του Φραντσέσκο Λαμεντόλα
Αντιμέτωποι με το σκοτεινό, μονότονο, εκνευριστικό θέαμα της απέραντης, ανεξάντλητης, αθεράπευτης ανθρώπινης βλακείας, με την εμμονική επανάληψη της ίδιας μάταιης δυναμικής του εγώ, των επιθυμιών και των φόβων του, με όλη την τρέλα, τις αδικίες και τις σκληρότητες που ασταμάτητα αναπαράγει, χωρίς ο άνθρωπος να μάθει ποτέ τίποτα, χωρίς να μετακινηθεί ποτέ σε ένα υψηλότερο επίπεδο, χωρίς ποτέ να μπορέσει να εισπνεύσει μια ανάσα καθαρού αέρα που θα αναζωογονούσε το πνεύμα του από την αφόρητη θλίψη των ανθυγιεινών πεδιάδων στις οποίες κατοικεί μονίμως, βασανισμένος και όλο και πιο απογοητευμένος, αναρωτιέται κανείς μερικές φορές: Kαί αν ο Schonpenhauer, κατά τύχη, και όλοι οι όμοιοί του, δεν ήταν και δεν είναι, κατά τύχη, σωστοί; (Και αν ο Schonpenhauer, κατά τύχη, και όλοι όσοι του μοιάζουν, δεν είχαν και δεν έχουν, κατά τύχη, δίκιο;)
Και αν δεν είναι μάταιη προσπάθεια, γιά τόν άνθρωπο, η φιλοδοξία να βοηθηθεί να φτάσει σε ένα ανώτερο και πιο ευγενές όραμα της ύπαρξης, των καθηκόντων του, του σκοπού και του στόχου του; Αν πράγματι η ανθρώπινη ζωή, η ανθρώπινη κατάσταση, ήταν ένα κακό από μόνη της, και κανένας συλλογισμός, όσο λεπτός, και καμία προσπάθεια, όσο γενναιόδωρη, δεν θα μπορούσε ποτέ να αλλάξει αυτό το θεμελιώδες γεγονός, αλλά μόνο να επιβεβαιώσει μια δυσκολία αποδοχής αυτού που φαίνεται επίσης εντελώς φανερά, παρά τήν όποια προσπάθεια εξωραϊσμού της πραγματικότητας και γλύκανσης της υπαρξιακής μας συνθήκης;
Αυτό το δυσάρεστο ερώτημα προκύπτει ακριβώς σημειώνοντας την αντίδραση ενός μη αμελητέου μέρους εκείνων που θα θέλαμε να ξαναξυπνήσουμε, που θα θέλαμε να ανακαλέσουμε σε ένα πιο ευγενές όραμα ύπαρξης, βοηθώντας τους να απελευθερωθούν από αυτού του είδους τις παρωπίδες που τούς κάνουν νά ζουν με αυτόματο πιλότο, χωρίς να αντιλαμβάνονται όλη την καλοσύνη, την αλήθεια και την ομορφιά της πραγματικότητας, αλλά νά επαναλαμβάνουν χωρίς να στοχάζονται τις συνήθεις συμπεριφορές, τις συνηθισμένες αντιδράσεις, ακόμα και τις πιο μπανάλ και αυτοκαταστροφικές, μόνο και μόνο επειδή «όλοι έτσι κάνουν». Και βασικά, λένε, δεν υπάρχουν άλλα νοήματα, πρέπει να προσαρμοστούμε στα πράγματα όπως είναι και να προσπαθήσουμε να αξιοποιήσουμε στο έπακρο τις καταστάσεις και τις πιθανές ευκαιρίες που προκύπτουν για να κερδίσουμε κάποιο πλεονέκτημα, κάποια ευχαρίστηση, κάποιο συναίσθημα που νά μας επιτρέπει να ξεφύγουμε από την πλήξη, τόν μεγάλο εχθρό που ελλοχεύει στο βάθος, πιο φοβερός κι από τον ίδιο τον πόνο.
Αναρωτιέται κανείς λοιπόν αν οι άνθρωποι θέλουν πραγματικά να βγουν από τον φαύλο κύκλο μιας παράλογης και επαναλαμβανόμενης, παράλογης και μονότονης ύπαρξης ή μήπως τελικά η πλειονότητά τους δεν προσαρμόζεται εύκολα στο να μένουν στριμωγμένοι περισσότερο ή λιγότερο άνετα, περισσότερο ή λιγότερο νωχελικά, όπως οι εθελοντές σκλάβοι στο σπήλαιο του Πλάτωνα: εκείνοι στους οποίους ανακοινώθηκε ότι υπάρχει ένας ολόκληρος κόσμος, όμορφος και φωτεινός, έξω από αυτόν, αλλά δεν θέλουν να πιστέψουν τέτοιες ειδήσεις και αντ' αυτού στρέφουν το θυμό τους και την απελπισμένη πικρία τους εναντίον του φέροντος καλά νέα, σκεπτόμενοι ότι, αφού τον σωπάσουν, οι αγωνίες τους θα βρουν γαλήνη επιστρέφοντας στη συνηθισμένη τους κατάσταση.
Ο Σοπενχάουερ γράφει στο "Ο κόσμος ως θέληση και αναπαράσταση" (πρωτότυπος τίτλος: Die Welt as Wille und Vorstellung, 1819· μετάφραση από τα γερμανικά από τον Paolo Savj-Lopez, Bari, Editori Laterza, 1997, σελ. 424-425):
Είναι πραγματικά απίστευτο, πόσο ασήμαντη και ανούσια, ιδωμένη από έξω, και πόσο βαρετή και μη στοχαστική, ιδωμένη από έσω, η ζωή σχεδόν όλης της ανθρωπότητας. Είναι μια άτονη φιλοδοξία και ταλαιπωρία, ένα τρανταχτό όνειρο στις τέσσερις εποχές της ζωής μέχρι το θανάτο, που συνοδεύεται από ένα συρμό τετριμμένων ασήμαντων σκέψεων. Οι άνθρωποι είναι σαν τα ρολόγια, που κουρδίζονται και τρέχουν, χωρίς να ξέρουν γιατί. Και κάθε φορά που γεννιέται ένας άνθρωπος, το ρολόι της ζωής κουρδίζεται ξανά, για να επαναλαμβάνεται, φράση προς φράση, ρυθμός προς ρυθμό, με ασήμαντες παραλλαγές, η ίδια μουσική πού ήδη παίζεται αμέτρητες φορές. Κάθε άτομο, κάθε ανθρώπινο πρόσωπο και κάθε ζωή δεν είναι παρά ένα νέο σύντομο όνειρο του άπειρου φυσικού πνεύματος, της μόνιμης θέλησης για ζωή. Δεν είναι παρά μια νέα φευγαλέα εικόνα, την οποία η θέληση ανιχνεύει παιχνιδιάρικα στο άπειρο φύλλο του χώρου και του χρόνου, αφήνοντάς την να διαρκέσει για μια μόλις αντιληπτή στιγμή μπροστά στην απεραντοσύνη αυτών, και μετά τούς διαγράφει, για να κάνει χώρο για άλλους. Ωστόσο, και αυτή είναι η σοβαρή πτυχή της ζωής, κάθε μια από αυτές τις φευγαλέες εικόνες, κάθε μια από αυτές τις ανόητες ιδιοτροπίες πρέπει να πληρωθεί από όλη τη θέληση γιά ζωή, με όλη της τη βία, με πολλούς και βαθείς πόνους, και τελικά με έναν πικρό θάνατο, ο οποίος υπολογισμένος μέ φόβο, έρχεται επιτέλους. Αυτός είναι ο λόγος που η θέα ενός πτώματος μας κάνει τόσο μελαγχολικούς ξαφνικά.
Η ζωή κάθε ατόμου, αν την δούμε συνολικά, σημειώνοντας μόνο τα σημαντικά χαρακτηριστικά της, είναι πάντα πραγματικά μια τραγωδία. Αλλά, λεπτομερώς εξεταζόμενη, έχει τον χαρακτήρα της κωμωδίας. Διότι η ταραχή και το μαρτύριο της ημέρας, η αδιάκοπη ειρωνεία της στιγμής, η επιθυμία και ο φόβος της εβδομάδας, τα δυσάρεστα ατυχήματα κάθε ώρας, λόγω της τύχης πάντα μπρός μας με σκοπό τίς άσχημες καταστάσεις, είναι αληθινές σκηνές κωμωδίας. Αλλά οι πάντα ανεκπλήρωτες επιθυμίες, οι μάταιες φιλοδοξίες, οι ελπίδες που ποδοπατήθηκαν χωρίς έλεος από τή μοίρα, τα μοιραία λάθη μιας ολόκληρης ζωής, με αύξηση του πόνου και με τόν θάνατο στο τέλος, αποτελούν πάντα τραγωδία. Έτσι, σαν να ήθελε η μοίρα να προσθέσει κοροϊδία στο μαρτύριο της ύπαρξής μας, η ζωή μας πρέπει να περιέχει όλα τα κακά της τραγωδίας, ενώ δεν μπορούμε καν να διατηρήσουμε τη βαρύτητα των τραγικών χαρακτήρων, και αντ' αυτού είμαστε αναπόφευκτα, στίς περισσότερες συγκεκριμένες περιπτώσεις τής ζωής, ανόητοι τύποι κωμωδίας.
Όμως, αν και μεγάλα και μικρά μαρτύρια γεμίζουν κάθε ανθρώπινη ζωή, διατηρώντας την σε αέναη ανησυχία και κίνηση, δεν μπορούν ωστόσο να καλύψουν την ανεπάρκεια της ζωής σε σύγκριση με την ικανοποίηση του πνεύματος και την κενότητα και την ανοησία της ύπαρξης, ούτε να διώξουν την ανία η οποία είναι πάντα έτοιμη να γεμίσει κάθε παύση που αφήνει η αγωνία. Από εκεί προκύπτει ότι το ανθρώπινο πνεύμα, που δεν είναι ακόμα ικανοποιημένο με την αγωνία, την πικρία και τις ασχολίες που του επιβάλλει ο πραγματικός κόσμος, δημιουργεί επίσης για τον εαυτό του, με τη μορφή χιλίων διαφόρων δεισιδαιμονιών, έναν φανταστικό κόσμο, με τον οποίο κοπιάζει με κάθε τρόπο, χάνοντας χρόνο και δύναμη μόλις ο πραγματικός κόσμος του αφήνει μια ανάπαυση που δεν μπορεί να απολαύσει.
Είναι μια έρημη εικόνα, όχι πολύ δομημένη σε φιλοσοφικό επίπεδο, μάλλον κατασκευασμένη σε ψυχολογικό επίπεδο: τίποτα καλό δεν σώζεται από την ανθρώπινη κατάσταση, και ολόκληρη η ιστορία δεν είναι τίποτα άλλο από τήν εμμονική, και ταυτόχρονα τρομερά ανόητη, επανάληψη του ίδιου φθαρμένου και προβλέψιμου σεναρίου, από το οποίο κανείς δεν μαθαίνει ποτέ τίποτα. Ούτε υπάρχουν πιθανές διέξοδοι, γιατί αυτή είναι η ανθρώπινη κατάσταση και δεν υπάρχουν εναλλακτικές εκτός από αυτή του να σβήσει κανείς τη θέληση να ζήσει μέσα του. Εξ ου και η αποθαρρυνμένη και εντελώς αρνητική κρίση για κάθε ιδέα προόδου: επομένως το όραμα του Σοπενχάουερ, μετά από πιο προσεκτική εξέταση, δεν στρέφεται ενάντια σε αυτήν ή εκείνη τη συγκεκριμένη προοδευτική ιδεολογία, και τελικά ούτε καν εναντίον του προοδευτισμού καθαυτού, αλλά ενάντια στην ίδια την ανθρώπινη κατάσταση, και φυσικά ενάντια σε αυτούς που προσπαθούν να το εξωραΐσουν και να καλύψουν τη σκοτεινή του πλευρά.
Σε αυτό ο Σοπενχάουερ τοποθετείται ιδανικά στην ίδια γραμμή με τον Λεοπάρντι στο La ginestra, o il fiore del cielo (το Λουλούδι της Ερήμου ), ένα είδος σκληρής μομφής που ο ποιητής από το Recanati απευθύνει στον περήφανο και ανόητο αιώνα, τον δέκατο ένατο αιώνα, τον οποίο επιμένει να υποδεικνύει προς την ανθρωπότητα που δεν γνωρίζει και υποφέρει, ποιος ξέρει τι εξαιρετικούς και συναρπαστικούς στόχους (εδ. 52-86):
Εδώ κοιτάς κι εδώ καθρεφτίζεσαι, / περήφανη και ανόητη εποχή, / που μέχρι τότε /εγκατέλειψες το μονοπάτι / από την αναστημένη σκέψη που χαράχτηκε πριν / και γυρίζεις πίσω τα βήματά σου, / καμαρώνεις ότι επιστρέφεις, / και σε παρακινεί η κλήση. / Όλα τα μυαλά, / που η κακιά τους μοίρα σε έκανε πατέρα, / κολακεύονται με το λόγο σου, κι όμως / μερικές φορές / σε χλευάζουν / μεταξύ τους. Όχι εγώ / με τέτοια ντροπή δεν θα κατέβω στη γη. Μα η περιφρόνηση που είναι κλειδωμένη / για σένα στο στήθος μου, / θα δείξω πόσο μπορεί να ανοίξει· αν και ξέρω ότι η λήθη / πιέζει όσους έχουν μεγαλώσει πολύ στην εποχή τους. / Γελάω πολύ με αυτόν τον πόνο, που είναι κοινός σε μένα. / Ελευθερία που ονειρεύεσαι, και υπηρετείς ταυτόχρονα / θέλεις πάλι τη σκέψη, / μόνο για την οποία σηκωθήκαμε ξανά / από τη βαρβαρότητα εν μέρει, που μόνο προς το καλύτερο / καθοδηγεί τις δημόσιες τύχες. / Έτσι δυσαρεστήθηκες με την αλήθεια / της σκληρής μοίρας και του καταθλιπτικού τόπου / που μας χάρισε η φύση. Γι' αυτό / δειλά γύρισες την πλάτη σου στο φως / που το έκανε σαφές. Και, φεύγοντας, αποκαλείς / βδελυρά αυτούς που τον ακολουθούν, και μόνο / μεγαλόψυχο εκείνον/ που κοροϊδεύει τον εαυτό του ή τους άλλους, πονηρός ή τρελός, / και υψώνει τον θνητό βαθμό του πάνω από τα αστέρια.
Τόσο πολύ που ο Cesare Vasoli, ο εκδότης της ιταλικής έκδοσης που χρησιμοποιήθηκε παραπάνω, δεν μπορεί να παραλείψει να παρατηρήσει ότι η ριζοσπαστική απαισιοδοξία του Σοπενχάουερ έρχεται σε αντίθεση με ολόκληρη την κύρια γραμμή της σύγχρονης φιλοσοφίας και ειδικότερα ενάντια σε κάθε ιδέα προόδου του Διαφωτισμού που νοείται ως ανάπτυξη του πολιτισμού (παραπομπή, XLII-XLIII):
Η βούληση δεν μπορεί ποτέ να εξαντληθεί, γιατί η εξάντλησή της θα ήταν το τέλος, ή ο ολοκληρωτικός αφανισμός των πάντων. Ούτε ο πόνος μπορεί να τελειώσει ποτέ, γιατί η ζωή και ο πόνος είναι το ίδιο πράγμα, όπως ακριβώς η θέληση και το κακό ταυτίζονται. Πράγματι, όσο περισσότερο η ζωή αναπτύσσεται και γίνεται πιο περίπλοκη, και όσο πιο περίπλοκες γίνονται οι μορφές και οι εκδηλώσεις της, τόσο αυξάνεται ο πόνος και η επίγνωσή της. Ο πολιτισμός, η ανάπτυξη και η τελειοποίηση των ανθρώπινων συναισθημάτων και της συνείδησης είναι, επομένως, μόνο μέσα για να επιδεινωθεί η δυστυχία, να γίνει η μοίρα των ατόμων όλο και πιο σκληρή και αφόρητη. Ο Σοπενχάουερ που λατρεύει να επαναλαμβάνει τις βιβλικές λέξεις «Qui auget scientiam, auget Dolorem» ("Αυτός που αυξάνει τη γνώση, αυξάνει τον πόνο"), μπορεί έτσι να επιβεβαιώσει αποφασιστικά την ανωτερότητα εκείνων των πολιτισμών ή των ηθικοθρησκευτικών εμπειριών που έχουν επιλέξει αξίες και ιδανικά ζωής εντελώς αντίθετα από εκείνα των δυτικών πολιτισμών. Εν ολίγοις, έχουν απορρίψει την ψευδαίσθηση της προόδου και την πορεία της επιστήμης και της τεχνολογίας. (…)
Αλλά ο Σοπενχάουερ δεν χρειάστηκε να περιοριστεί μόνο στο να εκφωνήσει μια καταδίκη που επηρέασε ολόκληρη την πορεία του δυτικού πολιτισμού και, ειδικότερα, ακριβώς αυτόν τον τύπο αστικής, βιομηχανικής και εμπορικής κοινωνίας από την οποία προήλθε ο ίδιος. Αντίθετα, πραγματοποιεί μια λεπτή ανάλυση του «κακού» της ύπαρξης με βάση την καταγγελία του εντελώς αρνητικού χαρακτήρα της ηδονής, της παράλογης κινητήριας δύναμης της ζωής του ανθρώπου. Αυτή ακριβώς η αρχή που μια μακρά παράδοση της ηθικής του Διαφωτισμού είχε υποδείξει ως τον ουσιαστικό σκοπό της ανθρώπινης δράσης και ως τη δύναμη που επιτρέπει στην κοινωνία να επιμένει και να προοδεύει, θεωρείται τώρα ως η πιο εμφανής απόδειξη της απόλυτης ματαιοδοξίας της πράξης. Και είναι πολύ σημαντικό ότι χρησιμοποιεί τις παρατηρήσεις των αγαπημένων του συγγραφέων του δέκατου όγδοου αιώνα (αλλά και ένα πλατωνικό θέμα, αξιοθαύμαστα ανεπτυγμένο στον «Φαίδωνα») για να δείξει ότι η λεγόμενη «ηδονή» δεν είναι στην πραγματικότητα τίποτα άλλο από την ικανοποίηση μιας ανάγκης και, επομένως, της παύσης του πόνου. Όχι μόνο αυτό: μόλις επιτευχθεί, το ίδιο αντικείμενο επιθυμίας δεν έχει πια αυτή την έλξη, αυτή τη γοητεία που διέθετε, για εμάς, πριν το αποκτήσουμε. Κι αν η ικανοποίηση μιας επιθυμίας δεν ακολουθείται αμέσως από την έναρξη μιας άλλης ανάγκης, αν η βούλησή μας δεν στοχεύει πάντα σε κάτι νέο και διαφορετικό, η ζωή συνθλίβεται αμέσως από την πλήξη, το φρικτό κενό της ζωής μας καταπιέζει, χειρότερα καί από τόν ίδιο τόν πόνο. Ωστόσο, γράφει ο Σοπενχάουερ – αγγίζοντας το ίδιο θέμα που κυριαρχεί στις πρώτες «φιλοσοφικές» σελίδες του «Zibaldone», που γράφτηκε σχεδόν τα ίδια χρόνια – η ύπαρξή μας συνεχίζεται. και παρ' όλα αυτά ο άνθρωπος, κάθε άνθρωπος, επιθυμεί και αγωνίζεται να ζήσει, παλεύει να διατηρήσει και να αυξήσει τη δική του μικρή ζωή, ακόμα κι αν έχει επίγνωση της ματαιότητας των προσπαθειών του και ξέρει ότι δεν είναι προορισμένος για τίποτα.
Έτσι επιστρέφουμε πάντα στο αγανακτισμένο και σχεδόν απίστευτο denique vivunt ("στο τέλος ζουν") της μνήμης τού Λουκρήτιου ( De Rerum Natura , III, 48-50):
48 αυτοί οι ίδιοι άνθρωποι, διωγμένοι από την πατρίδα τους και εξορισμένοι μακριά
49 ενώπιον ανθρώπων, ατιμασμένοι από μια κατηγορία
50 ντροπιασμένοι, που πλήττονται από κάθε είδους τιμωρία, παρά όλα όσα ζουν…
έννοια που έχουμε ήδη αναπτύξει αλλού (βλ. Ξαναδιαβάζοντας τον Λουκρήτιο: είναι ο άνθρωπος ένας παραλογισμός που ρίχνεται στην τυχαία αναμονή για το τίποτα;, που δημοσιεύτηκε στον ιστότοπο Arianna Editrice στις 07/09/08, βλέπε επίσης: Ο Λουκρήτιος θέλει να απελευθερώσει τον άνθρωπο με τον φόβο του θανάτου : αλλά μπορεί να το κάνει;, που δημοσιεύτηκε στον ιστότοπο Accademia Nuova Italia στις 01/04/20).
Είπαμε ότι η απαισιοδοξία του Σοπενχάουερ δεν είναι πολύ καλά δομημένη σε φιλοσοφικό επίπεδο, αλλά μάλλον είναι πάντα καρπός μιας συναισθηματικής στάσης. Εκφράσεις όπως η ανεπάρκεια ζωής σε σύγκριση με την ικανοποίηση του πνεύματος είναι φιλοσοφικά υπερβολικά ασαφείς και γενικές: τι πρέπει να σημαίνει «ανεπάρκεια ζωής»; Η ζωή, που θεωρείται από μόνη της, δεν μπορεί να κριθεί «επαρκής» ή «ανεπαρκής», ειδικά εφόσον θα πρέπει να διευκρινιστεί σε σχέση με το τι καθιερώνει αυτή η σιωπηρή σύγκριση. Και εν πάση περιπτώσει η ζωή δεν είναι ένα αυτόνομο θέμα, σαν να είχε μυαλό, θέληση, δική της κατεύθυνση: ο Άγιος Θωμάς θα έλεγε σωστά ότι τα έμβια όντα υπάρχουν στην πραγματικότητα, όχι κάτι που ονομάζεται «ζωή» που υπάρχει γιά λογαριασμό τους. Εν πάση περιπτώσει, άλλο είναι η ζωή της λογικής ψυχής, άλλο η ζωή της ευαίσθητης ψυχής και άλλο η ζωή της βλαστικής ψυχής: με ποια από αυτές τις «ζωές» είναι πιο προσκολλημένο το ανθρώπινο ον; Μάλλον τή φυτική, γιατί είναι η πιο τυφλή και πρωτότυπη, άρα η πιο 'φυσική'. Υπό το πρίσμα της λογικής και της θέλησης, ωστόσο, ένας άνθρωπος μπορεί επίσης να αποφασίσει να θυσιάσει τη ζωή του για κάποιον ή κάτι άλλο, αντίθετα στο πρωταρχικό ένστικτο, αυτό της αυτοσυντήρησης.
Τώρα, επιστρέφοντας στις ερωτήσεις που θέσαμε στον εαυτό μας στην αρχή, και αφήνοντας στην άκρη το ερώτημα -από μόνο του τρομερά αφηρημένο και υποκειμενικό- αν η ζωή είναι καλή ή κακή, ακριβώς η συγκεκριμένη εμπειρία -και contra factum non valet argumentum ("ενάντια στα γεγονότα δεν ισχύει το επιχείρημα") - μας δείχνει ότι πολλοί άνθρωποι όχι μόνο νιώθουν τη θλίψη και την αθλιότητα του να ζουν με τυφλό και μη στοχαστικό τρόπο, που κυριαρχείται από έναν αμβλύ εγωισμό που τους στερεί τη φρεσκάδα και τη γεύση, αλλά δείχνουν ευγνωμοσύνη αν κάποιος τους βοηθήσει να βγουν από το αδιέξοδο και κάνουν προσπάθεια να το κάνουν δεσμεύοντας τον εαυτό τους όσο τους επιτρέπει η δύναμή τους. Και έτσι αν υπήρχε έστω και ένας άνθρωπος που εκδηλώνει παρόμοια διάθεση, μια τέτοια κατάσταση του νου; Αν υπήρχε έστω και ένας άνθρωπος που κουνάει τις αλυσίδες του εγώ και επιθυμεί διακαώς να τον βοηθήσει κάποιος να τις σπάσει, τότε όλες αυτές οι ερωτήσεις χάνουν το νόημά τους και φαίνονται αυτό που πραγματικά είναι: η έκφραση μιας κουρασμένης ψυχικής κατάστασης, κατανοητής αλλά παροδικής και αστήρικτης επαρκώς υπό το πρίσμα των αξιών - ένας Χριστιανός θα έλεγε: υπό το φως της χάριτος - για την οποία υπάρχει μόνο μία πιθανή απάντηση: η ανανεωμένη δέσμευση στην αλήθεια, την καλοσύνη και την ομορφιά, η οποία ολοκληρώνεται φυσικά με τη δέσμευση για βοήθεια και στούς άλλους, φυσικά όσων το θέλουν ειλικρινά, να μπουν στον ίδιο δρόμο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου