ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (112)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Δευτέρα, 14 Φεβρουαρίου 2022

                                             Jacob Burckhard

                                             ΤΟΜΟΣ 2^ος

                    ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ:  ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

ΙV. Η ΜΑΝΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ -3

     Υπήρχαν όμως και αυτοί που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο απηύθυναν τα ερωτήματά τους στη θεότητα. Για τους καθαυτό χρησμούς θα μιλήσουμε αργότερα· αρχικά επρόκειτο μόνο για ένα συνοπτικό ερώτημα σχετικά με κάποιο ζήτημα της καθημερινότητας. Στις Νεφέλες τού Αριστοφάνη ο Στρεψιάδης σκύβει στο αυτί τού αγάλματος του Ερμή που βρίσκεται μπροστά στο σπίτι του, του ψιθυρίζει την ερώτησή του και πιστεύει ότι λαμβάνει μιαν απάντηση από τον θεό που του λέει να μην καταφύγει αυτή τη φορά σε δικαστική διαμάχη. Στην αγορά τών Φαρών τής Αχαΐας υπήρχε ένας παρόμοιος Ερμής, με έναν πέτρινο προθάλαμο με χάλκινα μανουάλια· οι νυχτερινοί επισκέπτες τα άναβαν, προσφέροντας θυμίαμα, άφηναν μερικά χρήματα, ρωτούσαν κάτι τον θεό ψιθυρίζοντας στο αυτί του και αναχωρούσαν σφαλίζοντας τ’ αυτιά τους· η πρώτη λέξη που θα άκουγαν κατά τύχη αργότερα είχε προφητική αξία. Η ίδια πρακτική συνεχίστηκε και στην Ιταλία· οι κάτοικοι της Ραβέννας γνώριζαν ακόμη κατά τον Μεσαίωνα, ότι στην πλατεία τής πόλης είχε άλλοτε υπάρξει ένα μαρμάρινο άγαλμα του Ερμή, με χρυσή κεφαλή και πόδια, που μιλούσε στον λαό, “populo loquebatur”. Σε όλες εξάλλου τις τελετές μαγείας οι μετέχοντες απευθύνονταν στον Ερμή, ως «κομιστή ποιητικών λόγων»· ζητούσαν από τον αγγελιοφόρο τών θεών να «κομίσει ρήματα» ανωτέρων δυνάμεων. Σε γενικές γραμμές στον Ερμή ανήκαν οι λειτουργίες τής κατώτερης μαγείας και στον Απόλλωνα της ανώτερης.

     Στην κατώτερη μαγεία ανήκει μεταξύ άλλων η αποκάλυψη του μέλλοντος χρησιμοποιώντας χαλίκια και ζάρια (κυβεία). Η χρήση ζαριών και κλήρων υπήρξε μια παγκοσμίως γνωστή πρακτική τής ελληνικής καθημερινότητας, η οποία δεν είχε συνήθως σχέση με τους θεούς, και αφορούσε είτε στη λήψη μια απλής απόφασης, είτε σε μιαν αποκάλυψη μελλοντικού γεγονότος, και είναι γνωστό ότι ανέκαθεν τα ζάρια δεν υπήρξαν μόνον ένα μέσο για την εξασφάλιση χρημάτων· εκτός όμως από όλα αυτά τα χαλίκια, τα οστάρια, τα ζάρια και τις ράβδους, η αρχαιότητα είχε τη συνήθεια να συμβουλεύεται και άλλα αντικείμενα αναζητώντας μιαν επιλογή ή απάντηση· στη Ρωμαϊκή εποχή αναζητούσαν απαντήσεις ακόμη και μέσα από έναν Βιργίλιο. Στον βαθμό όμως που η τελετουργία αυτή με ζάρια και κλήρους γινόταν στο εσωτερικό τού ναού, μπορούμε να της αποδώσουμε ευκαιριακή σημασία· στην πραγματικότητα το αίτημα απευθυνόταν στον θεό, αναμένοντας μιαν απάντηση ή τουλάχιστον τη συγκατάθεσή του. Έριχναν, τοποθετούσαν, ή ερμήνευαν τους κλήρους (που σ’ αυτή την περίπτωση αποκαλούνταν ιεροί) με διαφορετικούς τρόπους· άλλοτε ήταν όλοι ομοιόμορφοι, οπότε το αποτέλεσμα σχετιζόταν με τον συνολικό αριθμό τους, ή τον τρόπο που αναπηδούσαν, αλλά συνήθως καθένας είχε κάποια ιδιαίτερη εγγραφή· οι κλήροι στον φημισμένο ναό τής Θεάς Τύχης τού Preneste ήταν από ξύλο βελανιδιάς και έφεραν αρχαίους χαρακτήρες. Στον ναό τών Δελφών υπήρχε, πάνω από τον ιερό τρίποδα, ένα δοχείο με κλήρους, κι όταν ο Απόλλων (δηλαδή η Πυθία) απήγγειλε τον χρησμό του, οι πέτρες μετακινούνταν και αναπηδούσαν σαν να συμμετείχαν στη συγκεκριμένη διαδικασία. Ένα όμως σημαντικό και ευρύτερης εμβέλειας συμβάν μπορούσε να ανατρέψει τη σημασία αυτών τών εργαλείων προσωπικής μοίρας, όπως μαρτυρεί ένα συμβολικό γεγονός τις παραμονές τής μάχης τών Λεύκτρων: ο αμφορέας με τους κλήρους που βρισκόταν στο Μαντείο τής Δωδώνης, ανατράπηκε τυχαία από έναν πίθηκο που ανήκε στον βασιλέα τών Μολοσσών, προκαλώντας το απόλυτο χάος στην τάξη της διαδικασίας. Αλλά ακόμη κι αν οι κλήροι και τα ζάρια, από τα οποία ζητούσαν απαντήσεις, αποκτούσαν έναν ιερότερο χαρακτήρα όταν βρίσκονταν μέσα στους ναούς, επειδή υπέθεταν ότι κατευθύνονταν από τούς θεούς, αυτό δεν σήμαινε ότι μπορούσαν να ρυθμίσουν το πεπρωμένο, αλλά μόνο να το αποκαλύψουν.

     Η μαντική δια των ονείρων ήταν για τους Έλληνες ένα ακόμη σημαντικό πεδίο, το οποίο μόνο συνοπτικά μπορούμε προς το παρόν να αγγίξουμε· για να αποκτήσει ένα πληρέστερο νόημα, θα έπρεπε να ερευνηθεί σε σχέση με τα όνειρα όλων τών υπολοίπων λαών. Κρίνοντας όμως από τον αριθμό και τη σοβαρότητα των συμπερασμάτων για σημαντικά όνειρα, ήδη από τη μυθική εποχή και μέχρι τούς μετέπειτα αιώνες, το όνειρο είχε για τους Έλληνες μιαν εντελώς ιδιαίτερη σημασία, όπως αποδεικνύουν οι σημαντικές και πολυάριθμες σχετικές έρευνες. Κάθε είδους αποφάσεις συνδέονται με προηγούμενα όνειρα, χωρίς να μπορούμε να βεβαιώσουμε ότι ήταν εμπνευσμένες σε κάθε περίπτωση από τούς θεούς. Όπως ακριβώς η αρχαιότητα και η σύγχρονη εποχή σε σχέση με τη μαντική τέχνη εν γένει, και ιδιαίτερα ως προς το συγκεκριμένο θέμα, συνιστούν δύο απόλυτα ξεχωριστούς κόσμους, έτσι και η πίστη στα όνειρα, ακόμη και στις κατώτερες κοινωνικές τάξεις ( εξαιρώντας ίσως τα νούμερα της λοταρίας),  ουσιαστικά εξανεμίστηκε. Για να ασχοληθεί κανείς με τα όνειρα πιστεύουμε ότι θα πρέπει να διαθέτει ελεύθερο χρόνο, τον οποίον η ταχύτητα με την οποία κινείται ο σημερινός κόσμος, έχει στερήσει τόσο από τις διασημότητες όσο και από τον απλό λαό, ενώ η επιστήμη από την πλευρά της φρόντισε επιπλέον να απομυθοποιήσει τη φυσική έκφανση των ονείρων. Ακόμη κι αυτός που εξακολουθεί να έχει καμιά φορά την εντύπωση ότι όνειρο, προαίσθημα και ενόραση δεν είναι πάντοτε άσχετα μεταξύ τους, θα προτιμήσει ίσως να την παραβλέψει.

     Όσον αφορά στους Έλληνες, θα πρέπει εξαρχής εδώ να υπογραμμίσουμε, ότι ακόμη και όταν η ίδια η θεότητα προκαλεί προφητικά όνειρα, της επιτρέπεται μόνο να γνωρίζει το πεπρωμένο και όχι να το καθορίζει, διότι τούτο ανήκει πιθανότατα στην καθολική αποκλειστικά σφαίρα τής καθαυτό αναγκαιότητας. Εκτός όμως από τα προφητικά όνειρα, υπάρχουν κι αυτά που μετατρέπονται σε προειδοποιητικά, επιτρέποντας στους ανθρώπους να προλάβουν επικείμενα γεγονότα, και σ’ αυτήν την περίπτωση η θεότητα εμφανίζεται έμμεσα σαν ένα ον που προσδιορίζει τη μοίρα. Το προειδοποιητικό πράγματι όνειρο εμφανίζεται συνήθως ως κατευθυνόμενο, διότι ενέχει το στοιχείο τής άνωθεν αποκάλυψης, με τη διαφορά ότι εμπνευστής του δεν λογίζεται μόνον η θεότητα, αλλά και ενδιάμεσες υπάρξεις, όπως οι ήρωες και οι δαίμονες, οι οποίοι είναι σε θέση να αποστέλλουν ενοράσεις στην ανθρώπινη συνείδηση κατά τη διάρκεια του ύπνου. Ο Αριστοτέλης θεωρεί τα όνειρα καθαρά δαιμονικές επιδράσεις: «Αν τα έστελνε κάποιος θεός, θα εμφανίζονταν  και κατά τη διάρκεια της ημέρας, και μάλιστα στους σοφούς άνδρες»,  όχι δηλαδή στον πρώτο τυχόντα. Φυσικά όλες οι θεωρίες τών φιλοσοφικών σχολών σχετικά με τις ιδιότητες «της απελευθερωμένης κατά τον ύπνο ψυχής» δεν επηρέασαν την εκτεταμένη και ιδιαίτερα αποτελεσματική πρακτική σημασία τών ονείρων.

     Από την εμφάνισή του ο μύθος κατακλύζεται από θρύλους στους οποίους παρεμβαίνουν όνειρα, ενώ στην επική ποίηση υπάρχουν συγκλονιστικές αναφορές. Πηγή τών ονείρων στον Όμηρο είναι γενικά ο Ζευς· στον ομηρικό ύμνο που του έχει αφιερωθεί, ο Ερμής είναι ο «ονειραγωγός», ο «φύλακας της νύχτας». Τα όνειρα αποκτούν μορφές που εισέρχονται από δύο θύρες, μία φτιαγμένη από κερατίνη, και μία από φίλντισι· μόνο σε μιαν αρκετά μεταγενέστερη εποχή εμφανίζεται ένας καθολικός θεός τών ονείρων, ο Μορφέας, μετά και από την εμφάνιση στον Όμηρο του θεού Ύπνου. Ο ερμηνευτής ονείρων έχει στην Ιλιάδα την ίδια θέση με τον μάντη και τον τελεστή θυσιών, και υπήρξε ασφαλώς ο αρχαιότερος σύμβουλος τόσο τών ισχυρών, όσο και του λαού. Η ιστορική εποχή κατακλύζεται από παρόμοια επιρροή τής ονειρομαντείας, όπως και η μυθική και η ιστορική εποχή, η οποία εξακολουθεί μάλιστα να αποτελεί τρέχουσα πρακτική ακόμη και στον ύστερο παγανισμό.

      Οι θεοί υπαγορεύουν αρχικά στους ανθρώπους ένα πλήθος από διαδικασίες μέσα από τα όνειρα, που περιλαμβάνουν θρησκευτικές τελετές και επισκέψεις στους ναούς τους, και το γεγονός ότι στον Παυσανία αναφέρεται τόσο συχνά η υποχρέωση να μην αποκαλύπτονται τα μυστήρια που εμπεριέχονται στα οράματα, μας οδηγεί να υποθέσουμε ότι σ’ αυτά εμφανίζεται η ίδια η θεότητα. Η εμφάνιση των θεών είναι σε γενικές γραμμές αρκετά συχνή, και μάλιστα αργότερα διαγράφεται το λεπτομερές πλαίσιο μιας έντονης διαφοροποίησης ως προς την αξία αυτών τών ονείρων, ανάλογα με την κοινωνική συνθήκη, την κατάσταση και τον χαρακτήρα τού οραματιζόμενου, αλλά και τη συμπεριφορά τού θεού. Το παράδοξο είναι ότι στη θέση τού θεού εμφανίζεται συχνά το άγαλμά του, το οποίο μπορούσε να αναπαριστά στη φαντασία τού λαού τη φυσική του μορφή.

      Οι άνθρωποι όμως, πολύ συχνά, δεν περίμεναν αυτές τις εμφανίσεις, αλλά πήγαιναν σε ορισμένους ναούς για να αποκοιμηθούν και να λάβουν καθ’ ύπνον οδηγίες για τη συμπεριφορά τους· τα οράματα μέσα στους ναούς συνδυάζονταν με τους χρησμούς, οι οποίοι έπρεπε να λαμβάνονται επίσης υπόψη. Με τον τρόπο αυτό λαμβάνονταν επίσης και πολλές σημαντικές πολιτικές αποφάσεις. Οι τοπικοί έφοροι κατέφευγαν σε κρίσιμες στιγμές στο ιερό τής μυστηριώδους Πασιφάης, στις Θαλάμες τής Μεσσηνίας, για ενύπνιες αποκαλύψεις, και οι Αθηναίοι απέστειλαν, ακόμη και τον 4^ον αιώνα π. Χ., τρείς αγγελιοφόρους στον ναό τού Αμφιαράου στο Ωρωπό, για να αποσπάσουν πληροφορίες μέσα απ’ τα όνειρα σχετικά με την κατάληψη μιας ιερής τοποθεσίας. Στα όνειρα κατέφευγαν επίσης και για ορισμένα ζητήματα του ιδιωτικού βίου, επισκεπτόμενοι, για παράδειγμα, ναούς τών θεών τής θάλασσας, προκειμένου να πληροφορηθούν την έκβαση κάποιου ταξιδιού. Ένας τέτοιος ναός, αφιερωμένος στην Ινώ, όχι μακριά από τις Θαλάμες, είχε δεχτεί τόσους επισκέπτες, ώστε το άγαλμα της θεάς να έχει καλυφθεί ολοκληρωτικά από γιρλάντες, όπως αναφέρει ο Παυσανίας, σε βαθμό που να μην αναγνωρίζεται πλέον το υλικό από το οποίο είχε κατασκευαστεί (ήταν από χαλκό)· η θεά Ινώ «ενέπνεε οράματα σχετικά μ’ αυτό που ο επισκέπτης επιθυμούσε να πληροφορηθεί».

(συνεχίζεται)