«Από τον υλικό στον άυλο κόσμο: Πώς φτάσαμε ώς εδώ;» (2) - Χρυσόστομος Α. Σταμούλης

 Συνέχεια από: Σάββατο 14 Οκτωβρίου 2023

Η Ορθόδοξη Θεολογία εν πορεία και η «άυλη πραγματικότητα» της ύστερης νεωτερικότητας

Από τον υλικό στον άυλο κόσμο: Πως φτάσαμε ως εδώ;

Χρυσόστομος Α. Σταμούλης

Στα χρόνια που ακολούθησαν από τον τέταρτο αιώνα και μετά, ακόμα και σε στιγμές έντονων ιστορικών υπογραμμίσεων της ύλης και του σώματος, σε στιγμές υπερβολής, όπως η εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, του ιστορικού υλισμού και της βιολογίας, πάντα ή σχεδόν πάντα υπήρχε μια ανεπαίσθητη υποτίμηση της υλικότητας και της σωματικότητας, η οποία γεννιόταν από την ενσυνείδητη ή ασυνείδητη ρήξη του υλικού με το πνευματικό· μια υπόγεια ρήξη, η οποία στο όνομα του υπερτονισμού της ύλης ή εξαιτίας αυτού, αδυνατούσε να δει το όλον και έως εκ τούτου διά της προσθέσεως οδηγούσε την κτίση και κυρίως τον άνθρωπο σε μια ύπουλη αφαίρεση, σε μια εκλεπτυσμένη από-υλοποίηση στο όνομα της ύλης ή για χάρη της ύλης.

Τούτο, ποσώς δεν έχει να κάνει με οποιαδήποτε γενίκευση η οποία θα αδυνατούσε να βρει εντός της ιστορίας στιγμές ουσιαστικού σεβασμού της υλικότητας. Στιγμές υπεράσπισης της υλικότητας και της σωματικότητας και εξαιτίας αυτού στιγμές δημιουργικής ανάδειξής τους στο σύνολο του πολιτισμού και της ιστορίας. Στιγμές λάμψης του Αρχαιοελληνικού και του Βυζαντινού πολιτισμού, στιγμές Αναγέννησης και Διαφωτισμού και οπωσδήποτε στιγμές έξαρσης του ανθρωπισμού. Μέσα σε αυτές τις εποχές ο άνθρωπος προχώρησε, επέκτεινε την ανθρωπινότητά του, δημιούργησε τον κόσμο του και άνοιξε τα όριά του.

Λέμε συχνά, ότι η κυριαρχία του άυλου οφείλεται στην εμφάνιση και την ανάπτυξη των μηχανών, την επικράτηση του τεχνικού πνεύματος και της τεχνολογίας, που ως δούρειος ίππος τρύπησε τη σταθερότητα της ένυλης ιστορίας. Και θεωρούμε πως όλα αυτά είναι γεννήματα των τελευταίων διακοσίων ετών, που επιτάχυνε η τελευταία πεντηκονταετία.

Δεν χωρά καμία αμφιβολία, πως στα όρια της ύστερης νεωτερικότητας18, βρισκόμαστε ενώπιον ενός περάσματος από τη μονοφυσιτική οντολογική δίωξη του σώματος, στην τεχνολογική δίωξή του. «Αν σύμφωνα με τον Φρανσουά Ρασπάιγ και πολλούς άλλους, “η Επιστήμη είναι η μοναδική θρησκεία του μέλλοντος”», γράφει ο Πωλ Βιρίλο, «θα πρέπει να συμφωνήσουμε ότι αυτός ο επιστημονικός ιντεγκρισμός σέρνει ένα βαρύ αιρετικό παρελθόν, παραφορτωμένο με γνωστικά υπολείμματα που οργανώνονται γύρω από το επαναλαμβανόμενο μίσος για την ύλη, από αυτό που ονομαζόταν θανάτωση της σάρκας – του ανθρώπινου σώματος και, γενικότερα του σώματος του ζωντανού κόσμου»19.

Πρόκειται για μια δίωξη που στηρίζεται στην επιδίωξη του εύκολου κέρδους, στην «ευκολία» των διαδικασιών συναλλαγής και διαλόγου των ανθρώπων, στη διάθεση ολοκληρωτικού εξουσιασμού και στην ανάδειξη δύναμης. Πρόκειται για μια παράδοξη δίωξη που γίνεται εις το όνομα του ανθρώπου και η οποία θυμίζει τη φράση «όλα βαίνουν καλώς εναντίον μας». Μια δίωξη-επιβολή που ματαιώνει την ενότητα ενός υποκειμένου το οποίο δεν μπορεί να ζει χωρίς, παρά μόνον με. Μια δίωξη η οποία εκβάλλει στην οριστική και οπωσδήποτε ριζική υποκατάσταση. Ναι, μπορούμε να πούμε πως το σώμα σήμερα βρίσκεται υπό διωγμόν, απειλείται. Έγραφε στο 2007, ο μακαριστός Μητροπολίτης Περγάμου κυρός Ιωάννης: «Ένα άλλο πρόβλημα που δημιουργεί πλέον η πορεία του πολιτισμού, και μη σας φανεί περίεργο, είναι η διάσωση του σώματος. Ναι, το σώμα απειλείται. Εάν σκεφτούμε βαθύτερα τι συνεπάγεται η πληροφορική, το Διαδίκτυο και όλα τα μέσα, με τα οποία οι άνθρωποι επικοινωνούν πλέον μεταξύ τους, καταλαβαίνουμε ότι το μεγαλύτερο θύμα όλου αυτού του πολιτισμού είναι το ανθρώπινο σώμα. Δεν χρειάζεται πλέον να χρησιμοποιώ το σώμα μου για να ψωνίζω, να πάω στο διπλανό μαγαζί να συναντήσω εκεί το γείτονά μου να ψωνίσει και αυτός. Μπορώ θαυμάσια μέσω του Διαδικτύου να παραγγείλω τα ψώνια, να κάθομαι στο σπίτι μου, να επικοινωνώ με τους γείτονές μου, με τους φίλους μου, χωρίς να χρησιμοποιώ το σώμα μου. Χωρίς το σώμα αυτό να το έχω ως μέσο κοινωνίας με τους άλλους. Θα είναι λοιπόν θύμα του πολιτισμού το σώμα»20. Και σήμερα, αυτή η πρόβλεψη του Σεβασμιωτάτου, μόλις δεκαέξι χρόνια πριν, μοιάζει να λαμβάνει διαστάσεις κανόνα. Διαλεγόμαστε χωρίς το σώμα μας, ερωτευόμαστε χωρίς το σώμα μας, επικοινωνούμε ερήμην του σώματος, ταξιδεύουμε, ξεναγούμαστε, ψωνίζουμε, ντυνόμαστε, πενθούμε, μετέχουμε στη λειτουργική ζωή, χωρίς το σώμα μας21. Η είσοδός μας στο διαδίκτυο προϋποθέτει την εναπόθεση του σώματος. Οι αλλαγές που έχουν επέλθει τα τελευταία χρόνια είναι κατακλυσμιαίες και τούτο διότι η ταχύτητά τους φαίνεται να ξεπερνά τις βιολογικές και πνευματικές αντοχές του ανθρώπου, ο οποίος αδύναμος και αμήχανος παρακολουθεί όλα αυτά που συμβαίνουν «για το καλό του».

Όμως, οφείλουμε να ομολογήσουμε, ότι ο πειρασμός της μηχανής και του τεχνικού πνεύματος, ως μιας προσπάθειας υπέρβασης των ορίων της κτιστότητας, αλλά και διευκόλυνσης της ανθρώπινης καθημερινότητας δεν είναι κάτι καινούριο. Από τη μυθολογική εποχή έως και σήμερα, από τον Τάλω έως και τον Φρανκενστάιν, συναντούμε στην ιστορία του πολιτισμού παραδείγματα ενός τέτοιου εγχειρήματος22. Αυτό που διαφοροποιεί το παρελθόν από το παρόν, είναι η ένταση και η δυναμική της εξέλιξης. Ίσως και η έκρηξη της βούλησης, ένας κάποιος γιγαντισμός της, που φτάνει αρκετές φορές τα όρια της ιεροποίησης23. Αποδοχή, η οποία μας μεταφέρει στην καρδιά μιας μεταθρησκευτικής και αντιθεολογικής εποχής, εντός της οποίας, παρατηρείται «αξιοσημείωτη αποδυνάμωση του ρόλου των επίσημων θρησκευτικών συστημάτων, των εκκλησιών»24, και ταυτόχρονη αντικατάστασή τους από τις νέες «μυθολογίες»25, που ανθίσανε στο κενό, που δημιούργησε η αποστράγγιση και το ολοκληρωτικό στέγνωμα της υπόστασης του ανθρώπου εκ μέρους των ολοκληρωτικών και ως εκ τούτου απάνθρωπων θρησκευτικών εξουσιών. Άλλωστε, όπου υφίσταται αυτό το κενό, παρατηρεί ο George Steiner, «ξεπηδούν νέες ζωτικές δυνάμεις και υποκατάστατα»26. Προκειμένου όμως το καινούργιο σύστημα να αποκτήσει «το στάτους μιας μυθολογίας», οφείλει να πληροί ορισμένες προϋποθέσεις. Πρώτα απ’ όλα να έχει «σφραγίδα της καθολικότητας»27. 

Τουτέστιν, να επιβεβαιώσει το νέο σύστημα, πως η «προτεινόμενη ανάλυση της ανθρώπινης συνθήκης –της ιστορίας μας, του νοήματος της ζωής…και των περαιτέρω προσδοκιών μας– έχει καθολική ισχύ». Πράγμα που σημαίνει, ότι με αυτή την έννοια, «μια μυθολογία είναι μια πλήρης εικόνα του “ανθρώπου μέσα στον κόσμο”»28. Κατά δεύτερο λόγο, να έχει μια σειρά κανονιστικών κειμένων, που θα επιτρέπουν την ανάδειξη της «ορθοδοξίας» και της «αίρεσης»29, και κατά τρίτο λόγο να αναπτύξει «δική του γλώσσα, δικό του χαρακτηριστικό ιδίωμα, δικές του εμβληματικές εικόνες, σημαίες, μεταφορές, δραματικά σενάρια», αλλά και μια σειρά «θεμελιωδών χειρονομιών, τελετουργιών και συμβόλων»30. 

Έχω την αίσθηση, πως όλα αυτά τα χαρακτηριστικά συγκεντρώνουν στην εποχή μας ουκ ολίγα συστήματα. «Μυθολογίες», που αποδεικνύουν το πόσο πολύ ο άνθρωπος σήμερα, περισσότερο ίσως από ποτέ, διψά για «εγγυημένη προφητεία»31. Διψά δηλαδή για νέες θρησκείες, για μια «θεολογία της υποκατάστασης», που παρότι διακρίνεται για την έντονη αντιθρησκευτικότητά της, ή εξαιτίας αυτής, αναπτύσσει δομές και δραστηριότητες που φέρουν πάντα πάνω τους «τα σημάδια του θεολογικού παρελθόντος»32.

Πράγμα που δικαιώνει τον «καταραμένο» προφήτη Αρθούρο Ρεμπώ, που σε μια αντίστοιχη εποχή, εκατόν πενήντα χρόνια πριν, καταδίκασε τον επιστημονικό δογματισμό, τουτέστιν το νέο φονταμενταλιστικό μεσσιανισμό, με το ισχυρότερο όπλο που διαθέτει ο κάθε «καταραμένος»∙ την ειρωνεία και το σαρκασμό: «Α! η επιστήμη! Άλλαξε τα πάντα. Για το σώμα και την ψυχή, καταφυγή μας είναι η ιατρική και η φιλοσοφία – τα γιατροσόφια και οι διασκευές των λαϊκών τραγουδιών. Και οι διασκεδάσεις των πριγκίπων και τα παιχνίδια που απαγόρευαν στους άλλους! Γεωγραφία, κοσμογραφία, μηχανική, χημεία!...Επιστήμη, η νέα αριστοκρατία! Η πρόοδος. Ο κόσμος πάει μπροστά! Δεν περιστρέφεται λοιπόν;»33.

Εντός αυτού του περιβάλλοντος, εντός αυτής της νέας προκλήσεως, διαμορφώθηκε η «τρέχουσα τυπολογία των τοποθετήσεων απέναντι στις εξελίξεις αυτές», η οποία, όπως σημειώνεται, «περιλαμβάνει κατὰ βάσιν δύο κατηγορίες: α) τους τεχνικοαισιόδοξους, και β) τους τεχνικο-απαισιόδοξους. Στο συμβιωτικό μοντέλο ανθρώπων και μηχανών της πρώτης κατηγορίας, προσδοκάται ένα καλύτερο μέλλον από την τεχνολογία, στο οποίο θα ενσωματωθούν τα προϊόντα της αρμονικά, θα δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας, με λιγότερα ατυχήματα, καλύτερη ποιότητα ζωής κ.λπ. Στην πιο ριζοσπαστική της εκδοχή, αυτή η αισιοδοξία προσεγγίζει το μετανθρωπιστικό (post-human) ιδεώδες της ανθρώπινης «ενίσχυσης». Σε αυτό οι ανθρώπινες δραστηριότητες μηχανοποιούνται και προσβλέπεται η υβριδική ικανότητα των ανθρώπων-μηχανών, χάριν γενικής ευημερίας και ατομικής ενίσχυσης· με άλλα λόγια, πρόκειται για ένα έντονα ατομικιστικό πρότυπο, δομημένο πάνω στην ανταγωνιστικότητα. Από την άλλη πλευρά, οι εκπρόσωποι της τεχνικοαπαισιοδοξίας αντιμετωπίζουν το ίδιο μέλλον με όρους δυστοπίας: οι κοινωνικές σχέσεις θα υποβαθμίζονται, οι γνωστικές μας ικανότητες θα ατροφήσουν, νέες ανισότητες θα αναδυθούν34, οι δημοκρατικοί θεσμοί θα κινδυνεύσουν κ.λπ., έως την αναπόδραστη κατάρρευση του πολιτισμού μας. Η ακραία εκδοχή αυτής της τάσης είναι ο Βιοσυντηρητισμός, ο οποίος αρνείται τις ριζικές τεχνολογικές αλλαγές, χάριν της υπεράσπισης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της διατήρησης της αίσθησης της ανθρώπινης ζωής ως δώρου και της δυνατότητας να παραμείνουμε οι συγγραφείς της δικής μας ζωής. Η αντίληψη που κατά βάση επικρατεί «βλέπει» ότι το μέλλον θα βρει τους ανθρώπους σε συνεργασία με τις μηχανές […]»35.

Και το ερώτημα που τίθεται ύστερα από μια τέτοια, πρώτη περιγραφή, παραπέμπει ευθέως στον γενικό τίτλο του Συνεδρίου μας. Ποια μπορεί, δηλαδή, να είναι η πορεία της Θεολογίας εντός αυτού του νέου περιβάλλοντος που έχει ήδη διαμορφωθεί. Είμαι της γνώμης, πως οποιαδήποτε απόδραση, είτε σε μια κάποια πρωτολογία, είτε στην αντίστοιχη εσχατολογία, που θα αγνοεί την ιστορία και τον πολιτισμό, προδίδει τον ίδιο τον πυρήνα του Ευαγγελίου, που συμποσώνεται στη φράση, «ο Λόγος σαρξ εγένετο και εσκήνωσεν εν ημίν»36. Φράση που εισηγείται έναν πολιτισμό της σαρκώσεως, τουτέστιν της κενώσεως και της προσλήψεως37. Γεγονός, που οδηγεί στη διαπίστωση, πως η θεολογία δεν μπορεί να σταθεί απέναντι στην εξέλιξη, τις επιστήμες και τον πολιτισμό. Και δεν πρέπει, διότι η κίνηση και η αλλαγή αποτελούν συστατικό στοιχείο του είναι του ανθρώπου. Μάλιστα, ο Γρηγόριος ο Παλαμάς, ο δεύτερος πολιούχος της πόλης της Θεσσαλονίκης, με έμφαση σημειώνει, ότι το ουσιαστικό στοιχείο του κατ’ εικόνα του ανθρώπου που τον κάνει να μοιάζει με τον Θεό είναι η δημιουργικότητα, που ευθέως συνδέεται με το «αισθητικόν»38. Εξαιτίας του σώματος, ή καλύτερα εξαιτίας και του σώματος, το κατ’ εικόνα των ανθρώπων είναι υπέρτερο -«μάλλον»-, του κατ’ εικόνα των αγγέλων. Γι’ αυτό μπορούμε να πούμε, πως η επιστήμη, η τέχνη, η τεχνική και η τεχνολογία είναι η συνέχεια του δημιουργικού έργου του Θεού στον κόσμο39. Αυτό, βέβαια, δεν καθιστά τα έργα της τεχνολογίας ουδέτερα40. Όπως ουδέτερος δεν είναι μήτε ο άνθρωπος που τα δημιουργεί και στη συνέχεια τα χρησιμοποιεί. Πρόκειται για ον που κινείται ανάμεσα στην τελείωση του και τον μηδενισμό του. Το ίδιο και τα έργα του. Τόσο τα έργα της τεχνολογίας όσο και όλη η δημιουργία, ως αποτέλεσμα της κτιστής ενέργειας του κτιστού ανθρώπου, εμπεριέχουν μέσα τους τη δυνατότητα της αλλοίωσης. Της καλής ή της κακής.

Και εδώ εισβάλλει επιτακτικά στη συζήτηση το θέμα της ελευθερίας και των ορίων της. Για χρόνια στο χώρο της Χριστιανικής θεολογίας ισχυριζόμασταν ότι η ελευθερία του ανθρώπου είναι απόλυτη, αγνοώντας τη σχετικότητά της. Μια σχετικότητα η οποία συνδέεται με την κτιστότητα. Σήμερα είναι περισσότερο από ποτέ σαφές, πως η ελευθερία του ακτίστου είναι η μόνη απόλυτη ελευθερία. Ο Θεός δεν γνωρίζει το κακό. Και θέλω να κάνω καθαρό εδώ το γεγονός πως ομιλώ για την οντολογική και εξάπαντος όχι τη γνωσιολογική αγνωσία. Όπως βεβαίως μπορούμε να πούμε ότι η ευθύνη της επιλογής στα όρια της δημιουργικότητας ανήκει στον άνθρωπο, αλλά και ο ίδιος ο Θεός είναι ανεύθυνος υπεύθυνος αυτής της πραγματικότητας, καθότι αναλαμβάνει το ρίσκο της δημιουργίας του ανθρώπου· του κτιστού ανθρώπου. Αυτό το ρίσκο, ας το πω ευλογημένο ρίσκο, διατρέχει το σύνολο του τρόπου μας. Ίσως να είναι τελικά αυτό το ρίσκο το οποίο αυξάνει την ευθύνη και κάνει τον άνθρωπο να μοιάζει με τον Θεό.

Τι μπορεί, όμως, να κάνει η Θεολογία; Μπορεί, και τούτη είναι η μεγάλη ευθύνη της, να αναλάβει το ρίσκο και να διαλεχθεί με το καινούριο, εντός της δημόσιας πλατείας και εκεί, να κηρύξει ανένδοτο υπέρ του ανθρώπου και οπωσδήποτε υπέρ ενός θεοκεντρικού ανθρωπισμού, ο οποίος δείχνει συνεχώς και με έμφαση την ανάγκη του μυστηρίου των εσχάτων, το οποίο κομίζει νόημα για το εδώ και τώρα. Για εκείνο το «ως εν ουρανώ και επί της γης», το οποίο μπορεί να μετατραπεί, χωρίς αλλαγή νοήματος, αλλά για λόγους έμφασης, σε «ως επί της γης και εν τω ουρανώ». Και ας μη ξεχνάμε, εντέλει, ότι το τεχνικό πνεύμα είναι γέννημα της δημιουργικότητας ή συμποσώνεται στη δημιουργικότητα, η οποία προφανώς και το υπερβαίνει. Συνεπώς το θέμα είναι η επανασύνδεση της ανθρώπινης δημιουργικότητας με αυτό που την ξεπερνά και είναι εξάπαντος το αρχέτυπο προς το οποίο η εικόνα βλέπει και εξαιτίας του οποίου υπάρχει, αναπνέει και ελπίζει. Εάν η δημιουργικότητα, η τέχνη και η τεχνολογία μπορούν να οδηγήσουν στον μηδενισμό του ανθρώπου, δεν πρέπει να ξεχνούμε πως είναι και οι μόνες δυνάμεις που μπορούν να τον στρέψουν στην εσχατολογική προοπτική του41. Γι’ αυτό ο άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος, όταν ομιλεί για την ενέργεια του Θεού χρησιμοποιεί τον όρο τέχνη, ενώ όταν ομιλεί για την ενέργεια του διαβόλου χρησιμοποιεί τον όρο κακοτεχνία. Η τέχνη ποιεί την ενότητα επί το αυτό εν αμερίστω καρδία ενώ η κακοτεχνία, την οποία καλεί τους πιστούς ο άγιος Ιγνάτιος να αποφεύγουν, «φεύγετε ουν τας κακοτεχνίας και ενέδρας του άρχοντος του αιώνος τούτου, μήποτε θλιβέντες τη γνώμη αυτού εξασθενήσετε εν τη αγάπη· αλλά πάντες επί το αυτό γίνεσθε εν αμερίστω καρδία», σμπαραλιάζει το σώμα και το οδηγεί στην τελική νέκρωσή του. Γράφει ο Νίκος Ματσούκας, «Δαιμονισμός είναι άρνηση της ζωής ή καλύτερα άρνηση της δημιουργικής τελείωσης. Γι' αυτό τον συναντάμε μονάχα στην ελεύθερη και προσωπική ζωή. Οι λίθοι, τα φυτά και τα ζώα, όπως και οι ηλεκτρονικές μηχανές, δεν μπορούν να γίνουν δαιμονισμένα. Ο δαιμονισμός αρνείται τη ζωή και συνάμα επιζητεί την καταστροφή της ή την επάνοδο της ζωής στο μηδέν […] Η αποτυχία της δημιουργικής τελείωσης ανοίγει την πόρτα προς το δαιμονισμό, χωρίς η ίδια καθεαυτή να είναι ο δαιμονισμός. Εντούτοις η αποτυχία αυτή κάνει τον άνθρωπο ευάλωτο, γιατί χάνει τις ρίζες του. Περιφέρεται στον κόσμο της ανίας, της πλαδαρότητας και της στασιμότητας. Ορθώνεται έτσι ο "φαντασματικός" κόσμος της απειλής και της απομόνωσης. Τότε πρέπει να βρεθούν υποκατάστατα. Κι όταν αυτό ή δεν γίνει, ή αν γίνει και δεν έχει αποτελεσματικότητα, η κίνηση του ανθρώπου προς την καταστροφή προδιαγράφεται επικίνδυνα […] Ο άνθρωπος φθονεί ή μισεί, όταν χάσει τον δημιουργικό του ρόλο. Τότε χάνεται ή ματαιώνεται το καθ' ομοίωσιν Θεού»42.

Σημειώσεις

18. Για την ύστερη νεωτερικότητα βλ. ενδεικτικά, A. Giddens, Modernity and Self-Identity: Self and

Society in the Late Modern Age, εκδ. Stanford University Press, Stanford 1991. Πρβλ. Ι. Πέτρου,

Κοινωνιολογία, σ. 186,195· Χ. Τσιρώνης, Ο καταναλωτισμός στη σύγχρονη Κοινωνική Θεωρία: τομές

στο έργο του Z. Bauman, εκδ. Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 48-49.

19. Π. Βιρίλιο, Αυτό που έρχεται, μετάφραση Βασίλης Τομανάς, εκδ. Νησίδες, Αθήνα 2004, σ. 20.

20. Βλ. σχετικά, Ιωάννη (Ζηζιούλα), Μητροπ. Περγάμου, Ορθοδοξία και σύγχρονος πολιτισμός*,

Αντίφωνο (Νοέμβριος 2007), σ. 11, https://antifono.gr/orthodoksia-kai-sygxronos-politismos/

[ανάκτηση 18/09/2023]. Πρβλ. Α. Κατσιάρα, Επιλεγόμενα. Προπατορικό αμάρτημα και τεχνικό

πνεύμα, Θεολογία 91, 1 (2020), σ. 199: «Στη σύγχρονη τεχνολογία εμφανέστατη είναι πλέον η

ασώματη επικοινωνία, η ολοένα και περισσότερο μη αναγκαία και απαραίτητη διαμεσολάβηση του

ανθρωπίνου σώματος στο ιστορικό γίγνεσθαι […] Η παθητικότητα ριζώνει, η σωματική

αδιαμεσολάβητη επικοινωνία αποθαρρύνεται και εν τέλει αποκλείεται η διακινδύνεση της συνάντησης,

της σχέσεως. Το σώμα καθίσταται περιττό, ίσως και άχρηστο».

*  https://amethystosbooks.blogspot.com/2014/09/blog-post_203.html (Σχολιασμός στο κείμενο Ορθοδοξία και σύγχρονος πολιτισμός)

21. Βλ. σχετικά Χ.Α. Σταμούλης, Έρως και θάνατος. Δοκιμή για έναν πολιτισμό της σάρκωσης, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2019, σ. 204-212. Πρβλ. Α. Κατσιάρα, Εισοδικόν, Το τεχνολογικό μέσο είναι η έκφραση ενός σκεπτικού;, Εφημέριος 5,72 (2023), σ. 3-6.

22 Βλ. σχετικά, Π. Παναγιωτόπουλου, Χριστιανική τεχνολογία και σύγχρονη τεχνολογία: Η τιμή επί τον άνθρωπον να διαβαίνει, Θεολογία 91, 3 (2020), 63-65. Πρβλ. Χ. Μαλεβίτση, Η πρόκληση της τεχνολογίας, Ευθύνη 115 (1981), σ. 400-401· Σ. Γιαγκάζογλου, Θεολογία και νεωτερικότητα. Δοκίμια για τη συνάντηση της Ορθόδοξης Θεολογίας με τον σύγχρονο κόσμο, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2023, σ. 347εξ.

23. Π. Παναγιωτόπουλου, Χριστιανική τεχνολογία και σύγχρονη τεχνολογία: Η τιμή επί τον άνθρωπον να διαβαίνει, σ. 76.

24. G. Steiner, Νοσταλγία του απολύτου, μετάφραση Παλμύρα Ισμυρίδου, εκδ. Άγρα, Αθήνα 2007,   σ. 11.

25. G. Steiner, Νοσταλγία του απολύτου, σ. 13. 

26. G. Steiner, Νοσταλγία του απολύτου, σ. 12. 

27. G. Steiner, Νοσταλγία του απολύτου, σ. 13.

28. G. Steiner, Νοσταλγία του απολύτου, σ. 14.

29. G. Steiner, Νοσταλγία του απολύτου, σ. 14-15.

30. G. Steiner, Νοσταλγία του απολύτου, 15.

31. G. Steiner, Νοσταλγία του απολύτου, σ. 18.

32. G. Steiner, Νοσταλγία του απολύτου, σ. 16.

33. A. Rimbaud, Μια εποχή στην κόλαση, σ. 25-27.

34. Βρισκόμαστε ενώπιον μιας ακόμα διαδικασίας αντικατάστασης. Τη θέση των αναξιοπαθούντων, των τσαλακωμένων και διαλυμένων του κόσμου, που αποτελούν καθώς λέγει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος τις άγιες τράπεζες μιας ζωής πραγματικά καινής, φαίνεται πως λαμβάνουν σήμερα οι εύποροι και οι ισχυροί, οι άγιες τράπεζες του μετανθρωπισμού και του υπερανθρωπισμού, που θα μπορούν να μοιράζονται τα «αγαθά», τα «προϊόντα» μιας τέτοιας προσπάθειας. Και τούτο διότι η οικονομική αδυναμία των πτωχών θα κάνει την πρόσβασή τους σε αυτά ανέφικτη. Γράφει σχετικά ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος: «Όταν ουν ίδης πένητα πιστόν θυσιαστήριον οράν νόμιζε· όταν ίδης πτωχόν τοιούτον, μη μόνον μη υβρίσης, αλλά και αιδέσθητι· καν έτερον ίδης υβρίσαντα, κώλυσον, άμυνον. Ούτω γαρ δυνήση και αυτός τον Θεόν ίλεων έχειν, και των επηγγελμένων επιτυχείν αγαθών· ων γένοιτο πάντας ημάς επιτυχείν, χάριτι και φιλανθρωπία του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, και τα εξής», Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς Β´ Κορ. 20, PG 61, 539-40. Πρβλ. π. Μιχαήλ Tishel, Το εξαίφνης στις προς Ρωμαίους Ομιλίες του ιερού Χρυσοστόμου (Διδακτορική Διατριβή που υποβλήθηκε στο Τμήμα Θεολογίας του ΑΠΘ), Θεσσαλονίκη 2022, σ. 261.
35. Πρβλ. Π. Παναγιωτόπουλου, Χριστιανική τεχνολογία και σύγχρονη τεχνολογία: Η τιμή επί τον
άνθρωπον να διαβαίνει, σ. 70.

36 Ιω 1,14.
37 Βλ. σχετικά, Χ.Α. Σταμούλης, Έρως και θάνατος. Δοκιμή για έναν πολιτισμό της σαρκώσεως, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2019. Πρβλ. Σ.Χ. Τσομπανίδης, Υπέρ της Οικουμένης. Μελέτες για την Οικουμενική Κίνηση και της αποστολή της Εκκλησίας στο σημερινό κόσμο, σ. 495-509.

38. «Έτι γε μην και τον αόρατον του νου λόγον ου μόνον υπ’ ακοής αίσθησιν γίνεσθαι αέρα ενημμένον,αλλά και καταγράφεσθαι και μετά σώματος και δια σώματος οράσθαι, παρέσχε τοις ανθρώποις μόνοις ο Θεός, προς πίστιν ενάγων διαρκή της του ανωτάτου λόγου σαρκός επιδημίας τε και εμφανείας· ων ουδέν ουδαμώς μέτεστιν αγγέλοις», Γρηγορίου Παλαμά, Κεφάλαια εκατόν πεντήκοντα. Φυσικά και θεολογικά, ηθικά τε και πρακτικά και καθαρτικά της βαρλααμίτιδος λύμης, 63, Συγγράμματα, έκδ.-επιμ. Π. Χρήστου, τόμος Ε΄, σ. 72.

39. «Μόνοι γαρ ημείς των κτισμάτων απάντων προς τω νοερώ τε και λογικώ και το αισθητικόν έχομεν· ο τω λογικώ συνημμένον είναι πεφυκός, τεχνών τε και επιστημών και γνώσεων εξεύρε πολυειδέστατον

πληθύν. Γεωργείν τε και οικοδομείν, και προάγειν εκ μη όντων, ει και μη εκ μηδαμώς όντων (τούτο

γαρ Θεού), μόνω παρέσχε τω ανθρώπω», Γρηγορίου Παλαμά, Κεφάλαια εκατόν πεντήκοντα, 63,

Συγγράμματα, έκδ. -επιμ. Π. Χρήστου, τόμος Ε΄, σ. 71. Πρβλ. Χ.Α. Σταμούλη, Κάλλος το άγιον.

Προλεγόμενα στη φιλόκαλη αισθητική της Ορθοδοξίας, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2004, σ. 205-209. Πρβλ.

Chr. A. Stamoulis, Holy Beauty. Prolegomena to an Orthodox Philokalic Aesthetics, μετάφραση

Norman Russell, εκδ. James Clarke & Co., Cambridge 2022, σ. 130-133.

40. Βλ. Α. Κατσιάρα, Επιλεγόμενα. Προπατορικό αμάρτημα και τεχνικό πνεύμα, σ. 213. Πρβλ. Π.

Παναγιωτόπουλου, Χριστιανική τεχνολογία και σύγχρονη τεχνολογία: Η τιμή επί τον άνθρωπον να

διαβαίνει, σ. 60: «Ὅσο καὶ ἂν θέλουμε νὰ θεωρήσουμε τὴν τεχνολογία ὡς ἠθικὰ οὐδέτερη καὶ νὰ

προσδιορίσουμε τὴν ἀξία της ἀπὸ τὸν τρόπο χρήσης της, ἡ πραγματικότητα δείχνει πὼς ἡ παρουσία

της στὴ ζωή μας ἐπηρεάζει τὴ νοοτροπία καὶ τὴ συμπεριφορά μας».

41. Βλ. Χ.Α. Σταμούλη, Κάλλος το άγιον. Προλεγόμενα στη φιλόκαλη αισθητική της Ορθοδοξίας, σ. 171-173. Πρβλ. Chr. A. Stamoulis, Holy Beauty. Prolegomena to an Orthodox Philokalic Aesthetics, σ. 108-110.

42. Ν. Ματσούκα, Το πρόβλημα του κακού, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 76-77.

ΣΧΟΛΙΟ: ΤΑ ΒΑΣΙΚΑ ΣΗΜΕΙΑ ΕΙΝΑΙ Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΑΡΚΩΣΕΩΣ ΠΟΥ ΠΡΟΚΥΠΤΕΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΣΑΡΚΩΣΗ. ΣΤΗΝ ΣΥΝΕΧΕΙΑ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΣ ΣΑΝ ΤΟ ΚΑΤΕΞΟΧΗΝ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΟΥ ΚΑΤ'ΕΙΚΟΝΑ. ΚΑΤΟΠΙΝ Η ΤΑΥΤΙΣΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ. Η ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ Η ΟΠΟΙΑ ΚΟΜΙΖΕΙ ΝΟΗΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΔΩ ΚΑΙ ΤΩΡΑ. Η ΤΑΥΤΙΣΗ ΥΛΗΣ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΟΣ, ΧΑΝΟΝΤΑΣ ΤΟΙΟΥΤΟΤΡΟΠΩΣ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΟΜΙΛΙΑΣ ΤΟΥ ΚΑΘΟΤΙ ΥΛΗ ΕΙΝΑΙ Η ΚΕΝΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΕΙΚΟΝΑ, Η ΕΙΚΟΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΣ Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΣΑΡΚΑΣ Η ΟΠΟΙΑ ΣΑΝ ΤΟΝ ΚΙΣΣΟ ΣΚΟΤΩΝΕΙ ΤΟ ΣΩΜΑ.

ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΝΕΟΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ΞΕΚΙΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΚΟΔΟΞΙΑ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΡΙΟΥ, ΚΑΙ ΥΠΟΝΟΕΙ ΟΤΙ Η ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΕΔΩΣΕ ΤΗΝ ΑΓΙΑΣΜΕΝΗ ΤΗΣ ΣΑΡΚΑ ΣΤΟΝ ΚΥΡΙΟ ΧΩΡΙΣ ΑΛΛΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ.  ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΤΕΛΩΣ ΑΓΝΩΣΤΟΣ Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡ. ΠΑΛΑΜΑ.

Λόγος εἰς τὰ Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου τοῦ ̔Αγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ̓Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης

ΟΠΩΣ ΕΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ

CHRISTOPH OETINGER KΑΙ Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΣΩΜΑΤΙΚΟΤΗΣ 

Ο ΟΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΥΛΙΣΜΟΥ. Η ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΕΙΝΑΙ Ο ΟΡΟΣ ΤΗΣ ΚΑΜΠΑΛΑ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΕ ΣΤΟΝ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟ ΜΕΣΩ ΤΟΥ OETINGER ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΑΙΝΟΜΕΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΣΑΝ ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΜΙΜΗΣΙΝ ΤΗΣ ΕΝΣΑΡΚΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ.

ΑΣ ΔΟΥΜΕ ΚΑΙ ΤΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ Η ΟΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΓΡ. ΠΑΛΑΜΑ "το ουσιαστικό στοιχείο του κατ’ εικόνα του ανθρώπου που τον κάνει να μοιάζει με τον Θεό είναι η δημιουργικότητα, που ευθέως συνδέεται με το «αισθητικόν»"38 [«Έτι γε μην και τον αόρατον του νου λόγον ου μόνον υπ’ ακοής αίσθησιν γίνεσθαι αέρα ενημμένον,αλλά και καταγράφεσθαι και μετά σώματος και δια σώματος οράσθαι, παρέσχε τοις ανθρώποις μόνοις ο Θεός, προς πίστιν ενάγων διαρκή της του ανωτάτου λόγου σαρκός επιδημίας τε και εμφανείας· ων ουδέν ουδαμώς μέτεστιν αγγέλοις»].

ΤΕΛΟΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΦΤΩΧΗΣ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ:

 «βγήκε ο σπορέας να σπείρει τον σπόρο του». Ποιός είναι αυτός; Είναι ο ίδιος ο Κύριος, αυτός που μέσω του Ψαλμωδού προείπε για τον εαυτό του, «θ’ ανοίξω το στόμα μου με παραβολές». Αλλά από πού βγήκε αυτός που είναι παντού παρών; Και πού ήρθε αυτός που δεν είναι από πουθενά απών; Αυτός λέγει πάλι για τον εαυτό του, «βγήκα από τον Πατέρα μου και ήρθα στον κόσμο». Βγήκε από τον Πατέρα του χωρίς να αποχωρισθεί από τους πατρικούς κόλπους, και ήρθε στον κόσμο αυτός που βρίσκεται μέσα στον κόσμο και μέσω του οποίου έγινε ο κόσμος, και κατέβηκε από τον ουρανό στη γη αυτός που γεμίζει τον ουρανό και τη γη. Ώστε το να εξέλθει ο μονογενής τού Θεού και το να έχει κατεβεί από τους ουρανούς δεν δηλώνει τίποτε άλλο, παρά την με σάρκα παρουσία του στον κόσμο και την κένωσή του από το απόρρητο ύψος της θεότητας στη μηδαμινότητα της ανθρώπινης φύσης.

Ο Κύριος όμως Ιησούς Χριστός, όντας Θεός αληθινός, έχει δικό του τον σπόρο αυτό τής αιώνιας ζωής και αυτός σπέρνει παντοτινά και μέσω του φυσικού νόμου μέσα στη κτίση, και μέσω του νόμου που έχει δοθεί γραπτώς στους Ισραηλίτες, και μέσω του προφητικού λόγου, και μέσω του ευαγγελίου τής χάριτος ύστερα. [Κυριακή Δ’ Λουκά: Λόγος στο ευαγγέλιο που λέγει «βγήκε ο σπορέας να σπείρει τον σπόρο του» (Αγ. Γρηγόριος Παλαμάς)]

ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ, Η ΚΤΙΣΙΟΛΟΓΙΑ, Ο ΚΥΡΙΟΣ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΣΠΕΡΝΕΙ ΠΑΝΤΟΤΙΝΑ ΚΑΙ ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΝΟΜΟΥ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΚΤΙΣΗ, ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ.

ΑΦΗΝΟΝΤΑΣ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΝ ΝΟΜΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΤΩΝ ΠΡΟΦΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΤΗΣ ΧΑΡΙΤΟΣ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ.