ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (111)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Τρίτη, 1^η Φεβρουαρίου  2022

                                              Jacob Burckhard

                                               ΤΟΜΟΣ 2^ος

                       ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ:  ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

ΙV. Η ΜΑΝΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ -2

      Θα πρέπει να σημειώσουμε όσον αφορά στα αρπακτικά πτηνά ότι, επειδή ήταν αδύνατον να τα σκοτώσει ή να τα αντιμετωπίσει κανείς πριν από την εφεύρεση των πυροβόλων όπλων, θεωρήθηκε ότι έχουν ένα πλεονέκτημα ανωτερότητας. Αποδιδόταν όμως και σε όλα τα πτηνά ένα είδος ευφυΐας, όπως το ότι οι φωνές τους εκφράζουν λόγια, με τα οποία και επικοινωνούν μεταξύ τους· το δε γεγονός ότι πετούν εδώ κι εκεί, τους επιτρέπει να βλέπουν και να γνωρίζουν πολλά πράγματα. Όσον αφορά τώρα στη μαντική τους δεινότητα, δεν θα χρειαστεί να ανατρέξουμε σε κάποιαν άνωθεν έμπνευση· ο Ευελπίδης και ο Πεισθέταιρος οδηγούνται στην αρχή τής ομώνυμης κωμωδίας τού Αριστοφάνη από μιαν κουρούνα και μιαν καλιακούδα, τις οποίες αγόρασαν από έναν ορνιθοτρόφο και τις είχαν τώρα μαζί τους, συμπεριφερόμενοι απέναντί τους χωρίς κανέναν ιδιαίτερο σεβασμό.

     Η συνάντηση με κάποια είδη πτηνών εκλαμβάνεται συνήθως ως κάποιο είδος προφητείας, που δεν αποστέλλεται όμως κατά κανέναν τρόπο από τούς θεούς. Μόνον ο κόρακας, που συνοδεύει (αλλά και ψυχαγωγεί) ορισμένες θεότητες, συνδέεται με κάποιου είδους θεία επέμβαση, ενώ και τα πτηνά τού Απόλλωνα συνέβαλαν στο να αποκτήσουν οι κόρακες ένα ακόμα ευνοϊκότερο πλεονέκτημα. Η γλαύξ υπήρξε βέβαια πάντοτε το ιερό σύμβολο της Αθηνάς, ενώ ο Αγαθοκλής συνοδεύτηκε, κατά τη ριψοκίνδυνη αποστολή του στη Λιβύη, από ένα σμήνος πεπλόγλαυκες (γαλλ.effraies= τρόμος), για την περίπτωση που το ηθικό τού στρατού του θα κατέρρεε· όταν τα πτηνά αυτά απελευθερώθηκαν και άρχισαν να πετούν πάνω στα κράνη και τις ασπίδες τών στρατιωτών, αναπτερώθηκε το ηθικό τους, επειδή οι θεοί τούς προέλεγαν μ’ αυτόν τον τρόπο τη νίκη. Η συμπεριφορά τών πτηνών μέσα στα ιερά αποτελούσε πηγή οιωνών, επειδή πιστευόταν ότι σχετίζεται με τη συγκατάθεση ή τις προφητείες τής συγκεκριμένης θεότητας· όταν τα ψάρια του ναού τού Απόλλωνα έτρωγαν, στα Μύρα τής Λυκίας, με όρεξη, αυτό εθεωρείτο σημάδι θεϊκής συγκατάθεσης, ενώ αν αρνούνταν το φαγητό, συμπεραινόταν ότι ο θεός είναι οργισμένος. Το ίδιο ίσχυε για οτιδήποτε ανήκε κατά κάποιον τρόπο σε ένα τέμενος: αν οι οιωνοί ήταν μάλιστα πολυπληθείς, αυτό σήμαινε ότι ο θεός είναι κοντά. Πολλές έτσι πηγές κοντά σε βωμούς, υπήρξαν τόποι προέλευσης αληθινών χρησμών. Όποιος έριχνε ακόμα και ένα βλέμμα στην πηγή τού Απόλλωνος Θυρξέως στις Κυανέες τής Λυκίας, μπορούσε να διαβλέψει «οτιδήποτε επιθυμούσε», οποιοδήποτε δηλαδή συμβάν αφορούσε άμεσα στο μέλλον του. Μπροστά στον ναό τής Δήμητρας των Πατρών υπήρχαν σκαλιά, που οδηγούσαν στην πηγή τών ασθενών· ατενίζοντας οι ασθενείς την πηγή, μπορούσαν να δουν αν θα ζήσουν η θα πεθάνουν, όπως ο Μάρκος ο Σέρβος που, κοιτάζοντας από την κορυφή τού βουνού μια πηγή ανάμεσα στα έλατα,

                «Είδε το είδωλο του προσώπου του στο νερό,

                   Και κατάλαβε ότι επρόκειτο να πεθάνει».

     Ένας ασθενής όμως τών Πατρών βύθισε, προκειμένου να διασκεδάσει τούς φόβους του, έναν καθρέφτη δεμένο σε κορδόνι μέσα στο νερό, προσευχήθηκε, πρόσφερε αρώματα στη θεά, και κοίταξε μόνο στο τέλος το πρόσωπό του μέσα στον καθρέφτη, που θα του έδειχνε αν θα ζούσε ή θα πέθαινε. Μια πολύ αποτελεσματική θεϊκή παρουσία, τρομακτική ή κατευναστική, ανάλογα με την κατάσταση της συνείδησης, συνδέεται με το ιερό τών Παλικών θεών τής Σικελίας· σ’ έναν ιερό περίβολο, που περιστοιχιζόταν από αψίδες και μικρές κατοικίες, «ανέβλυζαν δύο κρατήρες θερμού θειούχου ύδατος», ένα θαύμα τής φύσεως, στο οποίο απέδωσαν μιαν άμεση θεϊκή ιδιότητα, την εμφάνιση διδύμων θεοτήτων. Οι καθαρτικοί όρκοι εγγράφονταν σε πλάκες, τις οποίες πετούσαν σε έναν από τούς κρατήρες· αν η πλάκα βυθιζόταν, αυτός που ορκιζόταν ήταν επίορκος, και λεγόταν ότι μπορούσε να καεί ή να πνιγεί στο ύδωρ τών κρατήρων· οι δούλοι φυγάδες, για τους οποίους προορίζονταν κάποιοι οικίσκοι ως χώροι ασύλου, εξασφάλιζαν την κατόπιν όρκου υπόσχεση του αφέντη τους, ότι στο εξής δεν θα τους κακομεταχειριζόταν, υπόσχεση που όφειλε να μην παραβιάσει ποτέ στο μέλλον· οι Παλικοί θεοί πρόσφεραν επίσης χρησμούς (την υποχρέωση για μιαν ηρωική π.χ. λατρεία) σε περίπτωση λιμού, λαμβάνοντας πλούσιες προσφορές με την επιστροφή τής αφθονίας. Μεγάλη προφητική ικανότητα αποδιδόταν και στον κρατήρα της Σικελικής Αίτνας: αν ο κρατήρας κατάπινε τις συχνά πολύτιμες προσφορές, ήταν καλό σημάδι, αν όμως τις απέβαλε, κακό.

     Οι Ρωμαίοι απέδιδαν, ακόμη και σε μεταγενέστερη εποχή, ισχυρή προειδοποιητική ικανότητα στις μεταβολές που επέρχονταν τις παραμονές σημαντικών γεγονότων σε αγάλματα, αντικείμενα λατρείας και προσφορές στους θεούς: αν άνοιγαν δηλ. μόνες τους οι πύλες τού ιερού, αν ίδρωναν τα αγάλματα, αν σκεπάζονταν από ιστούς αράχνης, ή αν εξαφανιζόταν κάποιος αφιερωμένος στον ναό οπλισμός κ. τ. λ. Η παράδοση υπεδείκνυε σίγουρα, ότι οι θεοί προειδοποιούσαν τούς ανθρώπους για κάτι το σημαντικό μ’ αυτές τις αλλαγές, και η πίστη αυτή ήταν τόσο εμπεδωμένη στον λαό, ώστε τολμηροί ηγέτες να πραγματοποιούν ή και να εφευρίσκουν εκ του μηδενός παρόμοια θαυμαστά γεγονότα σε αποφασιστικές στιγμές τής ιστορίας, όπως για παράδειγμα ο Επαμεινώνδας τις παραμονές τής μάχης τών Λεύκτρων.  Ήταν πράγματι εύκολο, οι στρατιώτες να ερμηνεύσουν τυχαία γεγονότα ως προμηνύματα σε κρίσιμες στιγμές, και εναπόκειτο τότε στον αρχηγό τού στρατεύματος το αν θα είχε την κατάλληλη ετοιμότητα, να τα ερμηνεύσει ως θετική πρόγνωση. Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας, ότι ένα τέτοιο πλεόνασμα προκαταλήψεων μπορούσε να οδηγήσει πολύ εύκολα σε τέτοιου είδους εκτροπές το πλήθος. Ένα απλό φτέρνισμα θεωρήθηκε, για παράδειγμα, πολύ συχνά ως οιωνός, όπως όταν ο ευρισκόμενος εκτός οικίας Τηλέμαχος εκφράζει με αυτό τον ιδιαίτερο τρόπο, δηλαδή με ένα φτέρνισμα, μιαν ευχή γεμάτη προαισθήματα, την ίδια στιγμή που η μητέρα του την εκτελεί μέσα στο σπίτι· ένα απλό όμως φτέρνισμα σταμάτησε, ακόμα και στον εξαιρετικά καλλιεργημένο 4^ον αιώνα, τα πάντα όταν ο Τιμόθεος επρόκειτο να αποπλεύσει με τον αθηναϊκό στόλο, ο επικεφαλής ανέστειλε τη διαδικασία τού απόπλου, και οι ναύτες αρνήθηκαν να επιβιβαστούν στα πλοία, μέχρι τη στιγμή που ο Τιμόθεος πρόσθεσε γελώντας: «Τί είδους οιωνός μπορεί να είναι αυτός, όταν ένας ανάμεσα σε τόσος άνδρες έτυχε να φτερνιστεί;», προκαλώντας τη γενική θυμηδία τού πληρώματος, που έσπευσε να σηκώσει άγκυρες. Μια μόνιμη ωστόσο πηγή ανησυχίας αποτελούσαν για πολλούς ανθρώπους, όχι μόνο στην περίπτωση κάποιας μεγάλης συλλογικής προσπάθειας, ούτε μόνο κατά την εκτέλεση θυσιών, αλλά και στην καθημερινή ζωή, κάποιες ασήμαντες «κουβέντες τού αέρα», που θα μπορούσαν να περικλείουν ένα επικίνδυνο μήνυμα, διότι όσα λέγονταν χωρίς σκέψη, προανήγγειλαν μια μελλοντική συνήθως δυστυχία: «Σκαρφιζόμαστε, εκτός από τα δεινά που μας παραμονεύουν κάθε στιγμή, και άλλα· τρομάζουμε, όταν κάποιος φτερνίζεται· εξοργιζόμαστε, αν ακούσουμε μιαν απρεπή κουβέντα· μας πιάνει πανικός, μόλις κάποιος δει ένα όνειρο, και το βάζουμε στα πόδια, αν κράξει μια κουκουβάγια»· μ’ αυτή την ειρωνική διάθεση εκφράζεται ο Μένανδρος, χωρίς να κατορθώσει όμως να αλλάξει τούς Αθηναίους. Η πιο σωστή αντίδραση θα ήταν το να καταχωνιάσει κανείς σε μια σκοτεινή γωνιά τής συνείδησης αυτές τις εκδηλώσεις, όπως ακριβώς συνέβαινε και στις πόλεις, που διέθεταν μιαν ιδιαιτέρως θλιβερή και κακόφημη πάντοτε περιοχή. «Οι πόλεις έχουν κάποιες μισάνοιχτες και ζοφερές πύλες», λέει ο Πλούταρχος, «απ’ όπου περνούν τούς καταδικασμένους σε θάνατο, και διώχνουν τούς απατεώνες και τους δολοφόνους, ενώ ό,τι είναι ιερό και ευλαβές ουδέποτε διέρχεται απ’ αυτές».

     Αναφερθήκαμε ως τώρα σε οιωνούς οι οποίοι εμφανίστηκαν χωρίς να έχει διατυπωθεί κάποιο προηγούμενο αίτημα, ή μέσω τών οποίων αναζητήθηκε μια μονολεκτική και μόνο, θετική ή αρνητική απάντηση·  οι οιωνοί άφηναν να διαφανεί κάποιο συγκεκριμένο ενίοτε (ευκταίο ή απευκταίο) γεγονός, περιείχαν ωστόσο κάποιες ασαφείς συνήθως ενδείξεις ως προς κάποιαν αποφασιστικής σημασίας περίοδο ή στιγμή. Όποιος επιθυμούσε να γνωρίσει περισσότερες λεπτομέρειες, θα έπρεπε να συνεχίσει ο ίδιος την αναζήτηση, είτε μαθαίνοντας την ανάλογη  τέχνη είτε απευθυνόμενος στους περί την μαντική ειδικούς. Θα ασχοληθούμε αργότερα με την καθαυτό μαντική τέχνη, καθώς και με τη θέση της στον μύθο και την ποίηση, καθώς και τον ιδιαίτερο ρόλο της κατά την ιστορική εποχή· εμφανίστηκε όμως βαθμιαία και μια ολόκληρη κατηγορία ανθρώπων, που απέβλεπε στην ικανοποίηση της τυφλότητας του κόσμου, την οποία είχε κάθε ασφαλώς συμφέρον να συντηρεί με όλα τα μέσα σε ανθρώπους που πίστευαν βαθειά στους οιωνούς. Αυτό ακριβώς το είδος γνώσης διαδόθηκε ευρέως σύμφωνα με τη σχετική γραμματεία. Πρόκειται για ένα είδος μαντικής που χρησιμοποιούσε κλήρους, ράβδους και πέτρες, φίλτρα ή πηγές, τις γραμμές τής παλάμης ή τα χαρακτηριστικά τού προσώπου, τη συμπεριφορά εκπαιδευμένων κοκόρων, τις μετατοπίσεις τής φλόγας κ.ο.κ. , σε συνδυασμό με μια πληθώρα από προφορικά ή γραπτά ξόρκια,  κόμπους, αριθμούς, φυλαχτά και περίαπτα· ένας αληθινός κυκεώνας από διαδικασίες, που εξασφάλιζαν σε κάποιους την επιβίωση, και ιδιαίτερα σ’ αυτούς που είχαν εκπαιδευτεί στις ερμηνείες ονείρων, στους εξορκιστές και κάθε σε είδους θεραπευτές. Διότι η μαντική τέχνη συνδέθηκε αναπόφευκτα με τη μαγεία από τους αγύρτες, με την επίδραση της μαγείας στο μέλλον, αλλά και με ένα είδος ενεργητικής μαγείας σε βάρος τής υγείας ή τής ιδιοκτησίας τού γείτονα. Αυτοί οι μάγοι και αυτοί οι περιφερόμενοι ή και μόνιμα εγκατεστημένοι τσαρλατάνοι, στους οποίους συγκαταλέγονται και οι μάγισσες της Θεσσαλίας, σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες, διέθεταν και ταχυδακτυλουργικές ικανότητες μαζί με τις απαντήσεις και τα τελετουργικά τους, προκειμένου να γοητεύουν τούς οπαδούς τους· θα μπορούσαμε δε να τους συγκρίνουμε, προς καλύτερη κατανόηση του φαινομένου, με τους θαυματοποιούς, οι οποίοι ασκούν, ακόμη και στις μέρες μας, σε λαούς άλλων φυλών τις εξουσίες τους ενάντια σε δαίμονες, που ταράζουν με κάθε τρόπο την καθημερινότητά μας. Δεν θα είχε κανένα ωστόσο ιδιαίτερο ενδιαφέρον το να αναζητήσουμε, σε ποιον βαθμό επικαλούνταν τούς θεούς ή παρίσταναν τους ιερείς ορισμένοι απ’ αυτούς τούς απατεώνες· το μόνο που έχει σημασία για την ορθή αξιολόγηση του ελληνικού βίου είναι το γεγονός, ότι αυτός ο εξαιρετικά προικισμένος λαός δεν έπαιρνε ποτέ αποφάσεις χωρίς να αναφερθεί, ακόμη και για τα απλούστερα των ζητημάτων, σε οιωνούς και στις ερμηνείες που τους αποδίδονταν.  Ευλαβείτο τελικά πολύ λιγότερο τους θεούς από ό,τι το πεπρωμένο (fatum), του οποίου τα μηνύματα αποκρυπτογραφούσαν αυτά τα ραβδιά,  αυτές οι πέτρες, το νερό τής πηγής, τα κοκόρια κ.τ.λ.

(συνεχίζεται) 

Η ΑΠΟΛΥΤΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ, Η ΔΟΥΛΕΙΑ ΣΤΟ ΠΕΠΕΡΑΣΜΕΝΟ, Ο ΤΡΟΜΟΣ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ, ΟΛΕΣ ΟΙ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΧΡΕΩΜΕΝΕΣ ΣΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ. Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΤΑΔΙΚΑΣΜΕΝΟΣ ΙΣΟΒΙΑ ΣΤΟ ΚΤΙΣΤΟ, ΣΤΗΝ ΑΜΑΡΤΙΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΦΟΒΟ, ΜΕ ΣΥΝΤΟΜΑ ΕΚΣΤΑΤΙΚΑ ΔΙΑΛΕΙΜΜΑΤΑ.

ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΜΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΩΣΕ Ο ΚΥΡΙΟΣ ΑΛΛΑ ΑΡΝΟΥΜΑΣΤΕ ΜΕ ΠΕΙΣΜΑ ΝΑ ΑΠΟΔΕΧΘΟΥΜΕ ΤΟ ΔΩΡΟ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗΝ ΘΥΣΙΑ ΤΟΥ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΦΟΒΟ ΤΟΥ ΑΓΝΩΣΤΟΥ.