Μία επανεξέταση της Νεο-πατερικής σύνθεσης; Ορθόδοξη ταυτότητα και πολεμική στον π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ και το μέλλον της Ορθόδοξης θεολογίας - BRANDON GALLAHER (2)

  Συνέχεια από: Πέμπτη 17 Νοεμβρίου 2022

I. Το υπόδειγμα του Φλωρόφσκυ: το πολεμικό πλαίσιο κατά του Bulgakov

Η συνάφεια αυτής της «διπλής» επιβεβαίωσης της Ορθόδοξης ταυτότητας μέσα από την πολεμική εναντίον του Άλλου, μπορεί να εντοπιστεί στο ίδιο το ρωσικό περιβάλλον του Φλωρόφσκυ, στο πλαίσιο του οποίου επιχείρησε να διατυπώσει με σαφήνεια μία θεολογία της “παραδοσιακής” ταυτότητας της ανατολικής Ορθοδοξίας σ’ αντίθεση προς τη σοφιολογία7 του μεγάλου Ρώσου θεολόγου Σεργίου Bulgakov (1871-1944). Ο Φλωρόφσκυ θεωρούσε τη σοφιολογία ως ένα είδος γερμανικού ρομαντισμού και νεοπλατωνισμού (δηλ. Spätidealismus). Επρόκειτο, όπως υποστήριζε, για τον σαγηνευτικό δυτικό δρόμο του Ρώσου φιλοσόφου Βλαδιμήρου Solov’ev (1853-1900), τον οποίον ακολούθησαν τόσο ο Bulgakov όσο και ο φίλος του, ο φιλόσοφος π. Pavel Florensky (1882-1937), στους οποίους ο Φλωρόφσκυ συνήθως συμπεριλάμβανε καί τον Nikolai Berdyaev (1874-1978)8. Σε μία επισκόπηση δύο εργασιών του Berdyaev, ο Φλωρόφσκυ σημειώνει ότι αυτός υπήρξε τυπικός εκπρόσωπος μίας συγκεκριμένης φάσης της εξελικτικής πορείας της ρωσικής διανόησης, η οποία «κυριαρχείτο από ισχυρές δυτικές επιρροές διαφόρων μορφών», με εξέχουσα την προβληματική μίας ρωσικής «παράδοσης», ριζωμένης στον ρομαντισμό και ιδιαίτερα στον γερμανικό ιδεαλισμό9. Όπως υποστηρίζει σε μία άλλη βιβλιοκριτική του, υπάρχουν ελάχιστα συγκεκριμένα «ανατολικά» στοιχεία στη σκέψη συγγραφέων όπως ο Solov’ev, ο Dostoyevsky και ο Berdyaev10, και στη λίστα αυτή θα μπορούσαμε με σιγουριά να προσθέσουμε τον Bulgakov και τον Florensky, ως οπαδούς του Solov’ev11, καθώς ακολουθούσαν την δυτική παράδοση του όψιμου ιδεαλισμού και «ακριβώς για τον λόγο αυτό οι διανοούμενοι αυτοί έγιναν τόσο εύκολα αποδεκτοί στη Δύση12. Μιλούσαν το γλωσσικό ιδίωμα της Δύσης». Μετά από τον Solov’ev το ιστορικό - θεολογικό μονοπάτι οδηγούσε πίσω είτε σε ένα μωσαϊκό παραπλανητικών, αν όχι απερίφραστα ετερόδοξων, πηγών που εμφανίζονταν ως ορθόδοξες, είτε, σε αντιδιαστολή με τον Ρώσο φιλόσοφο, στους «πατέρες και στην εμπειρία της Μεγάλης Εκκλησίας, της Εκκλησίας της ιστορίας, της παράδοσης και των Πατέρων»13. Ο Bulgakov, όπως πίστευε ο Φλωρόφσκυ, ακολούθησε τον πρώτο, εσφαλμένο δρόμο και, επομένως, ξέφυγε από το πλαίσιο της παράδοσης14.

Η θεολογία τού Φλωρόφσκυ σφυρηλατήθηκε κατά την ανάμειξη του σε δύο έριδες με τον Bulgakov. Διατυπώθηκε για πρώτη φορά όταν επιτέθηκε δημόσια στις Προτάσεις για μία περιορισμένη, εγκεκριμμένη επισκοπικά, διακοινωνία (intercommunion), μεταξύ της Αγγλικανικής και της Ορθόδοξης Εκκλησίας, του Bulgakov προς την Αδελφότητα των Αγίων Αλβανού και Σεργίου (1933-35): «η διακοινωνία δεν αποτελεί την μοναδική οδό προόδου. Αντίθετα πρόκειται για ένα αδιέξοδο, απ’ το οποίο δεν υπάρχει διαφυγή»15. Αμέσως μετά τη σύγκρουση για την διακοινωνία, ακολούθησε η έριδα σχετικά με την Σοφιολογία του Bulgakov (1935-37), όπου οι δύο δικαιοδοσίες ήρθαν σε αντιπαράθεση προς εκείνη του Bulgakov, της «Πατριαρχικής Εξαρχίας των ρωσικών ενοριών υπό την Κωνσταντινούπολη (στο εξής, «Εξαρχία»), του Πατριαρχείου Μόσχας (στο εξής, «Μόσχα»), και την Υπερόρια Ορθόδοξη Ρωσική Εκκλησία (στο εξής, «ROCOR»), κατηγορώντας τον επίσημα (αντιστοίχως) ότι διατύπωνε «ξένες» και «αιρετικές» προς την Ορθοδοξία διδασκαλίες16. Η περί «Σοφίας» διένεξη, ωστόσο, υπήρξε πολύ πιο σημαντική για την εξέλιξη του Φλωρόφσκυ σε σχέση με την περί διακοινωνίας έριδα, με δεδομένη τη δριμεία οξύτητά της. Πράγματι, δεν θα ήταν υπερβολή να ισχυριστούμε ότι η διένεξη διαίρεσε την ρωσική Εκκλησία στην εξορία στα μέσα της δεκαετίας του 1930, σε προσωπικό, πολιτικό, θεολογικό και επίπεδο δικαιοδοσίας. Προκειμένου να γίνει κατανοητή η εμπλοκή του Φλωρόφσκυ, είναι απαραίτητο να παρουσιάσουμε σε γενικές γραμμές την υπόθεση αυτή.

Ο Bulgakov και ο Φλωρόφσκυ ήταν και οι δύο ιερείς και καθηγητές (ο Bulgakov, «κοσμήτωρ») στο Ορθόδοξο Θεολογικό Ινστιτούτο του Αγίου Σεργίου στο Παρίσι, το οποίο αποτελούσε τη σχολή της Εξαρχίας υπό την καθοδήγηση του Μητροπολίτη Ευλογίου (Georgievskii) (1868-1946). H Εξαρχία ήταν γενικά πρόθυμη για διάλογο με τη Δύση και ο Μητροπολίτης Ευλόγιος έλαβε μέρος με μεγάλο ζήλο στη νέα οικουμενική κίνηση και, ενώ η Εξαρχία ήταν γενικά κατά των Μπολσεβίκων, δεν ήταν εμφανώς “Λευκή”, δηλαδή “τσαρική”, και επιχείρησε να παραμείνει χωρίς κάποιο πολιτικό προσανατολισμό17. Ωστόσο, και στους δύο αυτούς τομείς, βρισκόταν σε αντίθεση με άλλες δύο ρωσικές δικαιοδοσίες, οι οποίες είχαν διαφορετικά οράματα για τη σχέση της ’Ορθοδοξίας με τη Δύση και το κράτος: τη «Μόσχα» η οποία βρισκόταν υπό την σοβιετική κυριαρχία υπό την καθοδήγηση του Μητροπολίτη (και στη συνέχεια από το 1943 Πατριάρχη) Sergii (Stragorodskii) τής Μόσχας (1867-1944) και τη Λευκή Ρωσική μοναρχική δικαιοδοσία, ROCOR, υπό την καθοδήγηση του συντηρητικού θεολόγου Μητροπολίτη Antonii (Khrapovitskii) του Κιέβου και Γαλικείας (1863-1936) που είναι γνωστός για την κριτική του στον δυτικό Χριστιανισμό.

Στις 7 Σεπτεμβρίου 1935, το Πατριαρχείο τής Μόσχας, καταδίκασε με μία ukaz ή ένα επίσημο εκκλησιαστικό θέσπισμα αρ. 1651, τη σοφιολογία του Bulgakov ως «αλλότρια» προς την Ορθόδοξη πίστη, στο βαθμό που παραμόρφωνε την παραδοσιακή χριστολογική και τριαδική διδασκαλία. Μεταξύ άλλων, η διδασκαλία του Bulgakov θεωρήθηκε ότι εξέπεσε στον Γνωστικισμό, ότι οδήγησε σε σύγχυση των φυσικών ιδιοτήτων του Θεού με τη θεία ουσία (π.χ. Σοφία), ότι ισχυριζόταν ότι η ανθρώπινη ψυχή ήταν άκτιστη, διακινδυνεύοντας να αποδεχθεί έναν ντετερμινισμό σε σχέση προς την πτώση, αρνούμενος ότι η πτώση υπήρξε η «μοναδική αίτια» της ενσάρκωσης, μεταφέροντας το επίκεντρο της απολύτρωσης από τον Γολγοθά στη Γεσθημανή, μεταβάλλοντας τη θεία αγάπη/χάρη σε αναγκαιότητα, περιερχόμενος σε μία σεξουαλικοποίηση της Τριάδος, όπως συνέβη με τον αμφιλεγόμενο συγγραφέα Vasilii Rozanov (1856-1919) κ.λπ18. 

Αυτή η ukaz διαθέτει μία μακρά προϊστορία, την οποία θα πρέπει να παρουσιάσουμε συνοπτικά στην συνέχεια. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Ιεράρχης του Bulgakov, ο Μητροπολίτης Ευλόγιος, είχε διακόψει την επικοινωνία του με την Μόσχα, καθώς εξακολουθούσε να αρνείται να συμφωνήσει στη διακήρυξη της 30ής Ιουνίου για νομιμοφροσύνη προς τη σοβιετική κυβέρνηση, την οποία ο Μητροπολίτης Sergii του είχε ζητήσει να υπογράψει. Περαιτέρω, όταν στις αρχές του 1930, ο Μητροπολίτης Sergii μιλώντας σε ξένους δημοσιογράφους είπε ότι δεν υπάρχουν διώξεις της Εκκλησίας στη Ρωσία, υπήρξαν κραυγές οργής στην ’Εξαρχία απέναντι στα «ψέματα» της Μόσχας. Έτσι όταν ο Μητροπολίτης Ευλόγιος προσκλήθηκε από τον Αρχιεπίσκοπο Canterbury, στην αρχή της Μ. Σαρακοστής εκείνης της χρονιάς, να συμμετάσχει στις ακολουθίες υπέρ των χριστιανών που διώκονταν από τους Σοβιετικούς στη Ρωσία, ο Μητροπολίτης Ευλόγιος αποδέχθηκε την πρόσκληση και πέρασε λιγότερο από μία εβδομάδα στο Λονδίνο19. Σε απάντηση, ο Μητροπολίτης Sergii απομάκρυνε στις 11 Ιουλίου του 1930, τον Μητροπολίτη Ευλόγιο από την ηγεσία της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Δυτική Ευρώπη και τελικά, έπειτα από πολλούς πολιτικούς χειρισμούς, επιβεβαίωσε την προηγούμενη απόφασή του στις 26 Δεκεμβρίου 1930, δηλαδή το να διαλύσει την διοίκηση του Ευλογίου στο Παρίσι. Στη θέση του διορίστηκε ο Μητροπολίτης Elevtherii της Λιθουανίας. Με τον τρόπο αυτό, το κέντρο του Πατριαρχείου της Μόσχας μετακινήθηκε για το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του 30 από το Παρίσι στην Λιθουανία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο Μητροπολίτης Ευλόγιος να γίνει αποδεκτός από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, από τις 17 Φεβρουάριου του 1931 (20).

Το 1925, Ιδρύθηκε μία αδελφότητα από μία μερίδα νέων μεταναστών της Μόσχας, η οποία πήρε το όνομα η «Αδελφότητα του άγιου Φωτίου»21. Τα μέλη της εγκατέλειψαν τη δικαιοδοσία τού Μητροπολίτη Ευλόγιου ήδη από τις αρχές του 1931 για εκείνη του Μητροπολίτη Ελευθέριου, προκειμένου να παραμείνουν υπό το Πατριαρχείο της Μόσχας. Η Αδελφότητα του άγιου Φωτίου (η οποία επονομάστηκε έτσι όχι τυχαία από τον Φώτιο Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης 810-893, ο οποίος ως γνωστόν εναντιώθηκε στον Πάπα και τη Δυτική Εκκλησία αναφορικά προς το filioque) ιδρύθηκε ως μέσο για την προώθηση μίας υπεράσπισης της κανονικής και δογματικής ενότητας της Ορθόδοξης Εκκλησίας έναντι της τελικής επικράτησης της Ορθοδοξίας στη Δύση22. Υπήρχε η πεποίθηση ότι ο Χριστιανισμός στην Δύση συνθηκολόγησε με την ετεροδοξία και έπρεπε να κληθεί να επιστρέψει στις ορθόδοξες ρίζες του. Ο Alexis Stavrovskii (1905-1972) εξελέγη ως ο πρώτος πρόεδρος της Αδελφότητας και ο Vladimir Lossky ως ο πρώτος αντιπρόεδρος. Μεταξύ των 12-15 νέων που ήταν μέλη της Αδελφότητας συγκαταλέγονταν οι Evgraf Kovalevskii (1905-1970) (ο οποίος έγινε αργότερα Επίσκοπος Jean-Nectaire του Άγιου Διονυσίου, ο πρώτος ορθόδοξος ιεράρχης στην Γαλλία), ο λειτουργιολόγος Vsevolod Palashkovsky (1904-1979) και οι εικονογράφοι Georgii (αργότερα μοναχός Gregory) Krug (1908-1969) και ο Leonid Ouspensky (1902-1987).

Η Αδελφότητα είχε εκφράσει προς τον Μητροπολίτη Sergii τις ανησυχίες της για τις διδασκαλίες του Bulgakov με πλήθος ανακοινώσεων όλα αυτά τα χρόνια. Σε αντίδραση προς αυτές τις ανακοινώσεις, ο Μητροπολίτης Sergii στο τέλος της άνοιξης τού 1935, ζήτησε μία έκθεση από τον Μητροπολίτη Ελευθέριο για τη σοφιολογία του Bulgakov όπως επίσης και από την Αδελφότητα. Η Αδελφότητα απάντησε ότι πράγματι θα προετοίμαζε μία τέτοια έκθεση άλλα ότι χρειαζόταν κάποιος χρόνος, προκειμένου να γίνει μέ τον πρέποντα τρόπο. Σε απάντηση προς το αίτημα ο Lossky έστειλε μία προκαταρκτική έκθεση σε μορφή επιστολής όπου ασκούσε κριτική στην θεολογία τοΰ Bulgakov. Στο μεταξύ, ο Μητροπολίτης Ελευθέριος δέσμευσε με το αίτημα αυτό τον Stavrovskii, ο οποίος είχε βρει καταφύγιο έξω από την Γαλλία στο Konvo της Λιθουανίας και ενεργούσε ως ο γραμματέας του Ελευθερίου μέχρι το 1938 στην επισκοπική Σύνοδο της Λιθουανίας. Ο Stavroskii έγραψε μία αναφορά, η οποία αποτελείτο από μια συλλογή παραπομπών από το έργο του Bulgakov Agnets Bozhii (Lamb of God) (1933) και η οποία συνοδευόταν από μία κριτική που κατήγγειλε τον Bulgakov για γνωστικισμό και πανθεϊσμό. Υπήρξε πρώην μαθητής στον Άγιο Σέργιο, ο οποίος εξαιτίας ενός πειθαρχικού προβλήματος υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει το Ινστιτούτο (πιθανότατα για ηθικά παραπτώματα) ενώ αργότερα εκδιώχθηκε από την Γαλλία για λόγους που δεν είναι ξεκάθαροι. Πράγματι η Αδελφότητα του Άγιου Φωτίου είχε από καιρό πολεμήσει παθιασμένα (μάλιστα πολύ πριν εγκαταλείψει την Εξαρχία) εναντίον μίας αντίπαλης ομάδας, την Αδελφότητα της Αγίας Σοφίας23, που ήταν σε μεγάλο βαθμό μία ειδική ομάδα πού ιδρύθηκε από τον Bulgakov και τον ιστορικό Anton Kartashev (1875-1960) και υπήρχε περίπου από το 1923 μέχρι το θάνατο του Bulgakov το 1944. Η Αδελφότητα της Σοφίας, η οποία είχε ως μέλη της μία ευρεία γκάμα ανθρώπων, όπως σημαντικό αριθμό από τη σχολή του Αγίου Σεργίου, εκ των οποίων αρκετοί στη συνέχεια διέκοψαν τις σχέσεις τους μ’ αυτή (όπως π.χ. οι Peter Struve (1870-1944), Nikolai Berdyaev (1874-1948) και o Florovsky) ήταν επίσης αφιερωμένη στην προώθηση της Ορθοδοξίας στη Δύση, αν και με έναν τρόπο λιγότερο θριαμβολογικό και με περισσότερο οικουμενικό πνεύμα σε σχέση με την Αδελφότητα του Φωτίου. Επιπλέον, η Αδελφότητα της Σοφίας ήταν ανοικτά επικριτική του Σοβιετικού καθεστώτος και επομένως ήταν σκεπτική έναντι της Μόσχας σε αντίθεση προς την Αδελφότητα της Σοφίας η οποία ήταν απαρέγκλιτα πιστή απέναντί της, ως η Μητέρα Εκκλησία. Η Αδελφότητα της Σοφίας διέθετε καλές σχέσεις με τον Ευλόγιο, ως τον τοπικό Ρώσο επίσκοπο αλλά ωστόσο δεν υπαγόρευσε κάποια ορισμένη πολιτική ή κανονική θέση στα μέλη της. Προσέλκυσε την ιδιαίτερη οργή της Αδελφότητας του αγίου Φωτίου, καθώς ασχολήθηκε μεταξύ άλλων με αρκετά διαφορετικά θέματα (π.χ. Εκκλησία και Κράτος, η Εκκλησία και η Κοινωνία, Ορθοδοξία και Καθολικισμός), τη σοφιολογία, που την έφερε σε διάλογο με άλλες ιδέες. Η Αδελφότητα τού Φωτίου θεώρησε ότι η σοφιολογία είχε, στην καλύτερη περίπτωση, μη πατερικό και θεωρητικό χαρακτήρα, ενώ στην χειρότερη ήταν ξεκάθαρα αιρετική. Έτσι ερωτήματα πού αφορούσαν στη φύση αυτού που αποτελούσε ορθόδοξη διδασκαλία, στις κατευθύνσεις αυτού που αποτελούσε επιτρεπόμενη θεολογική άποψη (θεολογούμενα - όπως ισχυριζόταν ο Bulgakov ότι ήταν η διδασκαλία του) και ποιά ήταν η νόμιμη αυθεντία για να εγγυηθεί την εκκλησιαστική διδασκαλία, αποτελούσαν το πλαίσιο της συζήτησης.

Σημειώσεις

7. Τα τελευταία δέκα χρόνια δύο πρωτόλειες μελέτες είναι του ROWAN WILLIAMS, ed., trans. and introd., Sergii Bulgakov: Towards a Russian Political Theology (Edinburgh: T & T Clark, και του PAUL VALLIERE, Modern Russian Theology: Bukharev, Soloviev, Bulgakov: Orthodox Theology in a New Key (Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdmans Publishing, 2000). Για πιο πρόσφατες μελέτες βλ. Vladimir Solovev Reconciler and Polemicist. Selected Papers of the International Vladimir Solovev Conference held at the University of Nijmegen, the Netherlands, in September 1998, eds. Wil van den Bercken, Manon de Courten and Evert van der Zweerde (Leuven: Peeters, 2000), GRAZIANO LINGUA, Kenosis di Dio e santita della materia: La sofiologia di Sergej N. Bulgakov (Naples: Edizioni Scientifiche Italiane, 2000), PIERO CODA, L’altro di Dio: rivelazione e kenosi in Sergej Bulgakov (Rome: Citta Nuova, 1998) καί SERGEJ BULGAKOV (Brescia: Editrice Morceliana, 2003), PAUL GAVRILYUK, «The Kenotic Theology of Sergius Bulgakov», Scottish Journal of Theology 58 (2005), σσ. 251-269. «Universal Salvation in the Eschatology of Sergius Bulgakov», The Journal of Theological Studies, 56 (2005), σσ. 469-491, AIDAN NICHOLS, Wisdom from Above: A Primer in the Theology of Fr Sergei Bulgakov (Leominster: Gracewing, 2005), ANTOINE ARJAKOVSKY, Essai sur le pere Serge Boulgakov (1871-1944), philosophe et theologien chretien (Paris: Les Editions Parole et Silence, 2006), ROBERT SLESINSKI, “Bulgakov on Sophia”, Journal of Eastern Christian Studies, 59. 3-4 (2007), σσ. 131-145, “Bulgakov’s Sophiological Conception of Creation”, Orientalia Christiana Periodica, 74. 2 (2008), σσ. 443-454, JONATHAN SEILING, From Antinomy to Sophiology: Modern Russian Religious Consciousness and Sergei Bulgakov’s Critical Appropriation of German Idealism, Phd dissertation, University of Toronto, 2008, ANDREW LOUTH, “Sergii Bulgakov and the Task of Theology”, Irish Theological Quarterly, 74. 3 (August 2009), σσ. 243-257, A. ARJAKOVSKY, “Glorification of the Name and Grammar of Wisdom (Sergii Bulgakov and Jean- Marc Ferry)” καί JOHN MILBANK, “Sophiology and Theurgy: the New Theological Horizon” in Adrian Pabst and Christoph Schneider (eds.), An Encounter between Radical Orthodoxy and Eastern Orthodoxy-Transfiguring the World through the Word (Aldershot: Ashgate, 2009), σσ. 29-39, 45-85, JUDITH DEUTSCH KORNBLATT (introd., trans., ed.) with Boris Jakim and Laury Magnus (trans.), Divine Sophia: The Wisdom Writings of Vladimir Solovyov (Ithaca, NY: Cornell University Press, 2009) καί OLIVER SMITH, Vladimir Soloviev and the Spiritualization of Matter (Brighton, MA: Academic Studies Press, 2010).

8. Puti Russkogo Bogosloviia [=P, second edition, (Paris: YMCA Press, 1981 [1937]), σσ. 462, 469, 492 [Ways of Russian Theology, II, CW, VI, σσ. 243, 251, 276] και Review of Matthew Spinka’s Christian Thought from Erasmus to Berdyaev (Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall, 1962), Church History, Vol. 31 no. 4 (December, 1964), σσ. 470-471.

9. Review of O. Fielding Clarke’s Introduction to Berdyaev (London: G. Bles, 1950) καί MATTHEW SPINKA’S Nicholas Berdyaev: Captive of Freedom (Philadelphia, PA: Westminster Press, 1950), Church History, Vol. 19 no. 4 (December, 1950), σσ. 305-306.

10. Review of Matthew Spinka’s Christian Thought from Erasmus to Berdyaev (Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1962), Church History, Vol. 31 no. 4 (December, 1962), σ. 470.

11. Βλ. P, σ. 492 [Ibid., II, σ. 275] καί “The Renewal of Orthodox Theology-Florensky, Bulgakov and the Others: On the Way to a Christian Philosophy”, σσ. 2, 8-9, Georges Florovsky Papers, Box 5, f. 6. Manuscript Division, Department of Rare Books and Special Collections, Princeton University Library [=GFPrin.] (αδημοσίευτη ομιλία, Μάρτιος, 1968).

12. Review of Spinka’s Christian Thought, σ. 470.

13. P, σ. 493 [Ibid., II, σ. 276].

14. GF, σσ. 63, 66.

15. «Report of Conference held at High Leigh June 26-28, 1934 on “The Healing of Schism”». Βρίσκεται στο Oxford Archive of The Fellowship of St Alban and St Sergius. Φάκελος “The Fellowship Conference Policy Before 1940” σ. 6• βλ. BRYN GEFFERT, Eastern Orthodox and Anglicans (Notre Dame, IN: University of Notre Dame Press, 2010), κεφ. 11, SERGEI V. NIKOLAEV, “Spiritual Unity: The Role of Religious Authority in the Disputes Between Sergii Bulgakov and Georges Florovsky Concerning Intercommunion”, SVTQ, Vol. 49 no. 1-2 (2005), σσ. 101-123, BRANDON GALLAHER, «Bulgakov and intercommunion», Sobornost incorporating Eastern Churches Review, Vol. 24 no. 2 (2002), σσ. 9-28 (συνέχεια του “Bulgakov’s Ecumenical Thought”, Sobornost, Vol. 24 no. 1 (2002), σσ. 24-55) αντλώντας από το Catholic Action: Ecclesiology, the Eucharist and the Question of Intercommunion in the Ecumenism of Sergii Bulgakov, MDiv. Thesis, St Vladimir’s Orthodox Theological Seminary, 2003 καί BARBARA HALLENSLEBEN, «“Intercommunion Spirituelle” Entre Orient et Occident. Le Theologien Orthodoxe Russe Serge Boulgakov (1871-1944)» στο Le Christianisme Nuée de Temoins-Beaute du Temoignage, Ed. Guido Vergauwen (Fribourg, Suisse: Editions Universitaires Fribourg Suisse, 1998), σσ. 87-104.

16. Βλ. N. T. ENEEVA, Spor o sofiologii v russkom zarubezhe 1920-1930 godov (Moscow: Institut vseobshchei istorii RAN, 2001) (περιλαμβάνει τις καταδίκες); GEFFERT, “The Charges of Heresy Against Sergii Bulgakov: The Majority and Minority Reports of Evlogiis Commission and the Final Report of the Bishops Conference”, SVTQ, Vol. 49 no. 1-2 (2005), σσ. 47-66; ANTOINE ARJAKOVSKY, La generation des penseurs religieux de l’emigration Russe: La Revue La Voie (Put), 1925-1940 (Kiev/Paris: L’Esprit et la Lettre, 2002), σσ. 433 κ.έξ.; καί ALEXEI KLIMOFF, «Georges Florovsky and the Sophiological Controversy» [=GFSC], SVTQ, Vol. 49 no. 1-2 (2005), σσ. 67-100 και ειδικά την χρονολόγηση των κριτικών έναντι της σοφιολογίας στις σσ. 82-83. Για κείμενα της εποχής εκείνης βλ.: CLEMENT LIALINE, “Le Debat Sophiologique”, Irenikon, 13. 2 (Mars-Avril 1936), σσ. 168-205, “Chronique Religieuse”, Irenikon, 13.3 (Mai- Juin 1936), σσ. 328-329 and 13.6 (Novembre-Decembre 1936), σσ. 704-705.

17. Βλ. Metropolitan EULOGE, Le Chemin de Ma Vie: Memoires du Metropolitan Euloge, trans. Pierre Tchesnakoff (Paris: Presses Saint-Serge - Institut de Theologie Orthodoxie, 2005 [1947]), σσ. 471-497, 513ff. Για την ιστορία του Ινστιτούτου του Saint-Serge βλ. DONALD A. LOWRIE, Saint Sergius in Paris: The Orthodox Theological Institute (London: SPCK, 1954).

18.Βλ. την ukaz στο ENEEVA, Spor o sofiologii, σσ. 112-125 και O Sofii Premudrosti Bozhiei: Ukaz Moskovskoi Patriarkhii i dokladnye zapiski prot. Sergiia Bulgakova Mitropolitu Evlogiiu (Paris: YMCA, 1935), σσ. 5-19 (με την απάντηση του Bulgakov στις σσ. 20-53) (Μία σύνοψη του θεσπίσματος και της απάντησης του Bulgakov από τον A. F. Dobbie-Bateman βρίσκεται στο ‘Concerning Sophia, The Divine Wisdom’, The Christian East, 16. 1-2 (Jan-July 1936), σσ. 48-59. Μία πλήρης μετάφραση: ‘Declaration concerning Professor S. N. Bulgakov’ βρίσκεται στην Church of England, Council on Foreign Relations Documents O.C. 29, Lambeth Palace Library (επίσης: Oxford Archive of The Fellowship of St Alban and St Sergius, Folder labelled “Anglo-Russ. Conference in Paris 1936 [and] S. Bulgakov’s Affair.”) καί ή απάντηση του Bulgakov στο O.C. 29a).

19. Metropolitan EULOGE, Le Chemin de Ma Vie, σσ. 514-515.

20.Όπ.π., σσ. 518-519.

21.Ορισμένα κείμενα έχουν αναρτηθεί στο διαδίκτυο, όπως επίσης και κάποιες λεπτομερείς ιστορίες. Βλ. την διαδικτυακή τοποθεσία <http://www.forum-orthodoxe.com/~forum/view topic.php?t=915> και <http://igrunov.ru/cat/vchk-cat-names/poltoratsky/history/> (ημέρα τελευταίας πρόσβασης: 21 Ιανουαρίου 2012).

22. Βλ. JONATHAN SEILING, “Exiled Russian Orthodox Leaders in Paris and the Struggle to Establish a Home Away From Home (1925 1944)” στο Historical Papers 2005: Canadian Society of Church History, Annual Conference: University of Western Ontario, 29-31 May 2005, Eds. Brian Gobbett et al., σσ. 69-82, έδω σσ. 74-77. Βλ. ’Επίσης, WILLIAMS, The Theology of Vladimir Nikolaievich Lossky, σσ. 8 κ. εξής.

23. Βλ. Bratstvo Sviatoi Sofii: Materialy i Dokumenty 1923-1939, ed. N. A. Struve, (Paris: YMCA Press, 2000) (βλ. SEILING, “Exiled Russian Orthodox Leaders in Paris and the Struggle to Establish a Home Away From Home (1925 1944)”, σσ. 71 κ.έξ.).

Συνεχίζεται

ΑΥΤΗ Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΦΑΝΕΡΩΝΕΙ ΤΗΝ ΤΡΑΓΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΜΑΣ. Η ΟΠΟΙΑ ΑΠΟΦΑΣΙΣΜΕΜΗ ΝΑ ΕΛΕΥΘΕΡΩΘΕΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΒΑΒΥΛΩΝΕΙΟ ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑ ΚΑΤΕΛΗΞΕ  ΣΤΗΝ ΡΩΣΙΚΗ ΕΚΔΟΧΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑΣ.