Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΠΡΟ ΧΡΙΣΤΟΥ - Δημήτριος Δουμάνης (15)

  Συνέχεια από:  Τετάρτη 12 Οκτωβρίου 2022

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΠΡΟ ΧΡΙΣΤΟΥ

ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ - ΑΠΘ

Σύμβουλος Καθηγητής κ. Χρ. Σταμούλης

Μεταπτυχιακός Φοιτητής: Δημήτριος Δουμάνης

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

ΚΕΦΆΛΑΙΟ Γ΄: Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΩΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΘΕΟΥ.

Δ) Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΩΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΘΕΟΥ.

ε. Βασιλεία του Θεού και μεταμόρφωση

Ο Αγ. Γρηγόριος ο Παλαμάς ερμηνεύοντας αυτό το χωρίο λέει.: «Ειπών ο Κύριος προς τους οικείους μαθητάς, ότι “εισί τινές…”, μεθ΄ ημέρας έξ, παραλαβών τον Πέτρον και Ιάκωβον και Ιωάννην και το Θαβώριον όρος ανελθών, “έλαμψεν ως ο ήλιος και τα ιμάτια αυτού εγένετο λευκά ως το φως”. Ου γαρ ηδύναντο πλέον εκείνοι βλέπειν, μάλλον δε και προς την λάμψιν ταύτην ουκ ισχύοντες ατενίζειν, πρηνείς εις γήν κατέπεσον. Όμως είδον, κατά την επαγγελίαν του Σωτήρος, την βασιλείαν του θεού, το θεϊκόν εκείνο και απόρρητον φως, ο Γρηγόριος μεν και Βασίλειος οι μεγάλοι θεότητα προσαγορεύουσι, “φως” λέγοντες “η παραδειχθείσα θεότης επί του όρους τοις μαθητές”, και “κάλλος” του όντος δυνατού “η νοητή αυτού και θεωρητή θεότης” ….Τούτο το θεϊκόν και απόρρητον φως, την του θεού θεότητα και βασιλείαν.., Εγγισάσης ημίν της των ουρανών βασιλείας δια της προς ημάς του Θεού Λόγου συγκαταβάσεως, μη μακράν ημάς αυτούς από ταύτης ποιήσωμεν»343.

Εδώ βλέπουμε τον άγιο σε μια πρώτη φάση να ταυτίζει την Βασιλεία του Θεού με το Άκτιστο Θαβώριον φώς. Είναι το σημείο που συναντιέται και ο κ. Νικ. Ματσούκας μαζί του, ο οποίος όπως είδαμε για τους λόγους που προαναφέρθηκαν, συνδέει την Βασιλεία του Θεού με την Άκτιστη Του ενέργεια. [Ο ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ!!!ΑΝΕΧΤΗΚΕ ΤΟΝ ΑΓΟΥΡΙΔΗ, ΟΠΩΣ ΚΑΙ ΟΛΟΙ ΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΈΣ ΤΉΣ ΕΠΟΧΗΣ ΚΑΙ ΘΕΛΕΙ ΚΑΙ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΑΓΙΟ. ΕΙΧΕ ΗΔΗ ΔΙΑΛΥΣΕΙ ΤΗΝ ΜΑΘΗΤΕΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ Η ΚΑΚΟΔΟΞΙΑ ΤΩΝ ΑΚΤΙΣΤΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΩΝ Η ΟΠΟΙΑ ΚΡΥΒΕΙ ΣΤΟ ΒΑΘΟΣ ΤΗΣ ΤΗΝ ΤΑΥΤΙΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΟ ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ Η ΟΠΟΙΑ ΚΥΡΙΑΡΧΕΙ ΣΗΜΕΡΑ ΣΑΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΕΞΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟ ΣΤΟΥΣ ΟΥΡΑΝΟΥΣ, ΧΑΡΙΝ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ]   Ο άγιος όμως, δεν σταματάει σε αυτό το σημείο, αλλά ολοκληρώνει την σκέψη του με την ταύτιση της Βασιλείας με το μυστήριο της Θείας Ενσαρκώσεως, δηλαδή με τον ίδιο τον Χριστό.[ΜΕ ΤΗΝ ΔΟΞΑ]

Έτσι το τέρμα της θεολογικής του σκέψεως, είναι η κοινή των πατέρων γραμμή, αυτή της εν μυστηριακώ τρόπω αλληλοπεριχώρησης των μυστηρίων της Βασιλείας, του Χριστού της Ευχαριστίας και της Εκκλησίας344.[Ο ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ ΠΟΛΥ ΑΓΑΠΗΣΕ ΤΗΝ "ΑΛΛΗΛΟΠΕΡΙΧΩΡΗΣΗ" Ο ΑΜΟΙΡΟΣ]

Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφέρουμε και την γνώμη του καθ. Ιωάννη Ρωμανίδη, ο οποίος, έχοντας τις ίδιες προϋποθέσεις με τον Νίκο Ματσούκα, συμφωνεί μαζί του στο θέμα της ταύτισης βασιλείας και Εκκλησίας στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία345. Χρησιμοποιεί μάλιστα και την προαναφερθείσα ερμηνεία του αγ. Γρηγορίου του Παλαμά στην Μεταμόρφωση, για να αποδείξει τον ισχυρισμό του για την αιρετική, όπως την χαρακτηρίζει, θέση της ταύτισής τους. Αυτό που μας κάνει εντύπωση είναι το γεγονός ότι η προσέγγιση του κ. καθηγητού, ως προς την Εκκλησία, γίνεται μόνο, και αυτό είναι πολύ σημαντικό, από την θεώρηση της Εκκλησίας ως θείου καθιδρύματος και κατά συνέπεια κτίσματος. Έτσι φτάνει στο λογικότατο συμπέρασμα ότι: «Ως φαίνεται σαφώς από τα ανωτέρω λεχθέντα του Παλαμά, δεν είχεν ακούσει ποτέ περί κτιστής βασιλείας του Θεού και, ως εκ τούτου ενόμιζεν ότι ήρκει να αποδείξη την ταυτότητα του φωτός της Μεταμορφώσεως με την βασιλείαν του Θεού, ίνα φανή το άκτιστον του φωτός τούτου». Αλλά το ίδιο λάθος που κάνουν οι Δυτικοί, το ίδιο, αλλά από την πλευρά της θεώρησης της Εκκλησίας το κάνει και ο ίδιος. Ασφαλώς και ένας από τους λόγους που ο Παλαμάς δεν είχε ακούσει περί κτιστής βασιλείας, είναι το γεγονός ότι την ταύτιζε με την Εκκλησία του Θεού, την οποία δεν την βλέπει φυσικά από την άποψη των Λατίνων, ως ενός κτιστού ιερού καθιδρύματος, αλλά ως Κοινωνία Προσώπων, κοινωνία Θεώσεως: «Αλλά και επί του Υιού και του Αγίου Πνεύματος ο δεύτερος γέγονε σεισμός, των μεν Ιουδαίων μεταρρυθμιζομένων από του νόμου προς το ευαγγέλιο, παντός δε έθνους καλουμένου προς την ευαγγελιζομένην κοινωνίαν της Θεώσεως»346.[ΤΙ ΜΑΣ ΛΕΕΙ Ο ΑΦΡΩΝ. ΟΤΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΣΩΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟ ΒΑΠΤΙΣΜΑ. ΚΟΥΦΙΕΣ ΕΠΙΘΥΜΙΕΣ ΤΩΝ ΟΛΙΓΟΠΙΣΤΩΝ. ΜΙΑ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΗ, ΑΚΟΥΣΙΑ ΣΩΤΗΡΙΑ ΟΛΟ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ]

Οι Ρωμαιοκαθολικοί βλέπουν την βασιλεία του Θεού ως κτιστή, γιατί βλέπουν και την Εκκλησία Του ως κτίσμα, ή στην καλύτερη περίπτωση ως θείο καθίδρυμα και αντίστροφα. Η αναφορά του καθηγητή στο δεύτερο τόμο της δογματικής του και στις σελίδες 226-342, ως πατερικών αποδείξεως της θέσης του, είναι ο συνοδικός τόμος του 1351, ο οποίος και κατοχύρωσε συνοδικά, όλες τις θέσεις του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, περί Ακτίστων Θείων Ενεργειών.[ΑΥΤΟ ΤΟ ΘΕΜΑ ΧΡΗΖΕΙ ΑΜΕΣΟΥ ΕΠΑΛΗΘΕΥΣΗΣ] Έτσι είναι ολοφάνερος και ο σκοπός αυτής της θεωρήσεως, που δεν είναι άλλος από την αντιμετώπιση της δυτικής θεολογίας, ιδιαίτερα όσον αφορά το παρόν σημείο, της Ρωμαιοκαθολικής. Οι πατέρες της Εκκλησίας όμως που δεν είχαν να αντιμετωπίσουν αυτό το πρόβλημα, έχουν τη θέση, η οποία παρουσιάζεται και στο παρόν κεφάλαιο της ταύτισης της Εκκλησίας με την Βασιλεία του Θεού. Αυτή η ταύτιση και συνεχιζόμενη επέκταση στο επέκεινα, για πολλοστή φορά πρέπει να λεχθεί, έγκειται και έχει απαραίτητη προϋπόθεση, την θεώρηση της Εκκλησίας ως κοινωνίας Θεού και κτιστών λογικών όντων, κάτι που είναι μακράν της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας347. [ΑΙΩΝΙΩΣ ΚΑΤΑΔΙΚΑΣΜΕΝΟΙ ΣΤΗΝ ΒΑΒΥΛΩΝΕΙΟ ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑ ΤΗΣ ΔΥΣΕΩΣ, ΤΗΣ ΝΟΗΣΙΑΡΧΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΛΟΓΙΑΣ ΜΑΣ, ΔΗΛ. ΣΤΗΝ ΜΟΝΑΔΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ Η ΟΠΟΙΑ ΚΥΡΙΑΡΧΕΙ ΣΑΝ ΔΙΑΝΟΙΑ, ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΟΣ]

Η θεώρηση του πιστού ως προσώπου, είναι εξάπαντος αποκλειστικό χαρακτηριστικό της Ορθόδοξης Εκκλησίας, σε αντίθεση με την Ρωμαιοκαθολική εκκλησία όπου ο πιστός της είναι αποδεκτός ως μονάδα. Αυτή η λάθος θεώρηση οδηγεί και στην θεωρία τους περί του καθαρτηρίου πυρός, των αξιόμισθων έργων, του απόλυτου προορισμού των Προτεσταντών κ.τ.λ.

ΑΣΥΓΧΩΡΗΤΗ ΠΡΟΧΕΙΡΟΤΗΣ ΣΤΟ ΘΕΜΑ. ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΕΙΝΑΙ ΔΕΜΕΝΟ ΜΕ ΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑ. ΠΑΝΤΕΛΩΣ ΑΝΥΠΑΡΚΤΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ. ΟΠΟΥ Η ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑ ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΙ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ.

Προς θαλάσσιον, Περί αποριών, ερώτησις ΝΕ, Σχόλιο 34.

Τόμος 14 Γ, Μερετάκης.

«Όποιος παρέχει, κατασκευάζει, γιά τήν περί εαυτού γνώσιν, πρόληψιν, φήμην, σ’αυτούς πού τόν θεωρούν, τόν ακούνε, μέ τήν προφορά δηλ. μέ τήν επανάληψη καί μόνον τών λέξεων από τούς λόγους πού έχει κλεψει από τούς Πατέρες, παραπείθοντας τίς ακοές τών ασυνέτων καί μιαίνοντας μέ συνουσία, σάν να είναι γυναίκες, αυτές οι αμύητες ακοές, τίς καλές καί θεοφιλείς θεωρίες τού πρώτου διδάξαντος, αυτός ελέγχεται δοξομανών, αφού παρατάσσεται μέ αυθάδεια, μαζί μέ τό ανώτερο επίπεδο τών φυσικών θεωρημάτων. Αφού δέν έχει αγγίξει τήν αληθινά υψηλή γνώση καί τήν έξη αυτής. Καί πεθαίνει χτυπημένος στήν καρδιά από τά βέλη πού αντιπροσωπεύουν : τήν θύμηση τής παρανομίας του έναντι τών Πατέρων, τήν ντροπή από τήν έπαρσή του (τήν οίηση), γιά τήν γνώση πού δέν είχε καί τήν αναπόφευκτη αναμονή τής μελλούσης κρίσεως. Διότι συλληφθείς από αυτά τά βέλη ο κενόδοξος, πεθαίνει χτυπημένος από τίς αιχμές τους.»

ΕΤΣΙ ΚΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ  ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ ΑΝΑΖΗΤΕΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΟΣΩΝ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΛΥΦΘΗΚΑΝ. ΔΕΝ ΑΦΟΜΟΙΩΝΕΤΑΙ ΑΥΤΟΜΑΤΩΣ Η ΚΑΙΝΗ ΚΤΙΣΗ. ΕΞΑΛΛΟΥ ΟΥΤΕ ΚΑΙ ΤΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ ΚΑΤΑΝΟΕΙΤΑΙ ΧΩΡΙΣ ΤΟΝ ΑΛΛΟ ΠΑΡΑΚΛΗΤΟ. ΕΡΜΗΝΕΥΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΤΟΥΤΟΥ.

Σημειώσεις

343. ΓΡΗΓΟΡΊΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΆ ΣΥΓΓΡΆΜΜΑΤΑ επιμέλεια ΠΑΝ. ΧΡΉΣΤΟΥ, Τομ. Ε΄,εκδ. Κυρομάνος, Θεσ/νίκη 1992. σ.σ.116 και 68. Βλέπε και σ.σ. 31-32 της παρούσης.

344. Μια πολύ ωραία ανάλυση των σχέσεων Εκκλησίας-Ευχαριστίας, αλλά και Βασιλείας, κάνει ο Ι. Ζηζιούλας, στο Ι. ΖΗΖΙΟΎΛΑΣ, Εκκλησία και έσχατα, από το Εκκλησία και Εσχατολογία, της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών της Ι.Μ. Δημητριάδος, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2003, σ.σ. 34-36, «Άλλωστε ο Καβάσιλας είναι σαφής ως προς την ταύτιση Ευχαριστίας και Εκκλησίας, όταν γράφει “την του Χριστού Εκκλησίαν ει τις ιδείν δυνηθείη, ουδέν έτερον ή αυτό μόνον το Κυριακόν σώμα όψεται”. Δηλαδή, αν θελήσει κανείς να ιδεί την Εκκλησία, δεν θα την ιδεί παρά μόνον (είναι σημαντικό αυτό το “μόνον”) στο Κυριακό σώμα, την Εκκλησία. Γι αυτό και συνεχίζει “δια τούτο ουδέν απεικός ενταύθα δια των μυστηρίων την Εκκλησίαν σημαίνεσθαι”= δεν είναι καθόλου ανάρμοστο (απεικός) το να ορίζει (σημαίνεσθαι) κανείς την Εκκλησία ταυτίζοντάς την με την Ευχαριστία. Η σημασία του ταυτισμού αυτού Εκκλησίας και Ευχαριστίας είναι μεγάλη για το θέμα μας… β) Αν η ταυτότητα της Εκκλησίας βρίσκεται στην Θ. Ευχαριστία, τότε εξηγείται το γεγονός γιατί δεν μπορεί να υπάρξει Εκκλησία χωρίς Επίσκοπο…. γ) Ο ταυτισμός της Εκκλησίας με την Θ. Ευχαριστία αποκαλύπτει, τέλος, τον άρρηκτο δεσμό της Εκκλησίας με την Βασιλεία του Θεού, δηλαδή τον εσχατολογικό χαρακτήρα της Εκκλησίας. Για να το καταλάβουμε αυτό, πρέπει να ξαναβρούμε την χαμένη αντίληψη για τη Θ. Ευχαριστία ως εικόνας της βασιλείας του Θεού, ως κοινωνίας των εσχάτων. Θεωρούμε συνήθως την Θ. Ευχαριστία ως απεικόνιση ή επανάληψη της θυσίας του Γολγοθά αλλά αν μελετήσουμε την ορθόδοξη Θ. Λειτουργία μας, θα δούμε ότι αρχίζει και τελειώνει με την επίκληση της Βασιλείας του Θεού και έχει ως απώτερο σκοπό της τη μετοχή μας στην αιώνια ζωή της Αγίας Τριάδος…. Η Θ. Ευχαριστία είναι η στιγμή και το γεγονός κατά το οποίο η Εκκλησία βιώνει την εσχατολογική της υπόσταση, παύει να είναι αυτό που είναι και γίνεται αυτό που θα είναι. Στην Θ. Ευχαριστία η Εκκλησία υπερβαίνει της αντινομίες της Ιστορίας και βιώνει έναν κόσμο όπως θα είναι, όταν νικηθεί ο θάνατος και εγκατασταθεί η Βασιλεία του Θεού…. Για την ορθόδοξη θεολογία όμως η εκκλησία θα επιζήσει αιώνια, γιατί η Θ. Ευχαριστία, που της δίνει την ταυτότητα της, θα επεκταθεί “εις τους αιώνας των αιώνων”, όπως αναφωνούμε στο τέλος κάθε Θ. Λειτουργίας (χωρίς το “Ευλογητός ο Θεός ημών”, το οποίο κακώς προστίθεται στην εκφώνηση αυτή). Η Εκκλησία λόγω της Θ. Ευχαριστίας θα μετατραπεί σε Βασιλεία του Θεού. Αληθινή πατρίδα της είναι τα έσχατα, όχι η Ιστορία.». Επίσης την ίδια σχέση πάνω στη βάση του ρόλου της Θεοτόκου σε σχέση με την Εκκλησία, κάνει και ο Χ. ΣΤΑΜΟΎΛΗΣ στο Θεοτόκος και Ορθόδοξο δόγμα. Σπουδή στη διδασκαλία του Αγ. Κυρίλλου Αλεξανδρείας, εκδ.: το Παλίμψηστον, Θεσ/νίκη 2003, σ.σ.207-238.

345. Ι. ΡΩΜΑΝΊΔΟΥ, Δογματική και Συμβολική θεολογία της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, Τομ. Α΄, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσ/νίκη 2009, σ.σ. 183-4: «Ίσως το σπουδαιότερον σημείον το οποίον συνετέλεσεν εις την εξαφάνισιν εκ της φραγκολατινικής παραδόσεως της θεωτικής προϋποθέσεως του Περί Αγίας Τριάδος δόγματος και εις την ως εκ τούτου εσφαλμένην περί του εν λόγω δόγματος ερμηνείας της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης και της ιστορίας της περί αυτού ορολογίας, είναι η υπό του Αυγουστίνου και των φραγκολατίνων καταβίβασις της βασιλείας του Θεού εις κτίσμα και η ταύτιση αυτής, μετά της εκκλησίας ή του λαού του Θεού….. ούτω και η βασιλεία του Θεού, ήτις ταυτίζεται με την δόξαν Αυτού, είναι η δύναμις η άκτιστος του Θεού, δι ής ο Θεός σώζει και θεοί και δοξάζει, αλλά δεν είναι κτιστή κατάστασις αποκαταστάσεως….. ούτως, η ομόφωνος ερμηνεία των Πατέρων της αρχαίας περιόδου και ολοκλήρου της Ρωμαίϊκής Πατερικής Παραδόσεως ταυτίζει την βασιλεία του Θεού με την άκτιστον δόξαν και χάριν Αυτού». Βέβαια ο Ι. ΖΗΖΙΟΎΛΑΣ, έχει διαφορετική άποψη για τη σχέση βασιλείας εκκλησίας στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Βλ. σχ. ο.π. «Να γιατί όλα όσα αναφέραμε προηγουμένως ως οπτικές γωνίες θεωρήσεως της Εκκλησίας δεν εκφράζουν την ταυτότητα της. Αν την εξέφραζαν, τότε και η Εκκλησία θα έπαυε να υπάρχει στα έσχατα. Πράγματι, η δυτική θεολογία υποστηρίζει ότι η Εκκλησία θα καταργηθεί με την Δευτέρα Παρουσία και δεν ταυτίζεται με την Βασιλεία του Θεού, ακριβώς γιατί για την θεολογία αυτή η ταυτότητα της Εκκλησίας βρίσκεται στο κήρυγμα και στην ιεραποστολή.»

346. ΓΡΗΓΟΡΊΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΆ ΣΥΓΓΡΆΜΜΑΤΑ, Λόγος αντιρρητικός ε΄, Επιμέλεια Π. ΧΡΉΣΤΟΥ, Τομ. Α΄, εκδ. B. Bobrinsky, Π. Παπαευαγγέλου, J. Meyendorff, Π. Χρήστου, Θεσ/νίκη 1988, σ.149.

347. Μια ενδιαφέρουσα άποψη για την σχέση ιστορικής Εκκλησίας και Βασιλείας ως το βάθος της Τριαδικής κοινωνίας εκφράζεται από τον Ν. ΜΑΤΣΟΎΚΑ στο άρθρο του, Εκκλησία και Βασιλεία Θεού, ιστορία και εσχατολογία, στο Εκκλησία και Εσχατολογία, της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών της Ι.Μ. Δημητριάδος, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2003, σ.σ.71-72, «Τα μέλη λοιπόν της Εκκλησίας προγεύονται τη δόξα της βασιλείας του Θεού και προετοιμάζουν το δρόμο για την ολοκληρωτική επικράτησή της. Η βασιλεία του Θεού ταυτίζεται κατ’ αρχήν με το άπειρο και ακατάληπτο βάθος της τριαδικής κοινωνίας και κατά δεύτερο λόγο αποτελεί την παρουσία της στην κοινωνία των όντων. Έτσι η ιστορική Εκκλησία εργάζεται για τη βασιλεία αυτή και εισάγει προοδευτικά τα μέλη της στον τελικό θρίαμβο. Η Εκκλησία επομένως δεν ταυτίζεται με τη βασιλεία του Θεού, αλλά την προαναγγέλλει και αποτελεί τη δυνατότητα μετοχής σ’ αυτήν. Η βασιλεία του Θεού είναι μεγαλύτερη και ευρύτερη της Εκκλησίας…. Το μυστήριο της βασιλείας του Θεού αντανακλάται στη ζωή της κοινωνίας των όντων. Έτσι, υπό αυτό το πρίσμα, διαφαίνεται αφ’ ενός μεν ο δυναμικός εσχατολογικός χαρακτήρας της επί γης Εκκλησίας, αφ’ ετέρου δε, μετά την τελική συντριβή του κακού, η δυναμική πορεία της κοινωνίας των όντων προς την τριαδική κοινωνία. Η κοινωνία αυτή ουδέποτε ταυτίζεται με το άπειρο βάθος της τριαδικής κοινωνίας.». Το παρόν χωρίο βοηθάει ιδιαίτερα να τονιστεί το πόσο απαραίτητη είναι η αποσαφήνιση κάθε φορά των προϋποθέσεων της εκάστοτε θέσης του συγγραφέα για την πλήρη κατανόηση της θέσης του. Εδώ η θεώρηση της Εκκλησίας είναι ως στρατευόμενης, ως ιστορικής Εκκλησίας.