Mundus Imaginalis ή το Φανταστικό και το Εικόνικο
Henry Corbin
Ο Corbin συμμετείχε ενεργά στα συνέδρια του Eranos από το 1949 έως και τη δεκαετία του 1970, δίνοντας πολλές διαλέξεις που αργότερα ενσωματώθηκαν στα βιβλία του.
Ο Corbin συνδέθηκε πνευματικά με σημαντικές μορφές του Eranos, όπως: Carl Gustav Jung, Mircea Eliade, Gershom Sholem, D.T. Suzuki.
Μερικά από τα θέματα τα οποία παρουσίασε ο Corbin στο Eranos είναι:
Το imaginal world και το mundus imaginalis
Η σιιτική και σουφιστική θεοσοφία του Ισλάμ
Η φιλοσοφία του Suhrawardī και του Ibn ʿArabī
Η σχέση φαντασίας – αποκάλυψης – οντολογίας
Η πνευματική ερμηνεία του Κορανίου (taʾwīl)
Το άρθρο "Mundus Imaginalis or the Imaginary and the Imaginal" του Henry Corbin είναι ένα από τα πιο γνωστά και επιδραστικά του έργα, και συνοψίζει βασικά στοιχεία της σκέψης του γύρω από την οντολογική πραγματικότητα της φαντασίας (imaginatio vera) και τη διάκριση ανάμεσα σε φανταστικό (imaginaire) και εικονικό/εικονιστικό (imaginal).
Πρωτοπαρουσιάστηκε σε μορφή διάλεξης στον κύκλο Eranos, προτού επεκταθεί και δημοσιευτεί. Το άρθρο βασίστηκε σε διάλεξη που έδωσε ο Corbin το 1964 στα πλαίσια του συνεδρίου της: Société Française de Philosophie (Γαλλική Φιλοσοφική Εταιρεία) με έδρα το Παρίσι.
Θέμα του συνεδρίου: Symbolism (Συμβολισμός)
Η πρώτη έντυπη δημοσίευση έγινε στα γαλλικά με τίτλο:
«Mundus Imaginalis ou l’Imaginaire et l’Imaginal»
στο περιοδικό Cahiers de l’Herne, αρ. 7 (1972), αφιερωμένο στον Henry Corbin.
Το άρθρο περιλαμβάνεται επίσης στο συλλογικό έργο:
"Swedenborg and Esoteric Islam", εκδ. Swedenborg Foundation, 1995, όπου παρουσιάζεται μεταφρασμένο στα αγγλικά από τον Leonard Fox.
Η παρούσα μετάφραση βασίζεται στην αγγλική αυτή μετάφραση.
Προσφέροντας τις δύο λατινικές λέξεις mundus imaginalis ως τίτλο αυτής της συζήτησης, προτίθεμαι να πραγματευτώ μια συγκεκριμένη τάξη πραγματικότητας, η οποία αντιστοιχεί σε έναν συγκεκριμένο τρόπο αντίληψης, διότι η λατινική ορολογία μας προσφέρει το πλεονέκτημα ενός τεχνικού και σταθερού σημείου αναφοράς, με το οποίο μπορούμε να συγκρίνουμε τις διάφορες, λιγότερο ή περισσότερο ασαφείς, ισοδύναμες έννοιες που μας προτείνουν οι σύγχρονες δυτικές γλώσσες.
Θα κάνω αμέσως μια παραδοχή: η επιλογή αυτών των δύο λέξεων μου επιβλήθηκε εδώ και καιρό, διότι ήταν αδύνατο να ικανοποιηθώ, σε ό,τι είχα να μεταφράσω ή να πω, με τη λέξη φανταστικό (imaginary). Αυτό δεν αποτελεί καθόλου μομφή για εκείνους από εμάς που, λόγω της γλωσσικής μας χρήσης, εξαναγκαζόμαστε να καταφεύγουμε σε αυτήν τη λέξη, καθώς όλοι μαζί προσπαθούμε να την επανεκτιμήσουμε σε θετική έννοια. Ωστόσο, παρά τις προσπάθειές μας, δεν μπορούμε να αποτρέψουμε το γεγονός ότι ο όρος φανταστικό, όπως χρησιμοποιείται συνήθως χωρίς πρόθεση, ισοδυναμεί με το μη πραγματικό, με κάτι που είναι και παραμένει έξω από την ύπαρξη και το Είναι – με λίγα λόγια, με κάτι ουτοπικό.
Ήμουν απόλυτα υποχρεωμένος να βρω έναν άλλο όρο, διότι, επί πολλά χρόνια, είμαι εκ φύσεως και επαγγέλματος ερμηνευτής αραβικών και περσικών κειμένων, των οποίων το νόημα θα πρόδιδα αναμφίβολα αν περιοριζόμουν, έστω και με κάθε δυνατή επιφύλαξη, στον όρο φανταστικό. Ήμουν απολύτως υποχρεωμένος να βρω άλλον όρο, αν δεν ήθελα να παραπλανήσω τον Δυτικό αναγνώστη, δεδομένου ότι πρόκειται για αποδέσμευση από βαθιά ριζωμένες νοητικές συνήθειες, με σκοπό να τον αφυπνίσω απέναντι σε μια τάξη πραγμάτων, το νόημα της οποίας είναι η αποστολή των συναντήσεών μας στη «Société de Symbolisme» να αναδείξουν.
Με άλλα λόγια, αν συνηθίζουμε να μιλάμε για το φανταστικό ως μη πραγματικό, ως ουτοπικό, αυτό πρέπει να υποδηλώνει ένα σύμπτωμα κάποιου πράγματος. Σε αντίθεση με αυτό το «κάτι», μπορούμε να εξετάσουμε σύντομα την τάξη της πραγματικότητας που αποκαλώ mundus imaginalis, και την οποία οι θεοσοφιστές του Ισλάμ ονομάζουν «όγδοο κλίμα»· στη συνέχεια, θα εξετάσουμε το όργανο που αντιλαμβάνεται αυτήν την πραγματικότητα, δηλαδή τη φαντασιακή συνείδηση, τη γνωσιακή Εικόνα (Imaginatio Cognitiva)· και τέλος, θα παρουσιάσουμε μερικά παραδείγματα, ανάμεσα σε πολλά άλλα φυσικά, που μας υποδεικνύουν την τοπογραφία αυτών των ενδιάμεσων κόσμων, έτσι όπως την είδαν όσοι πράγματι υπήρξαν εκεί.
1. «NA-KOJA-ABAD» Ή ΤΟ «ΟΓΔΟΟ ΚΛΙΜΑ»
Μόλις ανέφερα τη λέξη ουτοπία. Είναι παράξενο, ή ίσως χαρακτηριστικό και αποφασιστικό παράδειγμα, ότι οι συγγραφείς μας χρησιμοποιούν έναν όρο στα περσικά που φαίνεται να αποτελεί γλωσσικό αντίστοιχο της: Na-koja-abad, δηλαδή «ο τόπος του πουθενά». Ωστόσο, αυτό είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από την ουτοπία.
Ας πάρουμε υπόψη τα πολύ όμορφα αφηγήματα – ταυτόχρονα οράματα και διηγήματα πνευματικής μύησης – που συνέθεσε στα περσικά ο Σοχραβαρντί, ο νέος σεΐχης που, τον 12ο αιώνα, υπήρξε ο αναβιωτής της θεοσοφίας της αρχαίας Περσίας στο ισλαμικό Ιράν. Κάθε φορά, ο οραματιστής βρίσκεται, στην αρχή της αφήγησης, ενώπιον μιας υπερφυσικής μορφής μεγάλης ομορφιάς, την οποία ρωτά ποιος είναι και από πού έρχεται. Τα αφηγήματα αυτά απεικονίζουν ουσιαστικά την εμπειρία του γνωστικού, βιωμένη ως προσωπική ιστορία του Ξένου, του αιχμαλώτου που λαχταρά να επιστρέψει στην πατρίδα του.
Στην αρχή του αφηγήματος που ο Σοχραβαρντί τιτλοφορεί «Ο Πορφυρός Αρχάγγελος», ο αιχμάλωτος, που μόλις έχει δραπετεύσει από την επιτήρηση των δεσμοφυλάκων του – δηλαδή έχει αποχωρήσει προσωρινά από τον κόσμο της αισθητής εμπειρίας – βρίσκεται στην έρημο, παρών μπροστά σε ένα ον, το οποίο, βλέποντας πως διαθέτει όλα τα χαρίσματα της νεότητας, ρωτά:
«Ω νεαρέ! Από πού έρχεσαι;»
Και λαμβάνει την εξής απάντηση:
«Τι; Εγώ είμαι ο πρωτότοκος από τα παιδιά του Δημιουργού» (σε γλωσσάρι του γνωστικισμού: Πρωτόκτιστος, ο Πρώτος-Δημιουργημένος) «και με αποκαλείς νεαρό;»
Εκεί, στην αρχή αυτή, βρίσκεται το μυστήριο του πορφυρού χρώματος που ντύνει την εμφάνισή του: την εμφάνιση ενός όντος από καθαρό Φως, του οποίου η λαμπρότητα, στον αισθητό κόσμο, περιορίζεται στο πορφυρό του λυκόφωτος.
Και λέει: «Έρχομαι από πέρα από το Όρος Καφ... Εκεί ήσουν και εσύ ο ίδιος στην αρχή, και εκεί θα επιστρέψεις, όταν τελικά απελευθερωθείς από τα δεσμά σου.»
Το Όρος Καφ είναι το κοσμικό βουνό, που αποτελείται κορυφή προς κορυφή, κοιλάδα προς κοιλάδα, από τις ουράνιες Σφαίρες, οι οποίες είναι κλεισμένες η μία μέσα στην άλλη. Ποιος είναι, λοιπόν, ο δρόμος που οδηγεί έξω από αυτό; Πόσο μακρύς είναι;
— «Όσο κι αν περπατήσεις», του λέγεται, «είναι στο ίδιο σημείο της αναχώρησης που φτάνεις και πάλι», όπως η μύτη του διαβήτη που επιστρέφει στο ίδιο σημείο.
Πρόκειται, λοιπόν, απλώς για το να εγκαταλείψει κανείς τον εαυτό του για να φτάσει στον εαυτό του;
Όχι ακριβώς. Ανάμεσα στα δύο, ένα μεγάλο γεγονός θα έχει αλλάξει τα πάντα· ο εαυτός που βρίσκει κανείς εκεί είναι ο εαυτός πέρα από το Όρος Καφ, ένας ανώτερος εαυτός, ένας εαυτός «στο δεύτερο πρόσωπο».
Θα είναι απαραίτητο να έχει κανείς, όπως ο Χεζρ (ή Χαντίρ, ο μυστηριώδης προφήτης, ο αιώνιος οδοιπόρος, ο Ηλίας ή κάποιος σαν κι αυτόν), λουστεί στην Πηγή της Ζωής.
«Όποιος έχει βρει το νόημα της Αληθινής Πραγματικότητας, έχει φτάσει σε αυτήν την Πηγή.
Όταν αναδύεται από την Πηγή, έχει αποκτήσει την Ικανότητα που τον καθιστά σαν βάλσαμο,
μια σταγόνα από το οποίο μπορείς να στάξεις στην παλάμη του χεριού σου στρέφοντάς την προς τον ήλιο,
και το οποίο τότε διαπερνά το πίσω μέρος του χεριού σου.
Αν είσαι ο Χεζρ, και εσύ επίσης μπορείς να περάσεις χωρίς δυσκολία μέσα από το Όρος Καφ.»
Δύο άλλα μυστικά αφηγήματα δίνουν όνομα σε εκείνο το «πέρα από το Όρος Καφ», και είναι το ίδιο αυτό όνομα που δηλώνει τη μεταμόρφωση του κοσμικού βουνού σε ψυχο-κοσμικό βουνό, δηλαδή τη μετάβαση από το φυσικό σύμπαν σε αυτό που αποτελεί το πρώτο επίπεδο του πνευματικού σύμπαντος.
Στο αφήγημα με τίτλο «Το Σούρσιμο των Φτερών του Γαβριήλ», εμφανίζεται και πάλι η μορφή που στα έργα του Αβικέννα (Ιμπν Σινά) ονομάζεται Hayy ibn Yaqzān («ο Ζωντανός, γιος του Αγρυπνούντος») και η οποία μόλις πριν λίγο είχε ονομαστεί Πορφυρός Αρχάγγελος. Γίνεται η απαραίτητη ερώτηση και η απάντηση είναι:
«Έρχομαι από τη Na-koja-Abad.»
Τέλος, στο αφήγημα με τίτλο «Ο Οδηγός των Πιστών στον Έρωτα» (Mu’nis al-‘Ushshāq), που παρουσιάζει μια κοσμογονική τριάδα της οποίας τα πρόσωπα είναι η Ομορφιά, ο Έρωτας και η Θλίψη, εμφανίζεται η Θλίψη στον Ιακώβ, ο οποίος θρηνεί για τον Ιωσήφ στη γη της Χαναάν. Στην ερώτηση:
«Ποιον ορίζοντα διάβηκες για να φτάσεις εδώ;»,
δίδεται και πάλι η ίδια απάντηση:
«Έρχομαι από τη Na-koja-Abad.»
Η λέξη Na-koja-Abad είναι ένας παράξενος όρος. Δεν απαντά σε κανένα περσικό λεξικό, και, όσο γνωρίζω, επινοήθηκε από τον ίδιο τον Σοχραβαρντί, αντλώντας από τους γλωσσικούς πόρους της καθαρότερης περσικής γλώσσας. Κυριολεκτικά, όπως ανέφερα πριν από λίγο, σημαίνει η πόλη, η χώρα ή η γη (abad) του Πουθενά (Na-koja).
Γι’ αυτόν τον λόγο, βρισκόμαστε εδώ ενώπιον ενός όρου που, με την πρώτη ματιά, μπορεί να μας φανεί ως ακριβές ισοδύναμο του όρου ου-τοπία (ou-topia), όρου που, με τη σειρά του, δεν απαντά στα κλασικά ελληνικά λεξικά και επινοήθηκε από τον Θωμά Μορ ως ένα αφηρημένο ουσιαστικό για να δηλώσει την απουσία οποιασδήποτε τοποθέτησης, οποιασδήποτε δεδομένης θέσης σε έναν χώρο που είναι ανιχνεύσιμος και επαληθεύσιμος μέσω της εμπειρίας των αισθήσεών μας.
Ετυμολογικά και κυριολεκτικά, ίσως θα ήταν ακριβές να μεταφράσουμε το Na-koja-Abad ως outopia, ουτοπία· και όμως, σε σχέση με την έννοια, την πρόθεση και το αληθινό νόημα, πιστεύω πως θα διαπράτταμε σοβαρό σφάλμα μετάφρασης. Μου φαίνεται, λοιπόν, ότι έχει θεμελιώδη σημασία να προσπαθήσουμε, τουλάχιστον, να προσδιορίσουμε γιατί αυτό θα αποτελούσε εσφαλμένη μετάφραση.
Πρόκειται μάλιστα για αναγκαία ακρίβεια, αν θέλουμε να κατανοήσουμε το νόημα και τις πραγματικές συνέπειες των πολλαπλών πληροφοριών που σχετίζονται με τις τοπογραφίες που διερευνώνται σε κατάσταση οραματισμού, σε εκείνη την ενδιάμεση κατάσταση ανάμεσα στην εγρήγορση και στον ύπνο — πληροφοριών που, για παράδειγμα, στους πνευματικούς ανθρώπους του σιιτικού Ισλάμ, αφορούν τη «χώρα του Κρυμμένου Ιμάμη».
Πρόκειται για ζήτημα ακρίβειας, το οποίο, καθιστώντας μας προσεκτικούς απέναντι σε μια διαφοροποίηση που αφορά ολόκληρη περιοχή της ψυχής και, κατ’ επέκταση, ολόκληρη πνευματική κουλτούρα, θα μας οδηγούσε να θέσουμε το ερώτημα:
Ποιες συνθήκες καθιστούν δυνατό αυτό που ονομάζουμε συνήθως ουτοπία και, συνακόλουθα, τον τύπο του ουτοπικού ανθρώπου;
Πώς και γιατί εμφανίζεται;
Αναρωτιέμαι, στην πραγματικότητα, αν υπάρχει καν ισοδύναμο του φαινομένου αυτού στη μουσουλμανική σκέψη στην παραδοσιακή της μορφή.
Δεν πιστεύω, για παράδειγμα, ότι όταν ο Αλ-Φαράμπι, στον 10ο αιώνα, περιγράφει την «Τέλεια Πόλη», ή όταν ο Ανδαλουσιανός φιλόσοφος Ιμπν Μπάτζα (Avempace), τον 12ο αιώνα, πραγματεύεται το ίδιο θέμα στο έργο του «Το Πολίτευμα του Μόνου», — δεν πιστεύω ότι κανένας από τους δύο στοχάστηκε αυτό που σήμερα ονομάζουμε κοινωνική ή πολιτική ουτοπία.
Να τους κατανοήσουμε με αυτόν τον τρόπο, φοβάμαι πως σημαίνει να τους αποσπάσουμε από τα δικά τους προαπαιτούμενα και τις δικές τους προοπτικές, για να τους επιβάλουμε τα δικά μας, τις δικές μας διαστάσεις· και πάνω απ’ όλα, φοβάμαι ότι κάτι τέτοιο θα σήμαινε αναπόφευκτα ότι συγχέουμε την Πνευματική Πόλη με μια φανταστική πόλη.
Η λέξη Na-koja-Abad δεν δηλώνει κάτι όπως το ασύμμετρο Ον, σε αδιάστατη κατάσταση. Η περσική λέξη abad δηλώνει σαφώς μια πόλη, έναν καλλιεργημένο και κατοικούμενο τόπο – άρα κάτι εκτατό, κάτι που έχει διάσταση. Αυτό που εννοεί ο Σοχραβαρντί όταν μιλά για την ύπαρξη «πέρα από το Όρος Καφ» είναι ότι ο ίδιος και, μαζί του, ολόκληρη η θεοσοφική παράδοση του Ιράν, εκπροσωπούν το σύνολο των μυστικών πόλεων: Τζαμπάλκα, Τζαμπάρσα και Χουρκάλια.
Τοπογραφικά, δηλώνει με ακρίβεια ότι αυτή η περιοχή αρχίζει «στην κυρτή επιφάνεια» της Ένατης Σφαίρας, της Σφαίρας των Σφαιρών, ή της Σφαίρας που περιλαμβάνει το σύνολο του σύμπαντος. Αυτό σημαίνει ότι αρχίζει ακριβώς τη στιγμή που κάποιος εξέρχεται από την υπέρτατη Σφαίρα, η οποία ορίζει κάθε δυνατή κατεύθυνση στον κόσμο μας (ή από την πλευρά του κόσμου αυτού), τη Σφαίρα στην οποία αναφέρονται οι ουράνιοι προσανατολισμοί. Είναι προφανές ότι αφού διασχιστεί αυτό το όριο, η ερώτηση «πού;» (ubi, koja) χάνει το νόημά της – τουλάχιστον το νόημα που έχει όταν τίθεται στον χώρο της αισθητής εμπειρίας. Έτσι εξηγείται το όνομα Na-koja-Abad: ένας τόπος έξω από τον τόπο, ένας «τόπος» που δεν περιέχεται σε κανέναν τόπο, ένας ἄτοπος, που επιτρέπει να απαντήσει κανείς με μια χειρονομία στην ερώτηση «πού;». Αλλά όταν λέμε: «Να αναχωρήσει κανείς από το πού», τι σημαίνει αυτό;
Ασφαλώς δεν πρόκειται για αλλαγή τοπικής θέσης, για μια φυσική μεταφορά από έναν τόπο σε άλλον, σαν να επρόκειτο για τόπους εντός ενός ενιαίου, ομοιογενούς χώρου. Όπως υποδηλώνεται στο τέλος του αφηγήματος του Σοχραβαρντί, με το σύμβολο της σταγόνας από βάλσαμο, που εκτίθεται στην παλάμη του χεριού προς τον ήλιο, πρόκειται για ένα πέρασμα προς το εσωτερικό, για μια είσοδο στο εσωτερικό, και, με αυτήν την είσοδο, να βρεθεί κανείς, παραδόξως, στο έξω – ή, με τη γλώσσα των συγγραφέων μας, «στην κυρτή επιφάνεια της Ένατης Σφαίρας», δηλαδή: «πέρα από το Όρος Καφ». Η σχέση που εμπλέκεται εδώ είναι, κατ’ ουσίαν, η σχέση του εξωτερικού, του ορατού, του φανερού (zahīr στα αραβικά) και του εσωτερικού, του αόρατου, του απόκρυφου (batin), δηλαδή του φυσικού κόσμου και του πνευματικού κόσμου. Να «αναχωρήσει κανείς από το πού» σημαίνει να εγκαταλείψει τις εξωτερικές ή φυσικές εμφανίσεις που περικλείουν τις εσωτερικές και κρυμμένες πραγματικότητες, όπως το αμύγδαλο είναι κρυμμένο κάτω από το κέλυφός του. Αυτό το βήμα γίνεται προκειμένου ο Ξένος, ο γνωστικός, να επιστρέψει στην πατρίδα του – ή τουλάχιστον να ξεκινήσει προς εκείνη την επιστροφή.
Συνεχίζεται
ΕΔΩ ΒΡΙΣΚΟΜΑΣΤΕ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΗΣ
Philosophia Perennis: στις ρίζες της παγκόσμιας σοφίας
ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΟΥ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ. ΘΑ ΔΟΥΜΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ.
