιστορίας των επιστημών αυτών είναι η συνεχής διεύρυνση των γνώσεών μας· η ιστορία δηλαδή της Φυσικής και των Μαθηματικών αποτελεί μια προοδευτική εξέλιξη όπου η μία γνώση χτίζεται σταθερά πάνω στην άλλη. Ο Kant δεν ανέλυσε παραπέρα τη δομή της ιστορικής πορείας της επιστήμης. Η εικόνα ωστόσο αυτή της ιστορίας της επιστήμης κάνει να φανεί καθαρότερα στην οξύτερη μορφή της η κατάσταση που επικρατεί στην περιοχή της Μεταφυσικής. Η ιστορία της Μεταφυσικής παρουσιάζεται ως ένα πεδίο ατέρμονης διαμάχης, ως ένα πεδίο ερειπίων από φιλοσοφικά συστήματα που κατέρρευσαν και που αφήνουν ανοιχτή τη δίοδο στους Σκεπτικούς, σε εκείνο το είδος των νομάδων που αποστρέφονται τη μόνιμη εγκατάσταση σε μία γη. Ποτέ ως τώρα δεν υπήρξε στην ιστορία της Μεταφυσικής "ομοφωνία στους ισχυρισμούς των οπαδών της έτσι ώστε ν' αποτελεί η ίδια μάλλον αγωνιστικό στίβο όπου κανένας μαχητής δεν μπόρεσε να κατακτήσει και τον παραμικρότερο τόπο και να θεμελιώσει τη νίκη του σε μία σταθερή κατοχή" (Β XV). Αντίθετα με τις επιμέρους επιστήμες η Μεταφυσική δεν μπόρεσε να βρει τον ασφαλή δρόμο της επιστήμης· "περιέρχονταν αδιάκοπα σε αμηχανία και έπρεπε να επαναλαμβάνει αμέτρητες φορές τον ίδιο δρόμο, γιατί διαπιστωνόταν ότι δεν οδηγεί εκεί που θέλουμε να φτάσουμε" (Β XIV, μτφρ. Αν. Γιανναρά).

Αυτή η εικόνα της ιστορίας της Μεταφυσικής, όπως περιγράφεται από τον ίδιο τον Kant, έχει καταρχήν ως φυσική συνέπεια το σκεπτικισμό, ο οποίος αντλεί από εδώ το ισχυρότερο επιχείρημά του. Ο Kant αναλαμβάνει να αποδυναμώσει το επιχείρημα του σκεπτικισμού και να το μετατρέψει σε επιχείρημα υπέρ της φιλοσοφίας του[3].

Αν ανατρέξουμε, ισχυρίζεται ο Kant, στην ιστορία της Μεταφυσικής, θα διαπιστώσουμε ότι αυτή περιέχει ένα πλήθος αντιφάσεων, ότι παρουσιάζεται ως ένα χάος από ριζικά διαφορετικές δοξασίες, πράγμα που θέτει υπό αμφισβήτηση την ενότητα της φιλοσοφίας. Η ιστορία της φιλοσοφίας στρέφεται ενάντια στις αξιώσεις που εγείρει κάθε φορά η φιλοσοφία ως Μεταφυσική και υποσκάπτει έτσι την πίστη μας στις δυνατότητές της στο παρόν. Ο σκεπτικισμός ωστόσο αυτός, που απορρέει από την εμπειρία του χάους που παρουσιάζει η ιστορία της Μεταφυσικής, δεν εμποδίζει τον Kant να υποσχεθεί στον αναγνώστη της Κριτικής του καθαρού λόγου (Α 856, Β 884) πως ό,τι δεν πέτυχε αιώνες τώρα η Μεταφυσική, να μπει δηλαδή στον ασφαλή δρόμο της επιστήμης, θα το πετύχει σε μικρό χρονικό διάστημα η κριτική του φιλοσοφία. Ενώ στον Descartes η εμπειρία του χάους των δοξασιών που μας δίνει η ιστορία της φιλοσοφίας, εμπειρία μέσα από την οποία αναδύεται ο ιστορισμός, γίνεται πρόκληση για μία νέα θεμελίωση της Μεταφυσικής πάνω σε βέβαιες βάσεις, στον Kant η νέα θεμελίωση της Μεταφυσικής δεν έχει προοπτικές επιτυχίας όσο δεν έχει αποσαφηνιστεί η υφή της μέχρι των ημερών του ιστορίας της φιλοσοφίας.

Ο Kant δεν αρκείται απλώς σε μία κριτική αντιπαράθεση της Μεταφυσικής προς τις άλλες επιστήμες με σκοπό να δείξει ότι μια αναμόρφωση της Μεταφυσικής είναι αναγκαία. Προχωρεί παραπέρα και εξαρτά την αναμόρφωση αυτή, που προτίθεται ο ίδιος να κάμει, από την απάντηση στα εξής ερωτήματα: πώς συνέβη και δεν κατόρθωσε ως τώρα η Μεταφυσική να μπει στον ασφαλή δρόμο της επιστήμης; Είναι άραγε αδύνατη; Αυτό ακριβώς θα μας το πει η ιστορία της Μεταφυσικής. Αλλά πέραν αυτού τίθεται το ερώτημα: γιατί οι αποτυχίες της Μεταφυσικής δεν οδήγησαν στην εγκατάλειψη του εγχειρήματος της; Από τη μια μεριά η ιστορία της Μεταφυσικής ως μία ιστορία επανειλημμένων αποτυχιών και επανειλημμένων νέων αναζητήσεων αποδεικνύει το μεταφυσικό ενδιαφέρον του ανθρώπου, ενώ από την άλλη γίνεται φανερό ότι η μόνιμη αδυναμία της Μεταφυσικής να επιτύχει το προσδοκώμενο κάθε φορά αποτέλεσμα δεν έχει το λόγο της σε τυχόν αδυναμίες των εκάστοτε φιλοσόφων, αλλά κάπου βαθύτερα. Γι’ αυτό και δε γίνεται, συμπεραίνει ο Kant, να πιστέψουμε μία φορά ακόμη τυφλά σε μια καλύτερη τύχη και να κάνουμε μίαν ακόμη απόπειρα, προτού βρούμε ένα λόγο που θα στηρίξει τις ελπίδες μας ότι μία εκ νέου θεμελίωση της Μεταφυσικής δε θα αποτύχει όπως όλες οι άλλες ως τώρα. Μ' αυτή την έννοια ρωτάει ο Kant: «ποιες είναι οι ενδείξεις που έχουμε ότι σε νέες αναζητήσεις μας μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα είμαστε πιο τυχεροί απ' ό,τι υπήρξαν άλλοι πριν από μας;» (Β XV). Αυτό είναι εν προκειμένω το καίριο ερώτημα, από την απάντηση του οποίου θα εξαρτηθεί η δυνατότητα μιας μελλοντικής επιτυχίας. Και απάντηση στο ερώτημα αυτό θα μας δώσει η φιλοσοφία της ιστορίας της φιλοσοφίας, η οποία θα αποσαφηνίσει τη σχέση της φιλοσοφίας με το παρελθόν της ξεσκεπάζοντας «το σημείο της αυτό-παρεξηγήσεως του λόγου» (A XII). Έτσι θα ανοίξει ο μελλοντικός δρόμος της φιλοσοφίας.

Έργο λοιπόν της φιλοσοφίας της ιστορίας της φιλοσοφίας είναι να εξηγήσει εκείνη την αυτοπαρεξήγηση του λόγου την οποία μαρτυρεί η ιστορία της Μεταφυσικής, ώστε να διασφαλιστεί η μελλοντική φιλοσοφία από μια νέα αποτυχία. Ο Kant αντιπαραθέτει το παρελθόν της φιλοσοφίας με το μέλλον της όπως περίπου την πλάνη προς την αλήθεια, αλλά μ' έναν τρόπο που ο λόγος περί πλάνης και αλήθειας αποκτά αναφορικά με την ιστορία της φιλοσοφίας ένα νέο νόημα. Ο Kant δεν πρεσβεύει μόνον ότι η πλάνη της Μεταφυσικής ήταν, θα λέγαμε, αναπόφευκτη, ότι οι θεωρίες της δηλαδή δεν μπορούσαν να είναι διαφορετικές από ό,τι είναι, αλλά επιπλέον ισχυρίζεται ότι για να φτάσουμε στις σημερινές της δυνατότητες έπρεπε να περάσει από το στάδιο εκείνο της πλάνης. Στο βαθμό που η παραδοσιακή μεταφυσική σκέψη αποκαλύπτεται ως ο γενετικός όρος της δυνατότητας της κριτικής φιλοσοφίας δεν μπορεί ασφαλώς να θεωρηθεί ως ψευδής. Αν αυτή τώρα είναι η σχέση της Μεταφυσικής προς την κριτική φιλοσοφία, τότε στη φιλοσοφία της ιστορίας της φιλοσοφίας του Kant πρέπει να αναζητήσουμε τις απαρχές της ιστορικής συνείδησης της φιλοσοφίας. Δεν είναι γι' αυτό τυχαίο ότι ο Kant μιλάει λιγότερο για πλάνη και περισσότερο για "απλό ψηλαφητό" της Μεταφυσικής ή για "αμηχανία στην οποία περιέρχεται ο λόγος" κ.λ.π. Χρησιμοποιεί δηλαδή φράσεις που ταιριάζουν περισσότερο για να περιγράφουν μία κρίση της Μεταφυσικής παρά για να διακρίνουν την πλάνη από την αλήθεια Και η κρίση αυτή της Μεταφυσικής έχει το λόγο της στο γεγονός ότι δεν έθεσε το κριτικό ερώτημα για τη δυνατότητα της φιλοσοφικής γνώσης, αλλά συσσώρευσε δογματικά αποφάνσεις που δίκαια αναιρούνταν από την κριτική των Σκεπτικών. Αλλά πώς λύνει ο Kant συγκεκριμένα το αίνιγμα της ιστορίας της Μεταφυσικής;

Το σχήμα μέσα από το οποίο συλλαμβάνει ο Kant την ιστορία της φιλοσοφίας είναι το εξής: ο λόγος στην ιστορική του πορεία πέρασε από τρία στάδια: το δογματισμό, το σκεπτικισμό και τον κριτικισμό. Ο Kant προσπαθεί να δείξει ότι τα τρία αυτά στάδια όχι μόνον διαγράφουν την πορεία της ιστορίας της φιλοσοφίας αλλά και ότι στη διαδοχή τους έχουν άμεση συνάφεια με τη φύση του λόγου: η χρονική δηλαδή τάξη των τριών σταδίων στην ιστορία της Μεταφυσικής θεμελιώνεται στη φύση του γνωστικού οργάνου του ανθρώπου, που σημαίνει ότι η χρονική τάξη συνάγεται από τη φύση του λόγου και η φύση του λόγου αποκαλύπτεται ιστορικά σ' αυτήν. Η συνάφεια ακριβώς αυτή φύσης και ιστορίας καθιστά δυνατή μια θετική απάντηση από τον Kant του ερωτήματος αν η ιστορία της φιλοσοφίας μπορεί να αποτελεί η ίδια συστηματικό μέρος της φιλοσοφίας. Γιατί, αν η ιστορία της φιλοσοφίας ήταν πράγματι αυτό που παρουσιάζει καταρχήν η ιστορική εμπειρία, δηλαδή ένα χάος που κυριαρχείται από το τυχαίο, τότε η ιστορία της φιλοσοφίας θα ήταν διαφορετική από τη φιλοσοφία. Η ιστορία της φιλοσοφίας είναι αντίθετα φιλοσοφία αν η ιστορία αυτή καθεαυτή είναι έλλογη. Βέβαια έλλογη για τον Kant είναι και η ιστορία των επιμέρους επιστημών αλλά με την έννοια ότι η ιστορία αυτή αποτελεί μία συνεχή πρόοδο από γνώση σε γνώση, πράγμα που τη διακρίνει από την ιστορία της φιλοσοφίας. Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι η ιστορία μιας επιστήμης είναι συνάμα και συστατικό μέρος της επιστήμης αυτής. Αυτή η ιδιαίτερη διασύνδεση συστήματος και ιστορίας παρουσιάζεται για πρώτη φορά στη φιλοσοφική σκέψη, έτσι ώστε η ιστορία της φιλοσοφίας να μην είναι η ιστορία συνεχούς διεύρυνσης της γνώσης μας κατά το πρότυπο των επιμέρους επιστημών, αλλά η ιστορία του καθαρού λόγου, με άλλα λόγια η ιστορία του γίγνεσθαι του υποκειμένου της φιλοσοφίας. Ο λόγος ως το υποκείμενο της φιλοσοφίας είναι ωστόσο συνάμα και το αντικείμενό της και η ιστορία της φιλοσοφίας είναι γι' αυτό η ιστορία της αυτογνωσίας του λόγου. Μ' αυτή τη σημασία η ιστορία της φιλοσοφίας αποτελεί μέρος της φιλοσοφίας κι από την άποψη αυτή είναι που ο Kant μας μιλάει για πρώτη φορά για μία φιλοσοφική ιστορία της φιλοσοφίας.

Το φιλοσοφείν είναι κατά τον Kant "μία βαθμιαία ανέλιξη του ανθρώπινου λόγου"[4] , γι’ αυτό και μια "φιλοσοφική ιστορία της φιλοσοφίας δεν είναι η ίδια ιστορικά ή εμπειρικά αλλά λογικά, δηλαδή a priori δυνατή. Γιατί αν αυτή εκθέτει τα πεπραγμένα του λόγου, ωστόσο δεν τα δανείζεται από τη διήγηση της ιστορίας, αλλά τα βγάζει από τη φύση του λόγου ως φιλοσοφική αρχαιολογία[5]. Η φιλοσοφική ιστορία της φιλοσοφίας του Kant έχει λοιπόν ως θέμα της το λόγο στην ανέλιξή του, ανέλιξη που μπορούμε να συλλάβουμε όχι μέσα από την "ιστορική" γνώση (από μια ιστορία δηλαδή δοξασιών που εμφανίζονται τυχαία εδώ ή εκεί) αλλά μέσα από έννοιες.

Ποια είναι τώρα τα δομικά χαρακτηριστικά του καντιανού σχήματος εξέ­λιξης της φιλοσοφίας; Ο δογματισμός, ο σκεπτικισμός και ο κριτικισμός είναι, καθώς είδαμε, τα τρία σιάδια από τα οποία πέρασε ο λόγος. Ο δογματισμός είναι παλιότερος και από τη φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, ενώ ο σκεπτικισμός είναι το δεύτερο βήμα της φιλοσοφίας. Δογματισμός και σκεπτικισμός βρίσκονται σε αντίθεση μεταξύ τους. Στην αντίθεσή τους ο λόγος διχάζεται και ο αυτοδιχασμός αυτός του λόγου χαρακτηρίζει συνολικά το ιστορικό τους πεπρωμένο, το οποίο θα κριθεί από το τρίτο, πρόσφατο βήμα της Μεταφυσικής, την κριτική του καθαρού λόγου. Ως φιλοσοφία της ιστορίας της φιλοσοφίας η κριτική του λόγου δεν είναι τόσο κριτική βιβλίων και συστημάτων όσο κριτική του ίδιου του λόγου σε ό,τι αφορά τον αυτοδιχασμό του αυτό. Αναλύει εκείνη την αρχικά αναπόφευκτη αυτοπαρεξήγηση του λόγου, στην οποία οφείλεται η μέχρι τότε ιστορία της Μεταφυσικής, για να την αποφύγει με τον τρόπο αυτό στο μέλλον.

Πού οφείλεται, ύστερα από όλα αυτά, το γεγονός ότι η Μεταφυσική δεν κατόρθωσε να βρει ακόμη τον ασφαλή δρόμο της επιστήμης; Οφείλεται, τονίζει ο Kant, σε μία ενυπάρχουσα στο λόγο διαλεκτική, μία διαλεκτική που καθόρισε την ιστορική πορεία του ανθρώπινου λόγου και που αποτελεί την αρχή της ιστορικότητάς του. Η σχέση διαλεκτικής και ιστορίας μας είναι οικεία από τον Hegel. Ο Kant ωστόσο είναι ο πρώτος που συνέλαβε τη σχέση διαλεκτικής και ιστορίας της Μεταφυσικής. Η ιδέα μιας φιλοσοφικής ιστορίας της φιλοσοφίας προϋποθέτει το διαλεκτικό χαρακτήρα του υποκειμένου της ιστορίας αυτής.

Αλλά τι είναι η διαλεκτική; Διαλεκτική είναι κατά τον Kant η θεωρία των υποκειμενικών νόμων της νόησης, ενόσω αυτοί εκλαμβάνονται ως αντικειμενικοί. Η διαλεκτική φαινομενικότητα που αποκαλύπτει η κριτική θεωρία της διαλεκτικής είναι η ψευδής φαινομενικότητα της αντικειμενικότητας του υποκειμενικού. Αλλά τι σημαίνουν όλα αυτά;

Ο Kant παίρνει καταρχήν την έννοια της διαλεκτικής από την παράδοση, σύμφωνα με την οποία η διαλεκτική αποτελεί μετά την Αναλυτική το δεύτερο μέρος της Λογικής. Ο Kant ωστόσο ταυτίζει τη διαλεκτική της παράδοσης με τη σοφιστική εριστική, την τέχνη δηλαδή των σοφιστών, οι οποίοι με σοφίσματα, με συλλογισμούς δηλαδή που φαίνονταν εκ πρώτης όψεως ότι σχηματίστηκαν κατά τους ισχύοντες κανόνες της Λογικής, εξαπατούσαν το συνομιλητή τους. Ο Kant δίνει άλλο περιεχόμενο στην ονομαζόμενη από τον ίδιο διαλεκτική του λόγου: η διαλεκτική αυτή δεν είναι ένας μηχανισμός εξαπάτησης των άλλων, αλλά ένας μηχανισμός αυτοεξαπάτησης του Λόγου (Β 354).

Ο Λόγος λοιπόν αυταπατάται κατά τρόπο φυσικό, θεωρεί δηλαδή ως αντικειμενικό ό,τι προέρχεται από τον ίδιο, αναγνωρίζει ως ξένο ό,τι ανήκει στον ίδιο. Συγκεκριμένα αυτό σημαίνει π.χ. ότι οι κατηγορίες μέσα από τις οποίες σκεπτόμαστε την πραγματικότητα γίνονται προσδιορισμοί (κατηγορίες) της ίδιας της πραγματικότητας ανεξάρτητοι από τη νόηση. Έτσι η κριτική της παραδοσιακής Μεταφυσικής γίνεται στον Kant κριτική της διαλεκτικής αλλοτρίωσης του λόγου και συμβάλλει με τον τρόπο αυτό αρνητικά στη στήριξη της κριτικής του φιλοσοφίας.

Στον Πρόλογο της πρώτης έκδοσης της Κριτικής του καθαρού λόγου ο Kant περιγράφει ως εξής το εγχείρημα της κριτικής του φιλοσοφίας: «Το δρόμο λοιπόν αυτόν (ενν. τον κριτικό δρόμο) το μοναδικό που έχει μείνει ελεύθερος, τον ακολούθησα και κολακεύομαι να πιστεύω όχι μ' αυτόν πέτυχα να παραμερίσω όλες τις πλάνες που είχαν ως τώρα οδηγήσει το λόγο σε αυτοδιχασμό. Δε λοξοδρόμησα για να αποφύγω τα ερωτήματά του με τη δικαιολογία της αδυναμίας του ανθρώπινου λόγου· αντίθετα τα εξειδίκευσα [καθόρισα] πλήρως σύμφωνα με αρχές και, αφού ανεκάλυψα το ακριβές σημείο της αυτοπαρεξήγησης του λόγου, τα έλυσα δίνοντας σ' αυτό πλήρη ικανοποίηση... Το καθήκον της φιλοσοφίας ήταν να διαλύσει την αυταπάτη που προήλθε από παρεξήγηση, έστω και αν αυτό επρόκειτο να στοιχίσει το χαμό μιας πολύτιμης και αγαπημένης χίμαιρας» (μτφρ. Αν. Γιανναρά).

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι στο καντιανό σχήμα των τριών σταδίων εμπεριέχεται σπερματικά η διαλεκτική της ιστορίας της φιλοσοφίας ως διαλεκτική του λόγου, η οποία αργότερα με τον Hegel αναπτύσσεται σε διαλεκτική της ιστορίας[6]. Βεβαίως το καντιανό σχήμα μιας φιλοσοφικής ιστορίας της φιλοσοφίας είναι πολύ στενό για να μπορεί να συλλάβει ικανοποιητικά ό,τι εμφανίστηκε στο παρελθόν ως φιλοσοφία. Ωστόσο η μεγάλη του σημασία έγκειται στο γεγονός ότι για πρώτη φορά η ιστορία της φιλοσοφίας γίνεται ρητά συστηματικό μέρος της φιλοσοφίας. Η ιστορία της φιλοσοφίας δε συλλαμβάνεται ως μία διαδοχική σειρά από διάφορες δοξασίες αλλά ως εξελικτική διαδικασία κατά την οποία ο λόγος ξεπερνώντας το στάδιο του δογματισμού και του σκεπτικισμού καταλήγει στην κριτική του αυτογνωσία. Ο Kant κλίνει όλο και περισσότερο στην άποψη ότι η κριτική φιλοσοφία αποτελεί το θεμέλιο λίθο της αιώνιας ειρήνης μεταξύ των φιλοσόφων. Μ' αυτήν η ιστορία της φιλοσοφίας φτάνει στο τέλος της.

ΣΥΝΟΨΗ

Η φιλοσοφία στη μακρόχρονη ιστορία της δεν έφτασε, όπως οι επιμέρους επιστήμες, σε γνώσεις που μπορούν να κωδικοποιηθούν σε ένα εγχειρίδιο της φιλοσοφίας· δεν παρουσιάζει δηλαδή τον τύπο γραμμικής προοδευτικής ανάπτυξης που απαντούμε στις διάφορες επιστήμες. Αυτό ωστόσο δε σημαίνει ότι η φιλοσοφία υστερεί σε αυστηρότητα ή ότι αποτελεί πια ένα πολιτιστικό φαινόμενο του παρελθόντος και συνεπώς υπάρχει μόνον ως ιστορία της φιλοσοφίας, αλλά ότι πρέπει να συλλάβουμε διαφορετικά την ιστορική της διάσταση. Η ιστορικότητα της φιλοσοφίας δεν εξηγείται στη βάση της έννοιας της προόδου, όπως συμβαίνει με τις επιμέρους επιστήμες. Διαφορετικός είναι ο τρόπος ανάπτυξης της φιλοσοφίας.

Πρώτος στα νεότερα χρόνια ο Kant προσπάθησε να συλλάβει την ιδιότυπη αυτή ιστορική ανέλιξη της φιλοσοφίας^- πρώτος συνέλαβε με άλλα λόγια την ιδέα μιας φιλοσοφικής ιστορίας της φιλοσοφίας, η οποία αναλαμβάνει να αποσαφηνίσει τη σχέση της φιλοσοφίας με το παρελθόν της, συγκεκριμένα τη σχέση της κριτικής φιλοσοφίας του Kant με την ιστορία της Μεταφυσικής. Αν το χαρακτηριστικό γνώρισμα της ιστορίας των επιστημών είναι η συνεχής διεύρυνση των γνώσεων μας, η ιστορία της Μεταφυσικής αντίθετα παρουσιάζεται ως ένα πεδίο ατέρμονης διαμάχης, ως ένα πεδίο ερειπίων, πράγμα που μαρτυρεί ότι η Μεταφυσική δεν μπόρεσε να μπει στον ασφαλή δρόμο της επιστήμης. Αλλά γιατί άραγε; Πού έχει το λόγο της η μόνιμη αδυναμία της Μεταφυσικής να μπει στο δρόμο της επιστήμης; Από την απάντηση στο καίριο αυτό ερώτημα θα εξαρτηθεί, τονίζει ο Kant, η μελλοντική πορεία της φιλοσοφίας,

Ο Kant υποστηρίζει ότι η αναρχία των φιλοσοφικών συστημάτων (το ένα αναιρεί το άλλο), η μόνιμη κρίση της Μεταφυσικής έχει το βαθύτερο λόγο της στο γεγονός ότι δεν έθεσε το κριτικό ερώτημα για τη δυνατότητα της φιλοσοφικής γνώσης. Ωστόσο η ιστορία αυτή της Μεταφυσικής ως το πεδίο μιας ατέρμονης διαμάχης ήταν για τον Kant αναπόφευκτη με την έννοια όχι αποτέλεσε το γενετικό όρο της κριτικής του φιλοσοφίας. Αλλά πώς συλλαμβάνει συγκεκριμένα ο Kant τη σχέση αυτή της κριτικής φιλοσοφίας του με την ιστορία της Μεταφυσικής; Πώς με άλλα λόγια λύνει το αίνιγμα της Μεταφυσικής;

Η ιστορία της φιλοσοφίας είναι η ιστορία του ανθρώπινου λόγου ο οποίος πέρασε από τρία στάδια: το δογματισμό, το σκεπτικισμό και τον κριτικισμό. Δογματισμός και σκεπτικισμός βρίσκονται σε διαρκή αντίθεση μεταξύ τους και στην αντίθεσή τους αυτή ο λόγος διχάζεται. Ο αυτοδιχασμός αυτός του λόγου χαρακτηρίζει συνολικά το ιστορικό τους πεπρωμένο το οποίο θα κριθεί από το τρίτο, πρόσφατο βήμα της Μεταφυσικής, την κριτική δηλαδή του καθαρού λόγου. Ως φιλοσοφία της ιστορίας της φιλοσοφίας η κριτική του καθαρού λόγου είναι προπάντων κριτική όχι βιβλίων ή συστημάτων αλλά κριτική του ίδιου του λόγου αναφορικά με τον αυτοδιχασμό του αυτό. Η μέχρι των ημερών του Kant ιστορία της Μεταφυσικής οφείλεται σε μία ενυπάρχουσα στον ανθρώπινο λόγο διαλεκτική, μία διαλεκτική που καθόρισε την ιστορική του πορεία και που αποτελεί την αρχή της ιστορικότητας του.

Η διαλεκτική για τον Kant δεν είναι μηχανισμός εξαπάτησης των άλλων (=σοφιστική εριστική) αλλά ένας μηχανισμός αυτοεξαπάτησης του λόγου. Ο λόγος αυταπατάται κατά τρόπο φυσικό, θεωρεί δηλαδή ως αντικειμενικό ό,τι προέρχεται από τον ίδιο, αναγνωρίζει ως ξένο ό,τι ανήκει στον ίδιο. Οι κατηγορίες π.χ. της νόησης, μέσα από τις οποίες σκεπτόμαστε την πραγματικότητα, γίνονται προσδιορισμοί (κατηγορίες) της πραγματικότητας ανεξάρτητοι από τη νόηση. Έτσι η κριτική της Μεταφυσικής γίνεται στον Kant κριτική της διαλεκτικής αλλοτρίωσης του λόγου.

Το καντιανό σχήμα των τριών σταδίων εμπεριέχει σπερματικά τη διαλεκτική της ιστορίας της φιλοσοφίας ως διαλεκτικής του λόγου που αργότερα με τον Hegel αναπτύσσεται σε διαλεκτική της ιστορίας. Η ιστορία της φιλοσοφίας δεν αντιμετωπίζεται δοξογραφικά (δεν είναι δηλαδή μία διαδοχική σειρά από διάφορες δοξασίες) αλλά συλλαμβάνεται ως μία εξελικτική διαδικασία κατά την οποία ο λόγος ξεπερνώντας το στάδιο του δογματισμού και του σκεπτικισμού καταλήγει στην κριτική του αυτογνωσία.

Σημειώσεις

[1] Ωστόσο το καθεστώς της φιλοσοφικής ιστοριογραφίας παραμένει στον Kant αμφίσημο, αν κρίνει κανείς από ορισμένα κείμενά του. Έτσι στον Πρόλογο του έργου Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική μεταφυσική γράφει χαρακτηριστικό: «Υπάρχουν λόγιοι για τους οποίους η ιστορία της φιλοσοφίας είναι η ίδια η φιλοσοφία· γι 'αυτούς δε γράφτηκαν τα παρόντα "Προλεγόμενα". Αυτοί πρέπει να περιμένουν ώσπου να τελειώσουν το έργο τους εκείνοι που προσπαθούν να αντλούν από τις πηγές του ίδιου του λόγου και τότε θα έρθει η σειρά τους να πληροφορήσουν του κόσμο για όσα έγιναν». Ο υποτιμητικός τρόπος με τον οποίο ο Kant μιλάει για την ιστορία της φιλοσοφίας είναι φανερός και στο κείμενο που ακολουθεί: «Δεν μπορεί κανείς να ονομαστεί εν γένει φιλόσοφος, ο οποίος δεν μπορεί να φιλοσοφεί. Μπορούμε να μάθουμε να φιλοσοφούμε μόνον μέσω της άσκησης και ίδιας χρήσης του λόγου» (Vorlesungen über Logik, στο Kant, Gesammelte, Schriften, τομ. XXIV, Berlin 1942, σελ. 442]. Τα φιλοσοφικά κείμενα είναι κατά τον Kant παραδείγματα του φιλοσοφείν και όχι η ίδια η φιλοσοφία. Το φιλοσοφείν δεν ανάγεται στη φιλοσοφική γνώση των φιλοσοφικών κειμένων. «Όποιος θέλει να μάθει να φιλοσοφεί, πρέπει να θεωρήσει όλα τα φιλοσοφικά συστήματα μόνον ως ιστορία της χρήσης του λόγου και ως αντικείμενα άσκησης του φιλοσοφικού του ταλέντου» (βλ. ό.π, σελ. 448).

Από την άλλη μεριά ο Kant προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα πώς η ιστορία της φιλοσοφίας είναι ως φιλοσοφία δυνατή. Η πλευρά αυτή της καντιανής προβληματικής αναδύεται, όταν ο Kant επιχειρεί να προσδιορίσει τη σχέση της φιλοσοφίας του με την ιστορία της φιλοσοφίας.

[2] Στην ανάλυση που ακολουθεί στηρίζομαι κατά κύριο λόγο στη μελέτη του Η. Lübbe, Philosophiegeschichte als philosophisches. Zu Kant Philosophiegeschichts Philosophie, στο Einsichten. Gerhard Krüger zum 60. Geburtstag, Frankfurt, 1962, σελ 204-229.

[3] Βλ. V. Hösle, Wahrheit und Geschichte, Stuttgart-Bad Cannstatt 1984, σελ. 72-3.

[4] Βλ. Kant, Lose Blätter zu den Fortschritten der Metaphysik, στο Kant’s gesammelte Schriften, τόμος XX, Berlin 1942, σελ. 340.

[5] Βλ. Kant, ό.π., σελ. 341.

[6] Στον 20ο αιώνα το καντιανό σχήμα των τριών σταδίων επιχείρησε να ανανεώσει ο Husserl. Βλ. σχετικά D. Henrich, Über die Grundlagen von Husserls Kritik der philosophischen Tradition, Philosophische Rundschau, 6 (1958) 1-26.