ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Συνέχεια από Δευτέρα, 8 Απριλίου 2024
Jacob Burckhardt
ΤΟΜΟΣ 3ος
ΜΕΡΟΣ ΟΓΔΟΟ: Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΟΙ ΕΠΙΣΤHΜΕΣ ΚΑΙ Η ΕΥΦΡAΔΕΙΑ
V. Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ - 2
Ως προς το περιεχόμενο της γνώσεως του σύμπαντος και της φύσεως, είναι γνωστό, όπως προείπαμε, ότι οι Αιγύπτιοι, οι Βαβυλώνιοι και οι Ασσύριοι συνέλεξαν αρκετά νωρίτερα το σχετικό υλικό, και απέκτησαν, σε ορισμένους τομείς, μεγαλύτερη ποικιλία γνώσεων από τους Έλληνες, χάρη στην ύπαρξη προνομιούχων κλειστών κοινωνικών τάξεων, επιδοτούμενων πλουσιοπάροχα, και σε έναν κλήρο με σχεδόν αποκλειστικό προορισμό τη συστηματική συλλογή παρατηρήσεων. Κατόρθωσαν να εντοπίσουν την τροχιά της σελήνης και του ηλίου και να καθιερώσουν ένα ακριβές ημερολόγιο· τελειοποίησαν τη γεωμετρία σε βαθμό που να είναι σε θέση να σχεδιάσουν γεωγραφικούς χάρτες· Χάρη στο ιδιοφυές βαβυλωνιακό σύστημα, σύμφωνα με το οποίο ο μήκους ενός πήχη σε όλες τις διαστάσεις του κύβος, αποτελεί τη βάση για τον υπολογισμό του βάρους του, θεσπίστηκε μια σταθερή σχέση ανάμεσα στις διαστάσεις, τον όγκο και το βάρος· η ταρίχευση των νεκρών πρόσφερε στην Αίγυπτο τη δυνατότητα να προηγηθεί όλων των άλλων λαών στην ανατομία, και να ανακαλύψει ένα σύστημα ιατρικής που βασίζεται σε σταθερές αρχές. Εξαιρετικά σημαντικές είναι οι γνώσεις που αποκτήθηκαν στις εφαρμοσμένες επιστήμες, όπως η χημεία η μεταλλουργία, η στατική, η μηχανική κ.τ.λ. Δεν θα αρνηθούμε ότι οι Έλληνες ωφελήθηκαν άμεσα ή έμμεσα από τις γνώσεις αυτών των λαών· και δεν τους αδικούμε επομένως, αν δεν τους αποδώσουμε την πατρότητα των πάντων, όπως κρίθηκε σκόπιμο στους προγενέστερους χρόνους, διότι υπήρξαν και άλλοι λαοί, από τους οποίους ορισμένοι προηγήθηκαν. Ας προχωρήσουμε όμως τον συλλογισμό μας και ας αναρωτηθούμε: υπάρχει μήπως κάποιος αιγυπτιακός πάπυρος, ή έστω μια βαβυλώνια πινακίδα που να φέρνει στο φως παρόμοιες διαπιστώσεις, όπως το αξίωμα του Αναξίμανδρου: «Η γη είναι ένα σώμα που πλανάται μέσα σε ένα άπειρο σύμπαν», ή αυτό του Αναξιμένη: «Οι αστέρες κινούνται γύρω από τη γη και όχι πάνω απ’ αυτήν», ή ακόμη του Διογένη του Απολλωνιάτη: «Ανάλογα με την μεγαλύτερη ή μικρότερη πυκνότητά του ο αέρας, δημιουργεί κόσμους»; Ακόμη και αν αυτές οι κατασκευές του σύμπαντος που επινόησαν οι Ίωνες, βασιζόμενοι σε στοιχειώδεις αρχές, ανασηκώνουν μόνο την άκρη του πέπλου (που καλύπτει τα μυστήρια της φύσης), εκείνο που παραμένει αξιόλογο και σημαντικό είναι η πρωτόγνωρη τόλμη τους. Έτσι προσεγγίζουμε πλέον τη μείζονα διδασκαλία των Πυθαγορείων του 5ου αιώνα, η οποία παραμερίζει τον γεωκεντρισμό: «Η γη δεν βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος, αποτελεί ένα σώμα αυτού του σύμπαντος, όπως και πολλά άλλα, και μάλιστα όχι ένα πρωταρχικό σώμα· ο πυρήνας του καταλαμβάνεται κυρίως εκ του κεντρικού πυρός, από το οποίο αποκλίνουν οι κατοικημένες περιοχές, και προς το οποίο συγκλίνουν ο ήλιος και η σελήνη». Ακολουθεί ο μαθητής του Πλάτωνα, Ηρακλείδης ο Ποντικός, ο οποίος επανατοποθετεί τη γη στο κέντρο του σύμπαντος, αλλά ερμηνεύει τις ημερήσιες μετακινήσεις των αστερισμών, δια της περιστροφής της γης γύρω από τον άξονά της, έχοντας επίσης αναγνωρίσει την περιστροφή της Αφροδίτης γύρω από τον ήλιο. Τέλος, περί το 260 π. Χ., ο Αρίσταρχος ο Σάμιος διδάσκει, καθ’ υπόθεση, ότι ο ήλιος είναι ακίνητος και ότι η γη περιστρέφεται γύρω απ’ αυτόν, «χάρη σε» μια αξονική περιστροφή, και ο Βαβυλώνιος Σέλευκος, ότι η απόδειξη της ηλιοκεντρικής δομής του σύμπαντος είναι δυνατή. Έχουν δηλαδή διατυπωθεί ήδη οι βασικές αρχές της σημαντικής ανακάλυψης που θα αποκληθεί σύστημα του Κοπέρνικου, μετά από συστηματική μελέτη και κοπιώδη παρατήρηση των ουρανίων φαινομένων. Στο βαθμό, και για όσο διάστημα δεν θα υπάρχουν αποδείξεις ότι η Αίγυπτος ή η Μεσοποταμία διέθεταν αυτού του είδους την έμπνευση, οι Έλληνες θα παραμένουν ο ιδιοφυής λαός που διέθετε το χάρισμα της σύνθεσης, το οποίο δύναται να οδηγεί σε συμπεράσματα πέρα από τη γνώση και τη συσσώρευση εμπειρικών αποδείξεων.
Αλλά η κατοχύρωση των επιτευγμάτων της γνώσης αποδείχθηκε αδύνατη, διότι δεν υπήρχε κανένας ισχυρός θεσμός που να τα προστατεύει: έτσι βλέπουμε παράλληλα, και χάρη κυρίως στο κύρος του μεγάλου Αριστοτέλη, ο οποίος δεν είχε γνωρίσει το σύνολο της θεωρίας του Αρίσταρχου και του Σέλευκου, να γεννάται και να παγιώνεται σε ένα βαθμό το γεωκεντρικό σύστημα, το οποίο αργότερα ονομάστηκε πτολεμαϊκό. Σύμφωνα μ’ αυτό η γη πλανάται στο μέσον κοίλων ομόκεντρων σφαιρών, που κινούνται γύρω της, μαζί με τον ήλιο, τη σελήνη, τους πλανήτες και τους απλανείς αστέρες. Το σύστημα αυτό επεξεργάστηκε αργότερα ο Μεσαίωνας· αλλά στην αρχαιότητα παρέμεινε δέσμιο παλαιών εσφαλμένων λαϊκών δοξασιών. Παρά τους υπολογισμούς του Ερατοσθένη, η πλειοψηφία των ανθρώπων, μεταξύ των οποίων και πολλοί διανοητές, αντιλαμβάνονταν τη γη ως έναν επιμήκη δίσκο που ταξιδεύει στον Ωκεανό. Αλλά η παραδοχή ότι μια αποκεκαλυμμένη αλήθεια δεν μπορεί να ανατραπεί, έγινε πράξη. Εμπιστευόμενος τις διάσπαρτες ενδείξεις που του προσέφεραν οι Πυθαγόρειοι, ο Κοπέρνικος κατόρθωσε να συναρμολογήσει το ηλιοκεντρικό του σύστημα, παρόλη την παγιωμένη αντίθεση της Εκκλησίας.
Με την ευκαιρία της σχετικής τοποθέτησης του Αριστοτέλη στο πλευρό μιας αντιδραστικής επιστημονικότητας, είναι σκόπιμο να εξετάσουμε τις εναντίον του μαρτυρίες στις μέρες μας. Του αποδίδουν πλατειασμό και μια άνιση μεταχείριση του αντικειμένου του, υποστηρίζοντας ότι άλλοτε επιδεικνύει υπερβολικό εμπειρισμό, και άλλοτε με έναν σχεδόν απλοϊκό και επιφανειακό συλλογισμό εξάγει το ειδικό από το γενικό. Ο Σοπενχάουερ για παράδειγμα, του αποδίδει έλλειψη εμβάθυνσης, και μια επιφανειακή γλαφυρότητα. Απέναντι σε παρόμοιες επικρίσεις είναι σκόπιμο να αναδείξουμε κατ’ αρχάς μια απαραίτητη διάκριση ανάμεσα στα έργα που επεξεργάστηκε με απόλυτη συστηματικότητα, και τα λοιπά αποσπάσματα, σημειώσεις και συλλογές αντιγραφής ξένων έργων. Ανάμεσα στα ογκώδη αποσπάσματα σημειώσεων τοποθετούνται για παράδειγμα τα Προβλήματα, έργο στο οποίο θίγονται περισσότερα από χίλια ζητήματα στους τομείς των φυσικών επιστημών, της γεωλογίας, της φυσιολογίας, καθώς και της ηθικής και της ψυχολογίας, και όπου στο κάθε «γιατί» απαντούν ένα ή πολλά προσωρινά «διότι», συνήθως σε ένα πνεύμα καθαυτό αμφιβολίας, ή με τη μορφή νέων ερωτημάτων. Επειδή οι διαπιστώσεις του είναι προσωρινές και απευθύνονται στον ίδιο, συχνά καταλήγει σε ένα «γιατί;» εκεί που αρμόζει περισσότερο ένα «άν», ακριβώς όπως και ο μιμητής του Tassoni. Αλλά αυτές οι επιφανειακές εκτιμήσεις συνυπάρχουν με πάμπολλες άλλες εξαιρετικού βάθους, και το παράδοξο είναι ότι τα πάντα στον Αριστοτέλη καταλήγουν με ένα ερώτημα. Κι εμείς με τη σειρά μας, θα αναρωτηθούμε λοιπόν, αν άλλοι φιλόσοφοι, πριν απ’ αυτόν, αποθησαύρισαν παρόμοιες συλλογές, προσθέτοντας παρατηρήσεις, άλλοτε προσωπικές και άλλοτε τρίτων, αναζητώντας την απάντηση σε κάποιο ερώτημα. Σε πολλά αποσπάσματα έργων του αποτυπώνονται συμπεράσματα, που αποδεικνύουν ότι προηγήθηκε κάποιο είδος εμπειρικής έρευνας, όπως η τεχνητή πρόκληση κάποιου φαινομένου με τη μορφή πειράματος. Σχετικά είναι και τα αποσπάσματα του έργου Περί θαυμασίων ακουσμάτων, που ανήκει στον Αριστοτέλη. Το έργο περιέχει πολλά παράδοξα, μεταξύ των οποίων και μερικές αλήθειες, αλλά κάθε πληροφορία εισάγεται από ένα «λέγεται ότι», και μας παραπέμπει σε ένα ογκώδες τετράδιο σημειώσεων, στο οποίο ο συγγραφέας έχει συγκεντρώσει ανάκατες περιγραφές φαινομένων της φύσεως, τις οποίες συνέλλεξε από διάφορες πηγές, ανεξάρτητα από το αν η πηγή του εμπνέεται από το μύθο, ή ψεύδεται εσκεμμένα. Πλήθος από αυτά τα συμβάντα που κατέγραφε προσωρινά, δεν του δόθηκε ποτέ η ευκαιρία να τα επεξεργαστεί.
(συνεχίζεται)
Αλλά η κατοχύρωση των επιτευγμάτων της γνώσης αποδείχθηκε αδύνατη, διότι δεν υπήρχε κανένας ισχυρός θεσμός που να τα προστατεύει: έτσι βλέπουμε παράλληλα, και χάρη κυρίως στο κύρος του μεγάλου Αριστοτέλη, ο οποίος δεν είχε γνωρίσει το σύνολο της θεωρίας του Αρίσταρχου και του Σέλευκου, να γεννάται και να παγιώνεται σε ένα βαθμό το γεωκεντρικό σύστημα, το οποίο αργότερα ονομάστηκε πτολεμαϊκό. Σύμφωνα μ’ αυτό η γη πλανάται στο μέσον κοίλων ομόκεντρων σφαιρών, που κινούνται γύρω της, μαζί με τον ήλιο, τη σελήνη, τους πλανήτες και τους απλανείς αστέρες. Το σύστημα αυτό επεξεργάστηκε αργότερα ο Μεσαίωνας· αλλά στην αρχαιότητα παρέμεινε δέσμιο παλαιών εσφαλμένων λαϊκών δοξασιών. Παρά τους υπολογισμούς του Ερατοσθένη, η πλειοψηφία των ανθρώπων, μεταξύ των οποίων και πολλοί διανοητές, αντιλαμβάνονταν τη γη ως έναν επιμήκη δίσκο που ταξιδεύει στον Ωκεανό. Αλλά η παραδοχή ότι μια αποκεκαλυμμένη αλήθεια δεν μπορεί να ανατραπεί, έγινε πράξη. Εμπιστευόμενος τις διάσπαρτες ενδείξεις που του προσέφεραν οι Πυθαγόρειοι, ο Κοπέρνικος κατόρθωσε να συναρμολογήσει το ηλιοκεντρικό του σύστημα, παρόλη την παγιωμένη αντίθεση της Εκκλησίας.
Με την ευκαιρία της σχετικής τοποθέτησης του Αριστοτέλη στο πλευρό μιας αντιδραστικής επιστημονικότητας, είναι σκόπιμο να εξετάσουμε τις εναντίον του μαρτυρίες στις μέρες μας. Του αποδίδουν πλατειασμό και μια άνιση μεταχείριση του αντικειμένου του, υποστηρίζοντας ότι άλλοτε επιδεικνύει υπερβολικό εμπειρισμό, και άλλοτε με έναν σχεδόν απλοϊκό και επιφανειακό συλλογισμό εξάγει το ειδικό από το γενικό. Ο Σοπενχάουερ για παράδειγμα, του αποδίδει έλλειψη εμβάθυνσης, και μια επιφανειακή γλαφυρότητα. Απέναντι σε παρόμοιες επικρίσεις είναι σκόπιμο να αναδείξουμε κατ’ αρχάς μια απαραίτητη διάκριση ανάμεσα στα έργα που επεξεργάστηκε με απόλυτη συστηματικότητα, και τα λοιπά αποσπάσματα, σημειώσεις και συλλογές αντιγραφής ξένων έργων. Ανάμεσα στα ογκώδη αποσπάσματα σημειώσεων τοποθετούνται για παράδειγμα τα Προβλήματα, έργο στο οποίο θίγονται περισσότερα από χίλια ζητήματα στους τομείς των φυσικών επιστημών, της γεωλογίας, της φυσιολογίας, καθώς και της ηθικής και της ψυχολογίας, και όπου στο κάθε «γιατί» απαντούν ένα ή πολλά προσωρινά «διότι», συνήθως σε ένα πνεύμα καθαυτό αμφιβολίας, ή με τη μορφή νέων ερωτημάτων. Επειδή οι διαπιστώσεις του είναι προσωρινές και απευθύνονται στον ίδιο, συχνά καταλήγει σε ένα «γιατί;» εκεί που αρμόζει περισσότερο ένα «άν», ακριβώς όπως και ο μιμητής του Tassoni. Αλλά αυτές οι επιφανειακές εκτιμήσεις συνυπάρχουν με πάμπολλες άλλες εξαιρετικού βάθους, και το παράδοξο είναι ότι τα πάντα στον Αριστοτέλη καταλήγουν με ένα ερώτημα. Κι εμείς με τη σειρά μας, θα αναρωτηθούμε λοιπόν, αν άλλοι φιλόσοφοι, πριν απ’ αυτόν, αποθησαύρισαν παρόμοιες συλλογές, προσθέτοντας παρατηρήσεις, άλλοτε προσωπικές και άλλοτε τρίτων, αναζητώντας την απάντηση σε κάποιο ερώτημα. Σε πολλά αποσπάσματα έργων του αποτυπώνονται συμπεράσματα, που αποδεικνύουν ότι προηγήθηκε κάποιο είδος εμπειρικής έρευνας, όπως η τεχνητή πρόκληση κάποιου φαινομένου με τη μορφή πειράματος. Σχετικά είναι και τα αποσπάσματα του έργου Περί θαυμασίων ακουσμάτων, που ανήκει στον Αριστοτέλη. Το έργο περιέχει πολλά παράδοξα, μεταξύ των οποίων και μερικές αλήθειες, αλλά κάθε πληροφορία εισάγεται από ένα «λέγεται ότι», και μας παραπέμπει σε ένα ογκώδες τετράδιο σημειώσεων, στο οποίο ο συγγραφέας έχει συγκεντρώσει ανάκατες περιγραφές φαινομένων της φύσεως, τις οποίες συνέλλεξε από διάφορες πηγές, ανεξάρτητα από το αν η πηγή του εμπνέεται από το μύθο, ή ψεύδεται εσκεμμένα. Πλήθος από αυτά τα συμβάντα που κατέγραφε προσωρινά, δεν του δόθηκε ποτέ η ευκαιρία να τα επεξεργαστεί.
(συνεχίζεται)
ΜΕΣΑ Σ' ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΟΡΓΙΩΔΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΞΑΦΝΙΚΑ ΕΜΦΑΝΙΖΟΝΤΑΙ ΟΙ ΠΑΛΑΙΟΗΜΕΡΟΛΟΓΙΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΟΤΕΙΧΙΣΜΕΝΟΙ ΝΑ ΥΨΩΝΟΥΝ ΣΕ ΔΟΓΜΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ, ΑΝΟΗΤΩΣ, ΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΕΩΣ ΤΩΝ ΠΛΑΝΗΤΩΝ ΤΟΥ ΓΑΛΑΞΙΑ ΜΑΣ. ΕΚΤΟΤΕ ΜΕ ΗΓΕΜΟΝΙΚΟ ΥΦΟΣ ΠΕΦΤΟΥΝ ΑΠΟ ΠΛΑΝΗ ΣΕ ΠΛΑΝΗ ΝΟΜΙΖΟΝΤΑΣ ΟΤΙ ΚΑΝΕΙΣ ΔΕΝ ΕΝΝΟΕΙ ΤΗΝ ΑΝΟΗΣΙΑ ΤΟΥΣ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου