ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (113)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από   Παρασκευή 18 Φεβρουαρίου 2022

                                    Jacob Burckhard

                                             ΤΟΜΟΣ 2^ος

                        ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ:  ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

ΙV. Η ΜΑΝΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ -4

Στο σημείο αυτό θα απέχουμε ευχαρίστως από κάθε ερμηνευτική προσπάθεια ως προς τις μέχρι στιγμής περιγραφές τής ονειρομαντείας, αναγνωρίζοντας έναν ιδιαίτερο χώρο έμπνευσης του ευφυώς δομημένου ελληνικού λαού, στον οποίον μπορεί να μην έχουμε καν πρόσβαση. Διαφορετικά όμως συμβαίνει με τα ενύπνια ασθενών σε ναούς θεών-θεραπευτών, μια πρακτική που γνώρισε μεγάλη διάδοση, σε μεταγενέστερη κυρίως εποχή. Οι ασθενείς δεν είχαν, όπως φαίνεται, το δικαίωμα να απασχολούν τούς Ολύμπιους θεούς με τα βάσανά τους, και παραχωρήθηκε έτσι μια σημαντική θέση στον Ασκληπιό ως θεό τών ασθενών, ο οποίος και συνδέθηκε άμεσα με τον καθολικό θεό-θεραπευτή, τον Απόλλωνα, του οποίου και ήταν γιός. Το ότι ο Ασκληπιός ανήκει στους μεταγενέστερους θεούς βεβαιώνεται και από τον παράτολμο θρύλο τών Αθηναίων, σύμφωνα με τον οποίον τού είχαν αρχικά παραχωρήσει μια συμμετοχή στα Ελευσίνια Μυστήρια, και μόνο αργότερα του «αναγνώρισαν» την ιδιότητα του θεού. Η συνοδεία του αποτελείτο από γυναικεία πνεύματα της θεραπείας, μεταξύ τών οπoίων και τη θεά Υγεία, η απουσία τής οποίας έφερνε την ασθένεια, καθώς και έναν μικρό δαίμονα της ανάρρωσης, απεικονιζόμενο με μανδύα και κουκούλα, και με το όνομα Τελεσφόρος ή Ευαμερίων. Ενώ, σε ορισμένες τοποθεσίες, υπήρχαν συναρμόδιοι επιπλέον θεοί για τους ασθενείς, αποκαλούμενοι υιοί και εγγονοί τού Ασκληπιού, διότι πιθανότατα όπως έχουν και σήμερα την τάση να αλλάζουν συχνά γιατρούς, οι ασθενείς μετέβαιναν ευχαρίστως από τον έναν θεραπευτή θεό στον άλλον. Ύστερα από μια σειρά παράξενων συμβάντων, οι κάτοικοι της Θάσου έδωσαν ιδιότητα θεού-θεραπευτή στον περίφημο αθλητή τους Θεαγένη, του οποίου στήθηκαν ανδριάντες και σε πολλά άλλα βαρβαρικά κράτη. Ανάλογη με τη λατρεία τού Ασκληπιού υπήρξε και μια άλλη, σημαντική επίσης λατρεία, που περιελάμβανε ναούς για την ερμηνεία τών ονείρων και αποδώθηκε σε κάποιον επονομαζόμενο Σέραπη, προερχόμενον από την εξελληνισμένη Αίγυπτο, του οποίου η λατρεία διαδώθηκε ευρέως κατά την εποχή τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Θα μπορούσαμε να αποκτήσουμε λεπτομερή ίσως γνώση τών όσων διαδραματίζονταν στους ναούς τού Ασκληπιού από το περίφημο απόσπασμα του Πλούτου στον Αριστοφάνη, αν ο ποιητής δεν είχε επιλέξει μια τόσο σαρκαστική και φαντασιώδη, ως και ειδεχθή σε ορισμένα σημεία περιγραφή, τόσο μακρινή απ’ την πραγματικότητα, όσο και η «καλύβα της σκέψης» τού Σωκράτη στις Νεφέλες· το Ασκληπιείο τών Αθηνών τής εποχής δεν συνιστά άλλωστε κάποιο πρότυπο για τους ανάλογους, μεταγενέστερους ναούς. Υπήρχαν ποικίλες εγκαταστάσεις, με ειδικούς χώρους για τους ονειρευόμενους· ο ενδιαφερόμενος ξάπλωνε, μετά από κάποιες διαδικασίες καθαρμού και άλλες τελετές, που μπορεί σε άλλες τοποθεσίες να διέφεραν, και περίμενε το όραμα που θα του αποκάλυπτε το φάρμακο αλλά και την εξέλιξη, πιθανότατα, της ασθένειας. Για να καταγράψουν στη συνέχεια μια σχετική αναφορά, που τη διατηρούσαν χαραγμένη πάνω σε πέτρα, ή με κάποιον άλλον τρόπο. Η ιατρική επιστήμη θα μπορούσε να έχει και σήμερα μεγάλο όφελος από παρόμοια αρχεία, καθώς ο Ιπποκράτης οφείλει ένα μέρος τής γνώσης του στον σχετικό ναό τής πατρίδας του, την Κω. Το δε γεγονός, ότι ο Παυσανίας ανακάλυψε έξη μόνο πέτρινους στύλους με τέτοιες ιατρικές αναφορές στον ναό τής Επιδαύρου, οφείλεται στο ότι η καταγραφή είχε προ πολλού αντικατασταθεί με άλλο υλικό, με πινακίδες πιθανόν από μόλυβδο, η με τη χρήση τής πέτρας.
Ένα πρώτο ερώτημα που τίθεται αφορά στους ιερείς τού Ασκληπιού, οι οποίοι θα πρέπει να ήσαν διαφορετικοί από αυτούς τών υπολοίπων θεών. Μια έμμεση μαρτυρία μάς προσφέρεται από τον Παυσανία, σχετικά με το περίφημο Ασκληπιείο τής Επιδαύρου. Σύμφωνα με αυτή την πηγή, η Επίδαυρός δεν υπήρξε μόνο γενέτειρα του θεού, αλλά και πηγή τής λατρείας του, που μεταφέρθηκε αργότερα στην Πέργαμο και από εκεί στη Σμύρνη, και κατόπιν από την ίδια πάλι την Επίδαυρο στην Κυρήνη και από εκεί στην Λεβήνη της Κρήτης. Οι διαδοχικές αυτές μεταβάσεις τής λατρείας έχουν ένα εντελώς διαφορετικό μάλιστα νόημα από τις απ’ ευθείας· γιατί εδώ πρόκειται για ταυτόχρονη μετανάστευση τόσο τής γνώσης όσο και της εφαρμογής αυτής τής γνώσης· η απλή αναπαράσταση αγαλμάτων και η αναπαραγωγή τής ιεροτελεστίας δεν επαρκεί. Οι υπόλοιποι φημισμένοι ναοί τού Ασκληπιού, στην Τρίκκη, την Κω, τις Αιγές τής Κιλικίας και αλλού, σχετίζονται πιθανότατα, σε ό,τι αφορά στην αυθεντική ιατρική παράδοση, τόσο με αυτούς που ήδη αναφέρθηκαν όσο και μεταξύ τους. Χαρακτηριστικό είναι ότι συχνά αντί για τον ασθενή, ο οποίος πιθανόν να μην ήταν σε θέση να εισέλθει σ’ αυτή τη διαδικασία, έβλεπαν τα όνειρα οι ιερείς, και στην έσχατη περίπτωση μπορούσαν ακόμη και μη ιερείς να αναλάβουν αυτό το έργο, εκπροσωπώντας κάποιον σημαντικό ασθενή. Όταν ο Αλέξανδρος αρρώστησε βαριά στη Βαβυλώνα, αρκετοί από τούς στρατηγούς και τους επιστήθιους φίλους του πέρασαν τη νύχτα σ’ έναν ναό αφιερωμένο σε κάποιον τοπικό θεραπευτή θεό, προκειμένου να τους πληροφορήσει αν ήταν αναγκαίο να μεταφέρουν εκεί και τον ίδιο τον βασιλέα· αλλά ο θεός απάντησε, ότι το καλύτερο γι αυτόν ήταν να μείνει στο παλάτι. Μετά την επιστροφή τους, και αφού τού μετέφεραν τη συμβουλή τού θεού, ο Αλέξανδρος ξεψύχησε.
Για να ερμηνεύσει την πρακτική τής ονειρομαντείας εντός τών ναών, η σύγχρονη εποχή επικαλέστηκε τα εντυπωσιακά φαινόμενα της ύπνωσης και της υποβολής που αυτή συνεπάγεται, εκδοχή που, διατηρώντας κάποιες επιφυλάξεις, γενικώς ευσταθεί. Παρότι θα ήταν δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι Σπαρτιάτες έφοροι και Αθηναίοι δημαγωγοί θα προσφέρονταν για κάτι τέτοιο, θα υπάρχουν πάντοτε και παντού άνθρωποι δεκτικοί στην τεχνική τής ύπνωσης· πολύ πριν ωστόσο από τούς Έλληνες, οι Αιγύπτιοι και οι λαοί τής Ανατολής είχαν ανακαλύψει την εφαρμογή αυτής της πρακτικής, καθώς και τον συσχετισμό ανάμεσα στην ύπνωση και τις διάφορες πρακτικές θεραπείας τών ασθενειών. Λέγεται επίσης, ότι ο ύπνος τών ασθενών μέσα στους ναούς οφειλόταν σε ένα είδος υπνοβασίας, προκαλούμενης από χειραγώγηση μαγνητικών πεδίων, μια επαρκής ερμηνεία για όσους γνώριζαν, έστω και ελάχιστα, αυτήν την επιστήμη. Ο Ερμής είναι εξ άλλου ο θεός που βυθίζει σε ύπνο τούς θνητούς και τους επαναφέρει κατόπιν στην εγρήγορση, αλλά εδώ πρόκειται βέβαια για θεραπευτικό ύπνο, κι εμείς θα πρέπει να ακούσουμε κατ’ αρχάς τους μύθους τών ηρώων. Σύμφωνα λοιπόν με μια προερχόμενη από την ύστερη εποχή καταγραφή, ο Φιλοκτήτης λούστηκε και βυθίστηκε σε ύπνο με τη μεσολάβηση του θεού Απόλλωνα φτάνοντας στην Τροία, και μόνο τότε μπόρεσε ο γιός τού Ασκληπιού Μαχάων να του ανοίξει την περίφημη πληγή, να την καθαρίσει με κρασί και να επιθέσει ένα θεραπευτικό βότανο. Μια άλλη πηγή πληροφοριών προέρχεται από τη φυλή τών μάγων με το όνομα Τελχίνες, στους οποίους αποδίδεται και ο χειρισμός τών μαγνητικών πεδίων. Συνετό είναι πάντως να αντιμετωπίζουμε με επιφυλακτικότητα κάθε πληροφορία σχετική με την αρχαία μαγεία τής ύπνωσης. Για παράδειγμα, δεν υπάρχει στους Έλληνες καμιά αναφορά στις πιο εντυπωσιακές εμπειρίες υπνωτισμού, μεταξύ αυτών που μας έγιναν γνωστές, όπως ήταν ο μαγνητισμός τού βλέμματος και η καταληψία, επειδή θα ήταν δύσκολο να αποδώσει κανείς σ’ αυτές το ότι απολιθωνόταν όποιος αντίκριζε π.χ. τη Μέδουσα. Ο αυτο-ακρωτηριασμός τών ιερέων τής Μεγάλης Θεάς που προβάλλεται μεταξύ άλλων, συνέβαινε σε κατάσταση έκστασης και διέφερε απόλυτα από τούς τραυματισμούς που προκαλούσαν οι υπνωτιστές στους υπνωτισμένους σε κατάσταση καταληψίας. Αλλά και η ταραχώδης έκσταση και η φρενίτιδα της διονυσιακής λατρείας έχει εντελώς διαφορετική προέλευση. Είναι πάντως αναμφισβήτητη, καθώς και αρκετά εντυπωσιακή, η διάδοση της πρακτικής τών ονείρων μέσα στους ναούς όπου κατέφευγαν οι ασθενείς, αλλά και η εμπιστοσύνη τους στις τελετουργικές και θεραπευτικές διαδικασίες τών ιερέων. Τους οποίους θα αποφύγουμε να χαρακτηρίσουμε ασφαλώς απατεώνες, ούτε και θα επιχειρήσουμε λογικές ερμηνείες στην πίστη τών ιερέων, αλλά και των ασθενών τους, ότι παρίσταντο οι θεοί. Οι ασθένειες αυτές δεν προέρχονταν από φυσικές μόνο διαδικασίες, ήταν επίσης έργο σκοτεινών δυνάμεων· στο βάθρο τού μεγάλου χρυσελεφάντινου αγάλματος του Ασκληπιείου τής Επιδαύρου υπήρχε ανάγλυφο που αναπαριστούσε τη νίκη τού Βελλεροφόντη στην αναμέτρησή του με τη Χίμαιρα, και του Περσέα με τη Μέδουσα. Επρόκειτο βέβαια για επιτεύγματα επί αργολικού εδάφους, στο οποίο ανήκει και η Επίδαυρος, όπως επισημαίνει και ο Παυσανίας· αυτοί που πρότειναν ωστόσο τις αναπαραστάσεις, είχαν κατά νου τη μάχη κυρίως με τον δαίμονα. Πλήθος πολιτών μπορούσαν να σπουδάσουν σ’ αυτούς τούς ναούς, και μεγάλοι θεραπευτές έφεραν επί αιώνες το όνομα του θεού, αποκαλούμενοι Ασκληπιάδες, όμως το ιερατείο παρέμενε πιστό στη λατρευτική του παράδοση, και δεν υπήρξαν μέλη του που να εγκατέλειψαν τους ναούς για να ασκήσουν το ιατρικό επάγγελμα στην πόλη.
Αναφέρονται επίσης φάρμακα που αποκαλύφθηκαν σε όνειρα, κάτι που θεωρείται ωστόσο φυσικό, εφ’ όσον η ανάμνηση προηγουμένων θεραπειών συνόδευε την εξοικείωση με το θεραπευτικό όνειρο· τα όνειρα υπήρξαν όμως πηγή, σε κάθε περίσταση, για κάθε είδους αποκαλύψεις και συστάσεις. Κι αν κάποιος είχε τελικά τη δυνατότητα να προκαλέσει προφητικά όνειρα (vera somnia) σε κάποιον άλλον που κοιμόταν, έχοντας φύλλα δάφνης για προσκεφάλι, ήταν πολύ καλύτερο να διαλέξει έναν άνθρωπο που υπέφερε, όπου κι αν αυτός βρισκόταν.
Η ελληνική αρχαιότητα δεν διέθετε καθαυτό νοσοκομεία, αλλά τόπους θεραπείας, στους οποίους μπορούσε να φιλοξενηθεί μεγάλος αριθμός επισκεπτών, και τα Ασκληπιεία αποκτούσαν βαθμιαία και κάποιο οίκημα, για το οποίο μπορούμε να υποθέσουμε πως χρησίμευε για τη συνεχή ανάληψη φροντίδας των ασθενών. Κοντά στον ναό τού Ασκληπιού Αρχηγέτη, τόπο λατρείας τών Φωκιδέων, σε απόσταση δύο ωρών από την Τιθορέα τής Φωκίδας, υπήρχαν στο εσωτερικό τού περιβόλου κατοικίες, τόσο για τους πιστούς, όσο και για τους δούλους που υπηρετούσαν τον λαό· οι πρώτοι εξακολουθούσαν να διατηρούν πιθανότατα την ελπίδα για κάποια θεραπεία, ενώ οι δεύτεροι την είχαν μάλλον εγκαταλείψει, και ζούσαν όλη την υπόλοιπη ζωή τους κοντά στον ναό. Δεν μπορούμε ωστόσο να γνωρίζουμε, αν και σε ποιον βαθμό όλο αυτό το προσωπικό προόδευσε μέσα από τον κόσμο τής θεραπείας δια των ονείρων.

(συνεχίζεται)