ENRICO BERTI-ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (28)

Συνέχεια από Πέμπτη, 17 Μαϊού 2012

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ
ΒΙΒΛΙΑ Ι, Κ - Χ, ΧΙ

Enrico Berti

Τα βιβλία γιώτα (Ι) και κάππα (Κ). δηλαδή δέκατο και ενδέκατο, είναι τα λιγότερα μελετημένα της Μεταφυσικής. Θα δούμε αμέσως γιατί!

Ξεκινούμε λοιπόν με το βιβλίο γιώτα, δηλαδή με το δέκατο. Έχει σαν συνολικό θέμα το Ένα και τα πολλά και έτσι κατά κάποιο τρόπο φαίνεται να διακόπτει την έρευνα των πρώτων αιτιών του όντος καθώς είναι ον, που είχε συγκεντρωθεί στην ουσία και στις αιτίες της ουσίας. Γιατί, μπορούμε να αναρωτηθούμε σε αυτό το σημείο, ο Αριστοτέλης αισθάνεται την ανάγκη να μιλήσει για το Ένα και τα πολλά; Υπάρχουν δύο λόγοι! Κατ' αρχάς δεν πρέπει να ξεχνούμε το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εργάζεται ο Αριστοτέλης. Προέρχεται από την Ακαδημία του Πλάτωνος και οι φιλόσοφοι με τους οποίους συνεχίζει να αναμετράται, ακόμη και μετά τον θάνατο του Πλάτωνος, είναι ακαδημαϊκοί φιλόσοφοι, είναι οι συνεχιστές, οι διάδοχοι του Πλάτωνος, δηλαδή ο Σπεύσιππος ο Αθηναίος, ανιψιός και πρώτος διάδοχος του Πλάτωνος στην κεφαλή της Ακαδημίας, και στην συνέχεια ο Ξενοκράτης της Χαλκηδόνος, διάδοχος του Σπευσίππου. Ήταν ανάμεσα στους πιο ηλικιωμένους μαθητές του Πλάτωνος, και οι δύο μεγαλύτεροι του Αριστοτέλη, αλλά παρ' όλα αυτά, τουλάχιστον ο Ξενοκράτης, ήταν ακόμη δραστήριος στην Ακαδημία όταν ο Αριστοτέλης επιστρέφει στην Αθήνα και ιδρύει την δική του σχολή στο Λύκειο. Την διάσημη περιπατητική σχολή. Έτσι ξεκινά μια σχέση ανταγωνισμού σχεδόν ανάμεσα στην Ακαδημία του Ξενοκράτη και το Λύκειο του Αριστοτέλη!

Σύμφωνα με τους διαδόχους του Πλάτωνος, το Ένα και τα πολλά είναι οι αρχές των ιδεών και των αριθμών, και μέσω των ιδεών και των αριθμών είναι οι αρχές όλων των πραγμάτων. Για την ακρίβεια ο Σπεύσιππος εγκαταλείπει την θεωρία των ιδεών και την αντικαθιστά με την θεωρία των αριθμών. Με τους μαθηματικούς αριθμούς. Η αληθινή πραγματικότης, η Ουσία, είναι οι μαθηματικοί αριθμοί. Ο Ξενοκράτης προσπαθεί να πετύχει μια σύνθεση ανάμεσα στις Ιδέες και τους αριθμούς. Πάντως και για τους δύο η αληθινή πραγματικότης, η Ουσία, (διότι όλοι οι πλατωνικοί δεν δέχονται σαν αληθινή πραγματικότητα τον αισθητό κόσμο), έχει σαν αρχές της το Ένα και τα πολλά. Έτσι λοιπόν δεν είναι τόσο περίεργο που αναλαμβάνει σε τούτο το σημείο ο Αριστοτέλης την έρευνα των αρχών της Ουσίας.

Υπάρχει όμως και ένα άλλος λόγος: στην αρχή του βιβλίου γάμμα, ο Αριστοτέλης είχε πει: «υπάρχει μια επιστήμη η οποία θεωρεί το ον σαν ον και τις ουσιώδεις του ιδιότητες. Δηλαδή τα πράγματα που του ανήκουν  καθ' εαυτά (1003 α 20-21)». Σε τούτο το βιβλίο λοιπόν θα υποστηρίξει πως το ένα και τα πολλά -ή επίσης και μερικές εκδοχές των όπως το ταυτό και το διαφορετικό- είναι ουσιώδεις ιδιότητες του όντος σαν όντος, δηλαδή ανήκουν σε όλα τα όντα. Επομένως και γι' αυτόν τον λόγο τίθεται σε τούτο το σημείο η έρευνα του Ενός και των πολλών. Μάλιστα δε, από την στιγμή που ο Νεοπλατωνισμός έθεσε το Ένα σαν αρχή ολοκλήρου της πραγματικότητος σαν απόλυτο, το Ένα και τα πολλά έγιναν δημοφιλές πεδίο έρευνας και μάλιστα σε διαμάχη με όσα ισχυρίζεται ο Αριστοτέλης σε τούτο το βιβλίο γιώτα!

Ας δούμε λοιπόν τί λέει ο Αριστοτέλης περί του Ενός, πως κατανοεί το Ένα, στο οποίο αφιερώνει τα δύο πρώτα κεφάλαια του βιβλίου γιώτα. Το Ένα λέγεται με πολλές σημασίες, λέει ο Αριστοτέλης (1052 α15-16). Σχετικά με αυτό λοιπόν δηλώνει πως όταν εμείς αναρωτούμεθα "τί πράγμα είναι το ένα;" πρέπει να διακρίνουμε σε αυτή την ερώτηση δύο πλευρές, διότι να αναρωτηθούμε τί πράγμα είναι το ένα, σημαίνει να ρωτάμε από το ένα μέρος ποια πράγματα είναι ένα, έχουν δηλαδή σαν θεμελιώδες τους χαρακτηριστικό να είναι Ένα, ή να ρωτάμε ποια είναι η ουσία του Ενός, δηλαδή πως μπορεί να ορισθεί η έννοια του Ενός (1052 b1-3).

Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου γιώτα, ο Αριστοτέλης αρχίζει από αυτή την ερώτηση ακριβώς, την τελευταία: "ποια είναι η ουσία του Ενός", δηλαδή τί πράγμα θέλει να πει να είναι κάτι ένα; Και απαντά πως η ουσία, η έννοια του Ενός, είναι το άτμητο. Ακριβέστερα, η αδιαίρετη ενότης είναι η ενότης η οποία χρειάζεται σαν μέτρο στο εσωτερικό κάθε κατηγορίας όπως για παράδειγμα ανάμεσα στις ουσίες ή ανάμεσα στις ποιότητες ή τις ποσότητες, υπάρχει πάντοτε μια ενότης μέσω της οποίας μετρούμε μια πολλαπλότητα! Αυτό ισχύει πάνω απ' όλα στην κατηγορία της ποσότητος, λέει ο Αριστοτέλης. Επομένως η ουσία του Ενός είναι να είναι η ενότης του αδιαίρετου μέτρου στην ποσότητα, δηλαδή να είναι αρχή των αριθμών!

Αυτή είναι για τον Αριστοτέλη η ουσία του Ενός (1053 b 4-8). Φυσικά, επειδή υπάρχουν διάφορα γένη πραγμάτων, το Ένα σαν ενότης του μέτρου θα δείξει κάτι διαφορετικό, αναλόγως του γένους των πραγμάτων στο οποίο αναφέρεται: εάν εγώ πρέπει να μετρήσω άλογα, η ενότης του μέτρου θα είναι ένα άλογο, εάν πρέπει να μετρήσω δένδρα, το μέτρο θα είναι ένα δένδρο. Σε καθένα από αυτά τα γένη, η ενότης του μέτρου είναι το αδιαίρετο ον, το οποίο χρησιμοποιώ για μέτρημα, για να μετρήσω μια πολλαπλότητα!

Όπως βλέπουμε, εδώ ο Αριστοτέλης, επαναφέρει την έννοια του ενός σε ένα πλαίσιο, αποκλειστικά μαθηματικό, ή τουλάχιστον ποσοτικό. Έχει νόημα να μιλήσουμε για το Ένα στη κατηγορία της ποσότητος, εκεί όπου πρέπει να μετρηθεί κάτι. Βρισκόμαστε επομένως πολύ μακριά από την θέση του Πλάτωνος, του Σπεύσιππου και του Ξενοκράτη, οι οποίοι προήγαγαν το Ένα σαν την αρχή της πραγματικότητος. Είμαστε απέναντι από μία μείωση του Ενός: το Ένα επανέρχεται σαν λειτουργία ενότητος του μέτρου μέσα στο πλαίσιο της ποσότητος. Επομένως χρειάζεται για την μέτρηση των αριθμών και όλων των μεγεθών, όπως για παράδειγμα οι γραμμές και όλα όσα μας επιτρέπουν να τα μετρήσουμε. Αυτή είναι η απάντηση που δίνει ο Αριστοτέλης στην ερώτηση "τί πράγμα είναι η ουσία του Ενός;", δηλαδή τί θέλει να πει το Ένα καθεαυτό.

Υπάρχει όμως και η άλλη ερώτηση, η άλλη πλευρά της ερωτήσεως, δηλαδή ποιων πραγμάτων εμείς αναζητούμε το Ένα; Εδώ η απάντησή του είναι πως το Ένα, όπως και το Είναι, αναφέρεται σε όλα, σε κάθε ον: ό,τι Είναι, είναι επίσης και Ένα (1053 b 25). Αυτό το είχε ήδη πει στο βιβλίο Γάμμα, όταν είχε εισάγει την έννοια του όντος σαν ον. Το ον και το ένα είναι το ίδιο εκτεταμένα αλλά δεν έχουν την ίδια ουσία, την ίδια έννοια, διότι να πούμε ένα θέλει να πει κάτι διαφορετικό από το να πούμε ον. Και όμως κάθε ον είναι επίσης ένα, και επομένως για τον Αριστοτέλη δεν υπάρχει καμία διαφορά να πούμε "ο άνθρωπος είναι" και " ο άνθρωπος είναι ένα" ή να πούμε "το ον άνθρωπος" και να πούμε "ένας άνθρωπος" (1054 α 16-18).

Έτσι λοιπόν το ον και το ένα έχουν την ίδια έκταση. Στο βιβλίο Γάμμα ο Αριστοτέλης μας λέει πως αυτοί οι δύο όροι μεταστρέφονται, είναι αμοιβαίως μεταστρέψιμοι (1003 b 22-32). Τι σημαίνει; Πως όλο αυτό για το οποίο λέγω ον, μπορώ να πω και ένα. Και όλο αυτό για το οποίο λέω ένα, μπορώ να πω επίσης πως είναι ον. Με αυτόν τον τρόπο το ένα καταλήγει να είναι, μαζί με το ον, το πιο καθολικό κατηγορούμενο. Καταλήγει να είναι εκείνο που στην γλώσσα της λατινικής σχολαστικής θα ονομαστεί ένα υπερβατικό. Υπερβατικό επειδή υπερβαίνει τις ξεχωριστές κατηγορίες: ens et unum, τα οποία οι σχολαστικοί θα ονομάσουν, ακολουθώντας τον Αριστοτέλη, ens et unum convertuntur, δηλαδή μεταστρέφονται το ένα στο άλλο και είναι τα δύο υπερβατικά.

Έχοντας την ίδια έκταση με το ον, δηλαδή με το Είναι, το Ένα θα διαθέτει και αυτό τόσες σημασίες όσες θα έχει και το ον, και επειδή οι θεμελιώδεις σημασίες του όντος, όπως γνωρίζουμε, είναι οι κατηγορίες, πάνω απ' όλα η ουσία, κατόπιν η ποιότης, η ποσότης, η σχέση, η πράξη, το έχειν, η στάση, ο χρόνος, ο τόπος, άλλες τόσες είναι και οι σημασίες του Ενός. Επομένως και το Ένα είναι ένα ομώνυμο, ένα σχετικό ομώνυμο. Επομένως και στο Ένα υπάρχει μια πρωταρχική σημασία που είναι το Ένα στην ουσία, και στην οποία σχετίζονται όλες οι υπόλοιπες σημασίες, δηλαδή εκείνες που περιέχονται στις άλλες κατηγορίες. Έτσι και αυτή η δεύτερη εννοιολόγηση του Ενός, (η πρώτη, όπως είπαμε, είναι το Ένα σαν ενότης μετρήσεως, μέτρου, η οποία έχει εκτεθεί στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου γιώτα), εκείνη η σημασία δηλαδή για την οποία το Ένα είναι υπερβατικό ή καθολικό κατηγορούμενο, όπως εκτίθεται στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου γιώτα, και είναι πραγματικά πολύ διαφορετική από την εννοιολόγηση του Ενός που έδωσε ο Πλάτων, ο Σπεύσιππος και ο Ξενοκράτης, δηλαδή γενικώς οι Ακαδημαϊκοί.

Και ακριβώς, σκεπτόμενος του Ακαδημαϊκούς, αναφερόμενος άμεσα σε αυτούς, ο Αριστοτέλης προτείνει την απάντησή του, στην πιο σημαντική ίσως από τις απορίες του βιβλίου βήτα. Στην ενδέκατη απορία, η οποία συνίσταται στο να αναρωτηθούμε εάν το ον και το Ένα είναι ουσίες ή είναι αντιθέτως κατηγορήματα άλλου.

Και ο Αριστοτέλης αναρωτιέται: το ον και το Ένα είναι Ουσία, όπως ισχυριζόταν ο Πλάτων, ή μήπως είναι χαρακτηριστικό ή κατηγορούμενο άλλου; (1001 α 4-8, 1053 b 9-15)

Και η απάντηση του Αριστοτέλη είναι η ακόλουθη: δεν είναι Ουσία, είναι κατηγορούμενο άλλου, δεν ενυπάρχουν επομένως καθ' εαυτά!

Δεν μπορεί λοιπόν και δεν μπορεί να υπάρξει κατά τον Αριστοτέλη, ένα ον, μια ουσία που θα είναι το Είναι καθ' εαυτό ή το Ένα καθ' εαυτό, δεν υπάρχει δηλαδή καμιά ουσία που να έχει σαν ουσιώδες το Είναι ή το Ένα. Αυτή, όπως καταλαβαίνουμε, είναι μια πολύ σημαντική θεωρία, που δε τονίζεται ιδιαιτέρως, συνήθως, στην αριστοτελική παράδοση. Διότι όλη η αριστοτελική παράδοση, ήδη από την αρχαιότητα και στην συνέχεια και στον Μεσαίωνα -και στον Χριστιανικό και στον Μουσουλμανικό- τέλος δε και στην σύγχρονη φιλοσοφία, όλη η αριστοτελική παράδοση, χαρακτηρίστηκε από την τάση της συμφιλιώσεως του αριστοτελισμού με τον πλατωνισμό!

Είναι μια τάση που άρχισε στην αρχαιότητα από τους νεοπλατωνικούς, δηλαδή για τους πλατωνιστές του πρώτου μ.Χ αιώνος και στην συνέχεια και του δευτέρου αιώνος: ο Πλούταρχος, ο Αλβίνος, οι οποίοι προσπαθούσαν να συνθέσουν την μεταφυσική του Αριστοτέλη με την μεταφυσική του Πλάτωνος, για να κατασκευάσουν ένα μοναδικό σύστημα.

Κατά συνέπεια, όλες οι πλευρές της μεταφυσικής του Αριστοτέλη που αντιτίθεντο στον Πλάτωνα, αφέθηκαν στο ημίφως, τις σκέπασε η σιωπή. Αυτό συνέβη και με την προκείμενη εννοιολόγηση, διότι από την στιγμή που ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται πως δεν υπάρχει το Ένα καθ' εαυτό, ούτε το Είναι καθ' εαυτό, χρησιμοποιεί για να υποστηρίξει την θέση του, επιχειρήματα με τα οποία έκανε κριτική στην θεωρία των ιδεών του Πλάτωνος, το επιχείρημα δηλαδή σύμφωνα με το οποίο τα καθόλου δεν μπορούν να είναι ουσία, τα καθόλου είναι κατηγορήματα.

Το ένα και το ον είναι τα καθόλου, είναι τα πιο καθολικά κατηγορήματα όλων, είναι τα πιο καθολικά καθόλου, επομένως δεν μπορούν να είναι ουσία. Επιπλέον πέραν του ότι είναι τα καθόλου, λέγονται και με πολλές σημασίες, δηλαδή είναι ενδογενώς πολλαπλά, και επομένως δεν μπορούν να είναι ουσία. Δεν υπάρχει ένα κατεξοχήν ον, ούτε ένα κατεξοχήν Ένα.

(Συνεχίζεται)

Αμέθυστος