ΠΕΡΙ ΘΕΟΤΗΤΟΣ (5)

Συνέχεια από Τετάρτη 17 Ιουλίου.

Η ΘΕΟΤΗΣ

RAIMON PANIKKAR

Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΘΕΟΤΗΤΟΣ

ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ

H θεολογική μέθοδος ξεκινά από ένα δεδομένο καθολικώς αποδεκτό: υπάρχει ένας κόσμος των θεών, ο κόσμος της θεότητος. Πρέπει κατ' αρχάς λοιπόν να ξεκαθαρίσουμε, και να δικαιολογήσουμε τον λόγο υπάρξεως ενός τέτοιου κόσμου, παρότι δεν είναι αναγκαίο να αποδείξουμε την ύπαρξή του. Εν συντομία, η καταγωγή της ιδέας της θεότητος είναι η θεότης η ίδια, ό,τι και αν εννοούμε σαν θεότητα. Αυτός είναι ο πυρήνας του λεγόμενου οντολογικού επιχειρήματος και κάθε θρησκευτικής πρωτοβουλίας η οποία προτίθεται να ξεκαθαρίσει την φύση της θεότητος.

Διότι η θεότης δεν μπορεί να γνωρισθεί εάν δεν υπάρχει. Το θεολογικό πρόβλημα συνίσταται λοιπόν εδώ στον καθορισμό ποιού τύπου υπάρξεως πρόκειται. Ο Ακινάτης για παράδειγμα ο οποίος ολοκληρώνει κάθε μία από τις πέντε αποδείξεις του της υπάρξεως του θεού λέγοντας "αυτό είναι αυτό που όλοι ονομάζουν θεό", φανερώνει την ιδιαίτερη θεολογική του μέθοδο με την οποία εξηγεί την ύπαρξη κάποιου πράγματος, το οποίο ονομάζεται θεός. Η θεότης υπήρχε ήδη, βεβαίως σαν ιδέα και σαν πραγματικότης για την οποία δεν αμφέβαλε κανείς, παρότι το έλλογο του πράγματος αυτού έπρεπε να αποδειχτεί και να βεβαιωθεί η ύπαρξή του σαν πραγματική και όχι μόνον σαν ψευδαίσθηση.

Οι θεολογικές αποδείξεις λοιπόν προϋποθέτουν την πίστη και αποδεικνύουν πως αυτή η πίστη είναι λογική.

Οι θεολογικές μέθοδοι συνδυάστηκαν ως επί το πλείστον με τον κοσμολογικό και τον οντολογικό ορίζοντα. Πολύ πιο σπάνια είχαν σχέση με τον ανθρωπολογικό και αυτό εξηγεί και την αμηχανία που εκδηλώνεται στους θεολογικούς κύκλους όταν συζητούνται οι αναδυόμενες ανθρώπινες επιστήμες, όπως η ψυχολογία και η κοινωνιολογία. Ας θυμηθούμε για παράδειγμα, τον δύσκολο διάλογο που ξεκίνησε η θεολογία με τον Φρόυντ, τον Γιούνγκ και τον Βέμπερ. Υπάρχουν βεβαίως σοβαρές εργασίες ήδη γύρω από την ψυχολογία και την κοινωνιολογία της θρησκείας, αλλά δεν έχει δοθεί ακόμη αρκετή προσοχή στην ψυχολογία και την κοινωνιολογία της θεότητος από μια θεολογική προοπτική. Εκτός από τις εργασίες του Μπαλτάσαρ στην θεολογία της αισθητικής.

H φαινομενολογική μέθοδος θα μπορούσε να οριστεί σαν μορφολογική ή και ιστορική, από την στιγμή που χρησιμοποιείται από την νέα επιστήμη της θρησκείας που ονομάζεται συχνά Ιστορία των θρησκειών. Στο σύνολό της η φαινομενολογική μέθοδος, σαν μελέτη των πεποιθήσεων των ανθρώπων, βγαλμένες από την αυτοσυνειδησία τους και αντικατοπτριζόμενες στην κριτική συνείδηση των μελετητών, κερδίσει την εμπιστοσύνη όλων. Πρόκειται για έναν τόπο για μια τυπολογία των εννοιών της θεότητος. Αυτή η μέθοδος σήμερα αποκαλύπτεται ιδιαιτέρως σημαντική, σε έναν κόσμο στον οποίο άνθρωποι διαφορετικών θρησκειών αναμειγνύονται στις καθημερινές τους σχέσεις, δηλαδή στις εντάσεις του τεχνολογικού πολιτισμού.

Η χρήση της φαινομενολογικής μεθόδου αποκαλύπτει μιαν απέραντη ποικιλία τόσο διαφορετικών τύπων της θεότητος. Βρίσκουμε για παράδειγμα την ανιμιστική κατανόηση της θεότητος, σαν ζωντανής δυνάμεως που κατακλύζει το παν και ζωοποιεί όλο το υπαρκτό. Βρίσκουμε τον πολυθεϊσμό, την παρουσία πολλών θεοτήτων σαν υπερφυσικών όντων, με διαφορετικές δυνάμεις και λειτουργίες. Βρίσκουμε τον λεγόμενο deismo, την πίστη σε ένα υπέρτατο ον, πολύ συχνά δημιουργό, το οποίο στην συνέχεια γίνεται παθητικό απέναντι στην δημιουργία του: μια έννοια η οποία αποκλείει κάθε τύπο αποκεκαλυμμένου θεού. Βρίσκουμε ακόμη τον μονοθεϊσμό του τύπου των θρησκειών του Αβραάμ, θρησκείες δηλαδή ενός ζωντανού θεού, προνοητικού και δημιουργού.  Βρίσκουμε τους διάφορους θεϊσμούς, που τροποποιούν την αποκλειστικότητα του μονοθεϊστικού μοντέλου και τον πανθεϊσμό, την ταύτιση δηλαδή της θεότητος με το σύμπαν. Βρίσκουμε τέλος κάθε είδους αθεϊσμού, σαν αντίδραση στον θεϊσμό και ιδιαιτέρως στον μονοθεϊσμό. Και φυσικά βρίσκουμε έναν μεγάλο αριθμό περαιτέρω διακρίσεων και προσδιορισμών αυτών των ευρύτατων εννοιών, που προσπαθούν να απαντήσουν στις απαιτήσεις της λογικής ή να λύσουν τις δυσκολίες που αναδύονται από τις διάφορες εμπειρίες, ατομικές ή συλλογικές.

Όλοι αυτοί οι τύποι με τις ποικίλες αλλαγές που υπέστησαν στην διάρκεια των αιώνων, υπήρξαν αντικείμενο πολλών μελετητών, όπως ο Mircea Eliade, ο Gerardus van der Leeuw, ο William Brede Kristensen και ο Friedrich Heiler. Κανείς από αυτούς τους συγγραφείς δεν χρησιμοποιεί την έννοια του θεού σαν την κύρια θρησκευτική κατηγορία. Μόνον ο  Geo Widengren, που επιθυμεί να ξεχωρίσει την μαγεία από την θρησκεία, γράφει πως "η πίστη στον θεό συνιστά την βαθειά ουσία της θρησκείας". Όλοι οι άλλοι μελετητές δέχονται μόνον την ύπαρξη μιας ιδιαίτερης σφαίρας, η οποία είναι τοποθετημένη στο κέντρο της θρησκευτικής ζωής.

Η φιλοσοφική μέθοδος βαδίζει με διαφορετικό τρόπο, παρότι στην πορεία της δεν διαχωρίζεται εξολοκλήρου από εκείνον που έχουν επιλέξει οι προηγούμενες μέθοδοι. Το διάσημο σημείωμα του Πασκάλ που βρέθηκε ραμμένο στο σακάκι του μετά τον θάνατό του "ο Θεός του Αβραάμ, του Ισαάκ, του Ιακώβ, όχι εκείνος των φιλοσόφων και των μελετητών", χρησιμοποιείται από τότε στην Δύση για να τονίσει την διαφορά της φιλοσοφικής μεθόδου. Παρότι δεν θέλουμε να συζητήσουμε εάν ο "ζωντανός θεός" είναι η καθαρή ενέργεια (actus purus), ή αν μπορούμε να αγαπήσουμε το πρώτο κινητό, η πεμπτουσία της φιλοσοφικής μεθόδου συνίσταται στην συνήθεια να αναρωτιόμαστε πάνω σε κάθε πράγμα. Η φιλοσοφική μέθοδος είναι η μέθοδος της ριζικής ερωτήσεως, είτε είναι η ερώτηση της σωτηρίας, της ευτυχίας ή κάθε άλλου πράγματος που μπορεί να κατανοηθεί. Και είναι ακριβώς στο εσωτερικό αυτής της δομής που εμφανίζεται το θέμα της θεότητος. Εδώ λοιπόν σε μια ομιχλώδη κατάσταση γνώσεως και αγνωσίας, σε μια επιστήμη του καλού και του κακού, τοποθετείται ο φιλοσοφικός τόπος της θεότητος. Αυτός ο τόπος είναι η υπέρτατη ερώτηση, ακόμη και εάν δεν υπάρχει γι' αυτή απάντηση.

Εάν αυτός ο καθοριστικός τόπος θεωρηθεί υπαρκτός, τότε το θέμα της θεότητος μεταλλάσσεται σε εκείνη την επιστήμη, την οποία ο Χάιντεγκερ όριζε σαν "οντοθεολογία", έναν διαλογισμό πάνω στο Είναι των όντων. Σε αυτό το σημείο η φιλοσοφική μέθοδος συναντάται με την ιστορική αντιρρητική. Η θεότης είναι το υπέρτατο Είναι ή το Είναι καθότι Είναι (το Είναι σαν τέτοιο); Σε αυτή την τελευταία περίπτωση δεν μπορεί να υπάρχει υπέρτατο Είναι. Η οντολογική διαφορά δεν ταυτίζεται με την θεολογική. Η Ιστορία των θρησκειών θέτει την ίδια ερώτηση όταν αναρωτιέται ποια είναι η σχέση ανάμεσα στο υπέρτατο Είναι και στο Όλον της πραγματικότητος;

Αυτή η πολικότης ανάμεσα στο Είναι και το υπέρτατο Είναι διαπερνά το μεγαλύτερο μέρος των εννοιών της θεότητος. Θα μπορούσαμε να την εκφράσουμε σαν την πολικότητα (άκρα αντίθεση) ανάμεσα στην θεότητα των νοητών όντων και την θεότητα των ανθρώπων (υπέρτατο Είναι). Με έναν πιο ακαδημαϊκό τρόπο θα λέγαμε: Η θεότης είναι το αποτέλεσμα ενός στοχασμού της σκέψεως (που ανακαλύπτει το Είναι) ή μια τάση υπαρξιακή η οποία έχει την ανάγκη ενός υπέρτατου Είναι. Στην πρώτη περίπτωση η θεότης είναι το προνοιακό ον, η πηγή του Είναι, το θεμέλιο, το Είναι που βρίσκεται σε όλα τα όντα. Στην δεύτερη περίπτωση όμως η θεότης είναι το υπέρτατο ον, ο Κύριος, το θείο πρόσωπο, η κορυφή της πυραμίδας της πραγματικότητος. Η πρώτη έννοια πρέπει να ξεκαθαρίσει την σχέση ανάμεσα στην θεότητα σαν θεμέλιο του Είναι και ένα αόριστο και γενικό κοινό ον (ens commune). Η δεύτερη θα πρέπει να ορίσει την σχέση ανάμεσα στην θεότητα σαν ενυπάρχων Είναι και όλα τα άλλα όντα που η θεότης δημιουργεί, κυβερνά και κατευθύνει.

Η θεότης είναι το Είναι (Sein, Sat, esse) ή το υπέρτατο Είναι (paramatman, ens realissimum); Το πρώτο θεωρείται αλλά δεν μπορεί να λατρευθεί, το δεύτερο μπορεί να λατρευθεί και μπορούμε να το εμπιστευθούμε, αλλά γύρω από αυτόν τον θεό δεν μπορούμε να κάνουμε σκέψεις: η σκέψη διαβρώνει.

Εάν ο φιλοσοφικός τόπος της θεότητος είναι η έσχατη ερώτηση, μπορούμε να βρούμε πολλές έννοιες της θεότητος, όσες είναι και οι έσχατες ερωτήσεις. Γι' αυτό και οι ερωτήσεις είναι πολλαπλές και ποικίλες. Ακόμη και η ποικιλία των θρησκειών μπορεί να εξηγηθεί σε αυτή την προοπτική: οι θρησκείες προσφέρουν απαντήσεις διαφορετικές στις έσχατες ερωτήσεις και οι έσχατες ερωτήσεις είναι διαφορετικές. Αλλά ο φιλοσοφικός στοχασμός μπορεί να σχηματίσει περαιτέρω ερωτήσεις: Τί πράγμα σπρώχνει τον άνθρωπο να θέσει την έσχατη ερώτηση (όποια κι αν είναι αυτή η ερώτηση); Γιατί άραγε ο άνθρωπος είναι ένα ον που αναρωτιέται, διψασμένο πάντοτε για ερωτήσεις;

Με συντομία, το πρόβλημα της θεότητος έχει σχέση με την ιδιαιτερότητα του ανθρώπου: ζώο που ερωτάται. "Ο θεός ενεργεί χωρίς ένα γιατί και δεν γνωρίζει κανένα γιατί" λέει ο Μάιστερ Έκαρτ (Meister Eckhart). Αυτό που ωθεί τον άνθρωπο να θέσει ερωτήματα είναι σε τελευταία ανάλυση, η συνείδηση πως δεν έχει ολοκληρωθεί, πως δεν γνωρίζει, πως είναι πεπερασμένος. Αυτή η συνείδηση μπορεί να εκφραστεί στην ανθρωπολογική ανακάλυψη της ανθρώπινης ατέλειας, μια ατέλειας η οποία φανερώνεται ακόμη και στην πράξη. Ή επίσης στην κοσμολογική παρατήρηση πως το σύμπαν βρίσκεται σε κίνηση, δηλαδή σε γίγνεσθαι. Ή επίσης στην οντολογική σκέψη του τίποτα που καιροφυλακτεί το Είναι. Το πρόβλημα του γίγνεσθαι, σε τελευταία ανάλυση, αναδύεται εδώ σαν το κατεξοχήν θεολογικό πρόβλημα: Εάν το γίγνεσθαι είναι δυνατόν, είναι μόνον επειδή το Είναι βρίσκεται ακόμη σε πρόοδο. Αυτό δε που κλείνει αυτό το ρήγμα ανάμεσα στο Είναι και στο γίγνεσθαι είναι ο τόπος της θεότητος, που διατηρεί ανοιχτή της ροή του Είναι.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος

Δείτε εδώ όλες τις αναρτήσεις.