Giovanni Reale ΠΛΑΤΩΝ
VΙ
ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ
Ο ΤΡΟΠΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ Ο ΠΛΑΤΩΝΑΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΕΙ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΟΥ ΩΣ ΑΛΗΘΙΝΟ «ΚΩΜΙΚΟ» ΚΑΙ «ΤΡΑΓΙΚΟ» ΠΟΙΗΤΗ
Η ριζική καινοτομία
με την οποία ο Πλάτωνας αποδέχεται την ποίηση
και τη εκπαιδευτική της λειτουργία
στην Ιδανική Πολιτεία
Ο Cerri διευκρινίζει περαιτέρω ότι οι σελίδες των βιβλίων Β’ και Γ’ της Πολιτείας, στις οποίες εξετάζεται αυτό το ζήτημα, δεν έχουν κατανοηθεί σωστά, αφού τις περισσότερες φορές έχουν ερμηνευτεί ως επίθεση κατά της ποίησης υπέρ της φιλοσοφίας, με σχεδόν ολοκληρωτικό αποκλεισμό του χώρου που κατείχε η ποίηση, με σχεδόν πλήρη περιθωριοποίηση της ποίησης. Όμως δεν είναι έτσι, καθώς η εκτενής αυτή πραγματεία περιέχει όχι μόνο αρνητικό αλλά και θετικό μήνυμα: «Είναι, πρώτα απ’ όλα, ανάλυση της ψυχολογικής και ιδεολογικής επιρροής που ασκεί ο αφηγηματικός λόγος στη νοοτροπία της κοινωνίας· έπειτα είναι αρνητική κριτική, από αυτή τη σκοπιά, του μεγαλύτερου μέρους της μυθικο-ποιητικής κληρονομιάς που παραδόθηκε από τον ελληνικό πολιτισμό· και τέλος είναι σχεδιασμός ενός νέου μύθου και μιας νέας ποίησης, ικανής πραγματικά να εμπνεύσει στους νέους και σε ολόκληρη την κοινότητα ένα σύστημα αξιών και βαθιά ριζωμένων ιδεών, που η πολιτική σκέψη θεωρεί λειτουργικό και απαραίτητο για τη συνοχή και τη ζωτικότητα του κοινωνικού σώματος».
Πράγματι, τα παραμύθια και οι μύθοι που λέγονται στα παιδιά, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, είναι ποιητικές δημιουργίες τις οποίες το έπος και η τραγωδία απλώς παρουσιάζουν μεγεθυμένες. Και η διαπαιδαγώγηση των παιδιών και των νέων ακόμη και στην Ιδανική Πολιτεία δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί παρά μόνο μέσω αυτών των εργαλείων – και όχι άλλων. Διότι η νεότητα αποτελεί τη θεμελιώδη στιγμή για τη διαμόρφωση, δηλαδή την ιδανική χρονική περίοδο για να πλαστούν οι μελλοντικοί πολίτες «και να διαμορφωθούν σύμφωνα με το αποτύπωμα που επιθυμούμε να τους δώσουμε» (Πολιτεία, II 377 B).
- Δε γνωρίζεις πως διηγούμαστε πρώτα πρώτα στα παιδιά μύθους, που στο σύνολό τους τίποτ᾽ άλλο δεν είναι παρά ένα ψέμα, έχουν όμως και κάποιες αλήθειες μέσα; Πρώτα λοιπόν αρχίζομε τα παιδιά με μύθους, πριν τους αρχίσομε τη γυμναστική.
- Έτσι είναι.
- Γι᾽ αυτό λοιπόν έλεγα πως πρέπει να πιάσομε τη μουσική πρώτα από τη γυμναστική.
- Σωστά.
- Γνωρίζεις όμως, βέβαια, πως η αρχή είναι το σπουδαιότερο σε κάθε δουλειά, μάλιστα όταν πρόκειται για ό,τι πράγμα νεαρό και τρυφερό· γιατί τότε προπάντων πλάθεται και μπαίνει μέσα βαθιά ο χαρακτήρας που θα ήθελε κανείς να χαράξει στον καθένα.
- Δεν υπάρχει αντίρρησις.
- Θα επιτρέψομε λοιπόν έτσι εύκολα ν᾽ ακούουν τα παιδιά τούς όποιους λάχει μύθους, που τους έπλασαν όποιοι λάχουν, και να δέχουνται μες στη ψυχή των εντυπώσεις ως επί το πλείστον αντίθετες από τις ιδέες που θα παραδεχτούμε πως πρέπει να έχουν, όταν γίνουν τέλειοι άντρες;
- Διόλου μάλιστα δε θα το επιστρέψομε.
- Πρώτα λοιπόν πρέπει να δώσομε όλη την προσοχή μας στους μυθοποιούς και να εγκρίνομε βέβαια όποιο καλό μύθο κάμουν, να πετάξομε όμως κάθε άλλον. Και τους μύθους που εγκρίνομε θα υποχρεώσομε τις παραμάνες και τις μητέρες να τους διηγούνται στα παιδιά και να πλάθουν μ᾽ αυτούς τις ψυχές των, πολύ περισσότερο παρότι τα σώματά των με τα χέρια των· τους περισσότερους βέβαια απ᾽ αυτούς που τους διηγούνται σήμερα πρέπει να τους βγάλομ᾽ έξω.
- Ποιούς δηλαδή;
- Από τους μεγαλυτέρους θα καταλάβομε και τους μικρότερους, γιατί όλοι πρέπει να είναι χυμένοι πάνω στον ίδιο τον τύπο και να έχουν την ίδια τη δύναμη, και οι μεγαλύτεροι και οι μικρότεροι. Ή δεν το νομίζεις;
- Πολύ ωραία, αλλά δεν εννοώ και ποιοί είναι αυτοί οι μεγαλύτεροι που λες.
- Εκείνοι που μας έλεγαν ο Ησίοδος και ο Όμηρος και οι άλλοι ποιηταί. Γιατί αυτοί είναι που συνθέτουν τους ψεύτικους μύθους, που έλεγαν κι εξακολουθούν να λέγουν στους ανθρώπους.
- Ποιούς μύθους και τί έχεις να τους κατηγορήσεις μ᾽ αυτά που λες;
- Εκείνο που αξίζει πρώτα και κύριο ν᾽ ακούσει ένας που δε γνωρίζει καν να λέγει έμορφα ψέματα.
- Τί θέλεις να πεις;
- Όταν κανείς με το λόγο εικονίζει άσχημα και όχι καθώς πραγματικώς είναι τους θεούς και τους ήρωες, καθώς έξαφνα ένας ζωγράφος που δεν αποδίδει την ομοιότητα εκείνου που θέλει να ζωγραφίσει. [Πολιτεία (377B-377D)]
Ιδού, λοιπόν, το πρόγραμμα που ορίζει ο Πλάτων:
Η πρώτη δουλειά φαίνεται πως είναι να παρακολουθούμε τους δημιουργούς των παραμυθιών: όταν επινοούν ένα καλό παραμύθι, να το εγκρίνουμε· σε αντίθετη περίπτωση, να το απορρίπτουμε. Έπειτα, θα χρειαστεί να πείσουμε τις μητέρες και τις τροφούς να αφηγούνται στα μικρά παιδιά μόνο τα εγκεκριμένα παραμύθια, έτσι ώστε να πλάθουν με αυτά τις ψυχές τους, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι πλάθουν με τα χέρια τα σώματά τους. Αντιθέτως, από τα σημερινά παραμύθια, πολλά θα έπρεπε να πεταχτούν.
Θα πρέπει να ακολουθηθεί η ίδια τακτική και με τους «μεγάλους μύθους», στους οποίους περιλαμβάνονται και οι μικροί που λέγονται στα παιδιά, δηλαδή με εκείνους του Ομήρου και του Ησιόδου (Πολιτεία, II 377 D).:
Είναι εκείνοι οι δημιουργοί αυτών των φανταστικών μύθων, και πάλι εκείνοι που τους διέδωσαν και εξακολουθούν να τους διαδίδουν στον λαό.
Συγκεκριμένα, οι ποιητές στην Ιδανική Πολιτεία θα πρέπει να συνεχίσουν το έργο τους, αλλά θα πρέπει να πειστούν να τηρούν ορισμένους κανόνες, καθώς τα μηνύματά τους εξακολουθούν να αφήνουν καθοριστικά αποτυπώματα στην ανθρώπινη ψυχή.
Αναμφίβολα, οι πολυάριθμοι κανόνες που θα έπρεπε να τηρούν οι ποιητές στην πλατωνική Ιδανική Πολιτεία κρίνονται σήμερα ως μια σοβαρή μορφή «περιορισμού» και έντονου «ηθικισμού». Όμως, αν ληφθεί υπόψη ο ρόλος της ποίησης, ο οποίος στην αρχαιότητα ήταν τελείως διαφορετικός απ’ ό,τι σήμερα – δηλαδή το γεγονός ότι η ποίηση ήταν ένα πρώτης τάξεως παιδαγωγικό και διαμορφωτικό εργαλείο και όχι μια πνευματική απόλαυση κυρίως αισθητικής φύσεως, όπως είδαμε και σε προηγούμενα κεφάλαια – τότε η κριτική αυτή δεν ευσταθεί. Η μεταρρύθμιση των μύθων και της ποίησης που τους εκφράζει δεν αποσκοπούσε στην εξάλειψή τους, αλλά στον απεγκλωβισμό και τον εξαγνισμό τους από τα «βαριά ψεύδη» που μετέφεραν και από τις επιβλαβείς ηθικές συνέπειες που προκαλούσαν στις ψυχές των νέων και των ανθρώπων γενικότερα, συνηθίζοντάς τους να πιστεύουν πως είναι θεμιτό να διαπράττουν σοβαρά εγκλήματα και αδικίες, εφόσον τέτοιες ήταν οι ίδιες συμπεριφορές των θεών και των ηρώων που αναπαριστούν οι μύθοι και η ποίηση.
Οι κανόνες στους οποίους θα έπρεπε να εμπνέεται η δημιουργία των μύθων και της ποίησης στην Ιδανική Πολιτεία είναι περίπου δεκαπέντε, όλοι εξαιρετικά ουσιώδεις:
1) πρέπει να εξαλειφθούν εντελώς από τους θεούς οι συγκρούσεις παιδιών με τους γονείς τους·
2) «όπως είναι ο θεός, έτσι πρέπει πάντοτε να παριστάνεται, είτε σε έπος, είτε σε λυρική ποίηση, είτε στο πλαίσιο τραγωδίας»: αφού ο θεός είναι αγαθός, δεν θα πρέπει ποτέ να παρουσιάζεται ως αιτία κακού·
3) ο θεός δεν πρέπει να απεικονίζεται ως ικανός να αλλάζει μορφή, αφού «ο θεός και το θείο είναι, από κάθε άποψη, τα πιο τέλεια όντα [...]. Για τον λόγο αυτό, ο θεός είναι το ον που λιγότερο από όλα τα άλλα θα μπορούσε να λαμβάνει πολλές μορφές»·
4) οι θεοί δεν μπορούν να παρουσιάζονται με απατηλές μορφές και να παραπλανούν·
5) για να διαμορφώσουμε θαρραλέους νέους, πρέπει να αποφύγουμε να τους κάνουμε να φοβούνται τον θάνατο, διηγούμενοι τρομακτικά πράγματα για τον Άδη·
6) για τον ίδιο λόγο, θα πρέπει να αποφεύγεται η χρήση όρων για τον Άδη που προκαλούν τρόμο·
7) δεν πρέπει να παρουσιάζονται επιφανείς άνδρες να παραδίδονται σε κλάματα και θρήνους, ώστε να προετοιμαστούν οι νέοι να αντέχουν με αξιοπρέπεια τις συμφορές της ζωής·
8) για τον ίδιο λόγο, δεν θα πρέπει να αποδίδονται θρήνοι και μοιρολόγια/οιμωγές σε θεούς και ήρωες·
9) δεν θα πρέπει να παρουσιάζονται θεοί και ήρωες να γελούν ανεξέλεγκτα, για να μην μάθουν οι νέοι να γελούν με τα πάντα και να γίνονται υπερβολικά επιρρεπείς στο γέλιο·
10) δεν πρέπει να συνηθίζει ο νέος στο ψεύδος, διότι αυτό ανατρέπει και καταστρέφει την Πόλη·
11) δεν πρέπει να παρουσιάζονται θεοί και ήρωες να παρασύρονται από αχαλίνωτα πάθη και ασυγκράτητες επιθυμίες (δεν πρέπει να αποδίδονται θεοί και ήρωες ως έρμαια παθών και ασυγκράτητης συμπεριφοράς)·
12) δεν πρέπει να προβάλλονται παραδείγματα που συνηθίζουν τους νέους να διαφθείρονται από το χρήμα και να γίνονται άπληστοι·
13) δεν πρέπει να παρουσιάζονται εγκληματικές και αποτρόπαιες πράξεις των ηρώων απέναντι σε θεούς ή σε νεκρούς·
14) δεν πρέπει να αποδίδονται σε παιδιά θεών ληστείες ή τρομερές πράξεις, διότι «αυτά τα πράγματα βλάπτουν εκείνον που τα ακούει, αφού κάθε αχρείος θα έχει έτοιμη τη δικαιολογία του, αν πιστέψει ότι και οι συγγενείς των θεών διέπραξαν ή διαπράττουν τέτοια εγκλήματα»·
15) τέλος, «πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι οι ποιητές και οι μυθολόγοι κάνουν μεγάλο λάθος για τους ανθρώπους, όταν λένε πως πολλοί άδικοι είναι ευτυχισμένοι και, αντίθετα, πολλοί δίκαιοι είναι δυστυχείς· ότι, στην πράξη, η αδικία – εφόσον παραμένει κρυφή – είναι ωφέλιμη, ενώ η δικαιοσύνη υπηρετεί τους άλλους και όχι τον εαυτό της».
Αυτές τις δοξασίες, καταλήγει ο Πλάτων, πρέπει να τις απαγορεύσουμε, ενώ θα πρέπει να υποχρεώσουμε τους ποιητές να υμνούν και να μυθοποιούν τις αντίθετες αξίες (Πολιτεία, Γ΄ 391 Ε, το χωρίο στο σημείο 14 και 392 Α-Β, τα δύο χωρία του σημείου 15).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου