Τώρα πιά μόνο ένας θεός μπορεί να μας σώσει. Αυτή ήταν η απάντηση που έδωσε ο Μάρτιν Χάιντεγκερ στην περίφημη μεταθανάτια συνέντευξή του στο ερώτημα σχετικά με την παρακμή της ανθρωπιστικής σκέψης, που καταπνίγεται από την τεχνολογία και την οικονομία. Η παρακμή της διαλογιζόμενης σκέψης, που αντικαταστάθηκε από την ψυχολογία, τη λογική, την κυβερνητική και τη στατιστική, φαινόταν αναπόφευκτη στον Χάιντεγκερ, εκτός αν η ανθρωπότητα ανακάλυπτε εκ νέου τις παραδόσεις που συνδέονται με τη διδασκαλία των Ελλήνων κλασικών ή την οραματική φύση ποιητών, όπως ο αγαπημένος του Hoelderlin. Προφανώς, δεν αναφερόμαστε σε μια υπερφυσική παρέμβαση που παράγει το τέλος της μετάδοσης, αλλά στους φόβους που εξέφρασε ο Giorgio Agamben για το ιστορικό και πολιτιστικό «άλμα» που προκλήθηκε από τις αντιδράσεις της εξουσίας στην κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Η κατάσταση εξαίρεσης που επιβάλλεται τόσο εύκολα μπορεί να γίνει κατανοητή αμέσως, αλλά μας αναγκάζει να επανεξετάσουμε τη σχέση μεταξύ φυσικής ζωής και πολιτικής ύπαρξης. Η κατάσταση εξαίρεσης, δηλαδή η έκτακτη και προσωρινή αναστολή της έννομης τάξης, τείνει να μετατραπεί σε κανονικότητα διαχείρισης της πόλης, σε σημείο να συγχέεται με τον κανόνα. Η κατηγορία της δημοκρατίας και η έννοια του κράτους δικαίου είναι αδιαφανείς. Ένας από τους υπαρξιακούς κινδύνους αφορά το αίσθημα της προσωρινότητας, του αρχόμενου τέλους στο οποίο ο άνθρωπος τείνει να δώσει την απάντηση που ο Θουκυδίδης, ο πατέρας της ιστορικής έρευνας, είδε στη συμπεριφορά των Ελλήνων στην πανώλη κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου: «κανείς δεν ήταν πρόθυμος να επιμείνει σε αυτό που προηγουμένως έκρινε καλό, επειδή πίστευε ότι ίσως θα μπορούσε να πεθάνει πριν φτάσει σε αυτό». Η κοινοτοπία του κακού κινδυνεύει να μας τυλίξει και να μας κατακλύσει, και μία από τις μορφές της μπορεί να είναι η νέα ενάρετη αρχή κατά της μετάδοσης, η κοινωνική αποστασιοποίηση. Αυτός είναι ένας ευφημισμός που εισάγεται στο καθημερινό λεξικό αντί του ωμού «εγκλεισμού». Οι δηλώσεις ισχυρών κύκλων πολλαπλασιάζονται με στόχο να μας κάνουν να συνηθίσουμε, να παραιτηθούμε και ακόμη και να εκτιμήσουμε έναν τρόπο ζωής στον οποίο - ιός ή κανένας ιός - η μοναξιά γίνεται η φυσιολογική κατάσταση της ζωής. Σε αυτό πρέπει να αντιταχθούμε σε ένα κατηγορηματικό όχι. Ο Agamben ζήτησε να μην ακούσουμε «τους ανόητους που προτείνουν ότι μια τέτοια κατάσταση μπορεί σίγουρα να θεωρηθεί θετική και ότι οι νέες ψηφιακές τεχνολογίες έχουν από καιρό καταστήσει δυνατή την ευτυχισμένη επικοινωνία από απόσταση. Δεν πιστεύω ότι μια κοινότητα που βασίζεται στην «κοινωνική αποστασιοποίηση» είναι ανθρώπινα και πολιτικά βιώσιμη».
Ο ρόλος των διανοουμένων είναι να προβληματιστούν σχετικά με τα φαινόμενα και τις συνέπειές τους. Ήταν ο Elias Canetti που διερεύνησε τη σχέση μεταξύ μάζας και εξουσίας. Ο γερμανόφωνος βούλγαρος συγγραφέας περιγράφει μια κατάσταση πολύ παρόμοια με αυτήν που βιώνουμε τις τελευταίες εβδομάδες· Σε ένα απόσπασμα από το Μάζα και Εξουσία αναλύει τη μάζα που σχηματίζεται από μια απαγόρευση, «στην οποία πολλοί άνθρωποι συγκεντρωμένοι θέλουν να μην κάνουν πλέον αυτό που έκαναν μέχρι τότε ως άτομα. Η απαγόρευση είναι ξαφνική: την επιβάλλουν στον εαυτό τους· Σε κάθε περίπτωση, κόβει με τη μέγιστη δύναμη. Είναι τόσο κατηγορηματική όσο μια εντολή. Ωστόσο, ο αρνητικός χαρακτήρας είναι καθοριστικός γι' αυτό». Μια κοινότητα που βασίζεται στην κοινωνική αποστασιοποίηση είναι μια αντίφαση στους όρους. Επιπλέον, δεν σημαίνει μόνο, όπως θα μπορούσε κανείς να πιστέψει, τον θρίαμβο του ατομικισμού: «θα ήταν, αντίθετα, όπως αυτή που βλέπουμε γύρω μας σήμερα, μια σπάνια μάζα θεμελιωμένη σε μια απαγόρευση, αλλά, ακριβώς για αυτόν τον λόγο, ιδιαίτερα συμπαγής και παθητική». Όλα αυτά χωρίς διαμαρτυρία ή αντίθεση. Επειδή? Η διάγνωση του Agamben είναι απελπιστική. «Η υπόθεση που θα ήθελα να προτείνω είναι ότι με κάποιο τρόπο, αν και εν αγνοία μου, η πανούκλα ήταν ήδη εκεί. ότι, προφανώς, οι συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων είχαν γίνει τέτοιες που ένα ξαφνικό σημάδι ήταν αρκετό για να εμφανιστούν γι' αυτό που ήταν – δηλαδή, ανυπόφορες, σαν πανούκλα στην πραγματικότητα. Και αυτό, κατά κάποιο τρόπο, είναι το μόνο θετικό πράγμα που μπορεί να εξαχθεί από την παρούσα κατάσταση: είναι πιθανό, αργότερα, οι άνθρωποι να αρχίσουν να αναρωτιούνται αν ο τρόπος που ζούσαν ήταν σωστός. Ο Agamben θέτει ένα άλλο ερώτημα, το οποίο οι πολλοί επικριτές αποφεύγουν προσεκτικά να απαντήσουν: τι είδους κοινωνία είναι αυτή που δεν έχει άλλη αξία από την επιβίωση, ή μάλλον, σύμφωνα με τα λόγια του Curzio Malaparte, το δέρμα; Έχουμε συνηθίσει τόσο πολύ να ζούμε σε αιώνια κρίση και αιώνια κατάσταση έκτακτης ανάγκης που δεν συνειδητοποιούμε ότι ζούμε σε «μια καθαρά βιολογική κατάσταση [που] έχει χάσει κάθε διάσταση, όχι μόνο κοινωνική και πολιτική, αλλά ακόμη και ανθρώπινη και συναισθηματική. Μια κοινωνία που ζει σε μια διαρκή κατάσταση έκτακτης ανάγκης δεν μπορεί να είναι μια ελεύθερη κοινωνία. Στην πραγματικότητα, ζούμε σε μια κοινωνία που έχει θυσιάσει την ελευθερία στους λεγόμενους «λόγους ασφαλείας» και έχει καταδικάσει τον εαυτό της να ζει σε μια διαρκή κατάσταση φόβου και ανασφάλειας, με μεγάλο κέρδος για την εξουσία.
Τελευταίος αλλά εξίσου σημαντικός, ο Agamben ρίχνει μια ματιά φωτός, ενώ οι ιερείς παραμένουν σιωπηλοί στα σκευοφυλάκιά τους, σχετικά με την τεράστια ανάγκη για θρησκεία που αποκαλύπτει η περίσταση. Μια ένδειξη αυτού, στον σφυροκοπημένο λόγο των μέσων ενημέρωσης, είναι η ορολογία δανεισμένη από το εσχατολογικό λεξιλόγιο που, για να περιγράψει το φαινόμενο, καταφεύγει εμμονικά, ειδικά στον αμερικανικό Τύπο, στη λέξη «αποκάλυψη» και επικαλείται, συχνά ρητά, το τέλος του κόσμου. «Είναι σαν η θρησκευτική ανάγκη, την οποία η Εκκλησία δεν είναι πλέον σε θέση να ικανοποιήσει, να ψάχνει για ένα άλλο μέρος και να το βρίσκει σε αυτό που έχει γίνει τώρα η de facto θρησκεία της εποχής μας: η επιστήμη. Αυτό, όπως και κάθε θρησκεία, μπορεί να προκαλέσει δεισιδαιμονία και φόβο ή, σε κάθε περίπτωση, να χρησιμοποιηθεί για τη διάδοσή τους. Ποτέ άλλοτε δεν υπήρξε τέτοιο θέαμα, χαρακτηριστικό των θρησκειών σε περιόδους κρίσης, διαφορετικών και αντιφατικών απόψεων και συνταγών, που να κυμαίνεται από τη μειοψηφική αιρετική θέση (που εκπροσωπείται και από διακεκριμένους επιστήμονες) εκείνων που αρνούνται τη σοβαρότητα του φαινομένου μέχρι τον κυρίαρχο ορθόδοξο λόγο που το επιβεβαιώνει και, ωστόσο, συχνά αποκλίνει ριζικά ως προς τον τρόπο αντιμετώπισής του. Και, όπως πάντα σε αυτές τις περιπτώσεις, ορισμένοι ειδικοί ή αυτοαποκαλούμενοι εμπειρογνώμονες καταφέρνουν να εξασφαλίσουν την εύνοια του μονάρχη, ο οποίος, όπως στις ημέρες των θρησκευτικών διαφορών που δίχασαν τον χριστιανικό κόσμο, παίρνει θέση σύμφωνα με τα δικά του συμφέροντα για το ένα ή το άλλο ρεύμα και επιβάλλει τα μέτρα του. Μια άλλη τροφή για σκέψη είναι η προφανής κατάρρευση όλων των κοινών πεποιθήσεων και πεποιθήσεων. Φαίνεται ότι οι άνθρωποι δεν πιστεύουν πλέον σε τίποτα – εκτός από τη γυμνή βιολογική ύπαρξη που πρέπει να σωθεί με κάθε κόστος. «Αλλά πάνω στο φόβο της απώλειας της ζωής μπορεί να θεμελιωθεί μόνο μια τυραννία, μόνο ο τερατώδης Λεβιάθαν με το τραβηγμένο σπαθί του». Σε μια πολύ πρόσφατη συνέντευξη, ο Agamben προχωρά περισσότερο. «Η επιστήμη είναι η θρησκεία της εποχής μας. Η αναλογία με τη θρησκεία πρέπει να ληφθεί κυριολεκτικά: οι θεολόγοι δήλωσαν ότι δεν μπορούσαν να ορίσουν με σαφήνεια τι είναι ο Θεός. (...) Οι ιολόγοι παραδέχονται ότι δεν γνωρίζουν ακριβώς τι είναι ένας ιός, αλλά στο όνομά του ισχυρίζονται ότι αποφασίζουν πώς πρέπει να ζουν οι άνθρωποι.
Επιστρέφουμε στον απελπισμένο αθεϊστή Χάιντεγκερ: μόνο ένας Θεός, όπως κι αν ονομάζεται, όπου κι αν βρίσκεται, μπορεί να μας σώσει, ακόμα κι αν η σωτηρία περιορίζεται στη σωτηρία του «δέρματος», εδώ και τώρα. Ο Μαλαπάρτε ξανά: «Τίποτα δεν μένει τότε εκτός από τον αγώνα για τη σωτηρία του δέρματος: όχι η ψυχή, όπως στο παρελθόν, ή η τιμή, η ελευθερία, η δικαιοσύνη, αλλά το αηδιαστικό δέρμα». Η εξουσία το γνωρίζει αυτό και ενεργεί ανάλογα. Εν τω μεταξύ, εξαπολύει τα τσιράκια της σε φρενήρεις επιθέσεις εναντίον εκείνων που εκφράζουν αποκλίνουσες σκέψεις, οι οποίες έχουν γίνει βιαστικά ψεύτικες ειδήσεις, ψεύτικες ειδήσεις όπως οι διασπείροντες πανούκλα. Απόδειξη αυτού είναι η αντίδραση που εξαπολύθηκε εναντίον του Αγκάμπεν στον περίβολο της πολιτιστικής ορθοδοξίας. Ένας παρατηρητής επιλύει τη διαμάχη δηλώνοντας ότι, δεδομένου ότι η «κύρια προϋπόθεση» του Agamben, δηλαδή το προφανές αρχικό λάθος της υποτίμησης του Covid19, αποδείχθηκε ψευδής, οι επόμενες υποθέσεις είναι εξίσου ψευδείς. Ένα εξαιρετικό μέσο για να αποφευχθεί η αντιπαράθεση επί της ουσίας: η συνήθης δαιμονοποίηση του Άλλου, ένα σίγουρο σημάδι του ανθρωπολογικού ρατσισμού της kultura που δεν φείδεται ούτε της δικής της, όταν κάποιος επιτρέπει σκέψεις που δεν είναι πιστές στη γραμμή. Πιο ενδιαφέρουσα είναι η γνώμη του Paul Flores d'Arcais, του Ιακωβίνου του χάλυβα, του άφθαρτου Διαφωτισμού όπως ο Robespierre, ο οποίος ιερουργεί τις κοσμικές ομιλίες του από άμβωνες όπως Micromega, Repubblica και il Fatto. Ο τίτλος της ομιλίας του δείχνει ήδη την κομψότητα και την ισορροπία του Flores: τα παραληρήματα του Giorgio Agamben. Το να διαφωνείς είναι να κομπάζεις, καλό είναι να ξέρεις. Αυτή είναι η έγκυρη άποψη των υπερήφανων δημοκρατών. Αφού παρέθεσε τα λόγια του Walt Whitman για να υποστηρίξει ότι το σώμα και η ψυχή είναι ένα και το αυτό, ορίζει νηφάλια τις ιδέες του Agamben ως «πνευματικό περπάτημα σε τεντωμένο σχοινί, αντιεπιστημονικούς εξορκισμούς, ακόμη και να λάμπει σε μέτριες αυταπάτες ναρκισσισμού». Εάν οι λέξεις έχουν κάποιο νόημα, ο Agamben είναι τρελός και επίσης χοίρος, αφού το grufolare είναι ένα ρήμα που προορίζεται για χοίρους. «Περισσότερος διαφωτισμός, επιστήμη, έρευνα. Έχουμε βαρεθεί τις δεισιδαιμονίες, τους γκουρού και τους αγίους ανθρώπους», λέει ο διευθυντής της Micromega και ξεστομίζει ότι «η γνώση είναι αυτή των επιστημών, όχι των ονειρικών και μετα-θεολογικών προσαυξήσεων».
Η θρησκεία στην οποία είναι αφιερωμένος ο Flores είναι η θρησκεία του Διαφωτισμού της Θεάς της Λογικής και της Επιστήμης, πάντα με κεφαλαίο γράμμα, ειδικά σε περιόδους "ψευδών ειδήσεων, όπου δεν υπάρχει πλέον διάκριση μεταξύ αλήθειας και γνώμης", φορές στις οποίες είναι απαραίτητο να προφέρουμε κάποια "μέτρια αλήθεια", για παράδειγμα - κείμενο - "ότι η φιλοσοφία του Agamben "είναι μια φιλοσοφία του fuck". Εκτός από την οξφορδική λεπτότητα, πραγματικά αντάξια του υψηλού πολιτισμού, πιστεύαμε - εμείς οι φτωχοί παραπλανημένοι ανυποψίαστοι άνθρωποι - ότι σε μια δημοκρατία η γνώμη ήταν νόμιμη. Κάναμε λάθος: μόνο η «αλήθεια» που άνθισε στα χείλη του ίδιου του Φλόρες, των συνεργατών του ή, ακόμα καλύτερα, των επιστημόνων στους οποίους, όπως φαίνεται, πρέπει να εμπιστευτούμε το μέλλον μας, μετράει. Όλα πάνε καλά, σύμφωνα με τον Flores, εκτός από το γεγονός - πολύ ενοχλητικό στα μάτια του Saint Just of Micromega - ότι «ένας ξένος αρχηγός κράτους με λευκό κοστούμι (ο Πάπας) έχει τη δυνατότητα να περιπλανηθεί στη Ρώμη χωρίς λόγο, κατά παράβαση των θεσμοθετημένων διατάξεων». Εδώ είναι το πονόδοντο στο οποίο χτυπά η γλώσσα. Θεός και θρησκεία βγαίνουν από τη μέση, ο νόμος είναι νόμος, αφού έχει «διαταχθεί», δηλαδή επιβληθεί από την κυβέρνηση χωρίς την ενοχλητική κοινοβουλευτική ψηφοφορία. Η επιστήμη έχει διατάξει τον περιορισμό, και ο εγκλεισμός είναι, για όσο διάστημα επιθυμούν οι μεταμοντέρνοι αλχημιστές. Είναι το νέο Vox Dei, η φωνή μιας πολυθεϊστικής θρησκείας, αφού οι απόψεις των ειδικών είναι αντιφατικές και ποικίλες. Έτσι πρέπει να είναι. Είναι άνθρωποι που λογικεύονται και μερικές φορές κάνουν λάθη.
Ωστόσο, ενώ η γνώμη ενός μηχανικού είναι σίγουρα σημαντική στον τομέα των κατασκευών, κανείς δεν φαντάζεται την ανάθεση της σύνταξης σχεδίων ζωνών στο Τάγμα των Μηχανικών. Με τον ίδιο τρόπο, αν, όπως είπαμε προηγουμένως, έχουμε καθήκον να ακούσουμε την επιστήμη για τον Covid 19, να της παράσχουμε μέσα και βοήθεια, είναι η πολιτική, δηλαδή η πόλη, που πρέπει να αποφασίσει, εκτός από την περίοδο που είναι απολύτως απαραίτητη για την αναχαίτιση της έκτακτης ανάγκης. Μόνο ένας Θεός μπορεί να μας σώσει, αλλά δεν είναι το εμβόλιο, ο εργαλειακός λόγος, η τεχνολογία και ακόμη λιγότερη τεχνοκρατία. Η παγκοσμιοποιημένη, υπερ-συνδεδεμένη, επιταχυνόμενη από σπασμούς, υπερφιλελεύθερη κοινωνία μας είναι εγγενώς πανδημική. Εάν η δημοκρατία και το λεγόμενο κράτος δικαίου πρόκειται να επιβιώσουν από την τρέχουσα πίεση – η οποία δεν είναι καθόλου βέβαιη – θα πρέπει να επανεφεύρουν τα θεμέλιά της. Αυτό που μάθαμε είναι ότι μια δημοκρατία δεν μπορεί να καταπολεμήσει μια επιδημία χωρίς να πάψει να είναι και να αυτοαποκαλείται έτσι. Οι λαοί, ενστικτωδώς, το καταλαβαίνουν αυτό. Τη στιγμή που κάθε διαπροσωπική σχέση γίνεται συνώνυμη με τη μετάδοση, δεν υπάρχει πλέον ελευθερία και ούτε καν μέλλον ως ελεύθερα όντα. Το γεγονός ότι η επιστήμη μας επιβάλλει την απόσταση μπορεί να σώσει το τομάρι μας σήμερα, αλλά δεν κάνει την απώλεια δικαιωμάτων λιγότερο σοβαρή και την κυρίαρχη κοινωνική μηχανική της οποίας βλέπουμε τα χαρακτηριστικά λιγότερο απειλητική. Η ελευθερία αφορά το σώμα και την ψυχή μας, πέρα από τη βιολογική ζωή. Για το λόγο αυτό, είναι λογικό να ακούμε τον Giorgio Agamben και να χασμουριόμαστε στις κραυγές του Flores. Ένα γέλιο – πικρό, σαρδόνιο, αλλά και πάλι γέλιο – θα τον θάψει. Αυτό έλεγαν οι δάσκαλοί του το 1968. Είπαν επίσης απαγορεύεται η απαγόρευση. Διαφορετικοί χρόνοι, άλλοι ιοί.
Ρομπέρτο Πετσιόλι
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου