Ο Θεός ως ον(ΕΙΝΑΙ) στην ελληνική φιλοσοφία στον θωμισμό και στην αναλυτική φιλοσοφία - Μάθημα 1
του Εnrico Berti
https://www.youtube.com/watch?v=e237FLWeYyg&t=9s
Πρόκειται για ένα ρεύμα που αναπτύσσεται στο πλαίσιο της αναλυτικής φιλοσοφίας, δηλαδή εκείνου του φιλοσοφικού ρεύματος που σήμερα είναι ευρέως διαδεδομένο στον κόσμο και που ασχολείται κυρίως με την ανάλυση της γλώσσας. Εκείνο το ρεύμα, έλεγα, που μέσα στα διάφορα φιλοσοφικά προβλήματα, εξετάζει ειδικότερα τα προβλήματα που θέτει η φιλοσοφία του Θωμά Ακινάτη. Σήμερα, εδώ και περίπου μια δεκαετία, ίσως και περισσότερο, έχει αρχίσει να γίνεται λόγος για αναλυτικό θωμισμό και ο πρώτος που χρησιμοποίησε αυτή την έκφραση είναι ένας νεαρός Σκωτσέζος φιλόσοφος, ο John Haldane, ο οποίος το 1992 δίδαξε ένα κύκλο μαθημάτων στο Πανεπιστήμιο Notre Dame στις Ηνωμένες Πολιτείες με θέμα ακριβώς τον αναλυτικό θωμισμό.
Σε αυτό το θέμα, επιπλέον, αφιερώθηκε ολόκληρος τόμος του περιοδικού The Monist το 1997, ένας τόμος του περιοδικού New Blackfriars το 1999, ενώ και στην Ιταλία ένα φιλοσοφικό περιοδικό, δηλαδή το Iride, αφιέρωσε μερικά άρθρα το 2004 στον λεγόμενο αναλυτικό θωμισμό και, τέλος, πριν λίγα χρόνια, το 2006, εκδόθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες ολόκληρος τόμος στον οποίο συνεργάστηκαν αναλυτικοί φιλόσοφοι και ειδικοί στον Θωμά Ακινάτη, με τίτλο Analytical Thomism, Traditions in Dialogue – Αναλυτικός θωμισμός, Παραδόσεις σε Διάλογο. Στην Ιταλία υπάρχει ένας μελετητής που έχει ειδικευτεί στον αναλυτικό θωμισμό, και είναι ο Mario Micheletti από το Πανεπιστήμιο της Σιένα, ο οποίος δημοσίευσε έναν τόμο το 2007 από τις εκδόσεις Morcelliana πάνω σε αυτό το θέμα και έχει ήδη διδάξει επίσης εδώ στο Λουγκάνο ένα σχετικό μάθημα το 2009.
Ποια είναι η στάση που υιοθετεί γενικά η αναλυτική φιλοσοφία απέναντι στον θωμισμό, δηλαδή στη φιλοσοφία του Θωμά Ακινάτη; Είναι μια στάση, θα έλεγα, έγκρισης, συναίνεσης, όσον αφορά τη γνωσιοθεωρία, διότι αναγνωρίζεται ότι ο Θωμάς Ακινάτης, χάρη στη στενή ενότητα ψυχής και σώματος που υποστήριζε, σε συνέχεια με την αντίληψη του Αριστοτέλη, επιλύει με ευκολία μια σειρά προβλημάτων που θέτει η σύγχρονη φιλοσοφία.
Για παράδειγμα, το πρόβλημα της σχέσης ανάμεσα στον νου και το σώμα —αυτό που στα αγγλικά ονομάζεται mind-body problem— επιλύεται εύκολα από μια αριστοτελική και θωμιστική σκοπιά. Γι’ αυτόν τον λόγο ο θωμισμός εκτιμάται και από την αναλυτική φιλοσοφία, ιδίως όσον αφορά το πρόβλημα της γνώσης.
Υπάρχει όμως μια άλλη πτυχή του θωμισμού που δημιουργεί σημαντικά προβλήματα για την αναλυτική φιλοσοφία, και αυτή είναι ακριβώς η σύλληψη του Θεού ως ΕΙΝΑΙ. Για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Θωμά Ακινάτη: ο Θεός ως esse ipsum subsistens, δηλαδή η ίδια η ύπαρξη καθαυτή, υποστατικά υπάρχουσα.
Ακριβώς σε αυτήν τη διδασκαλία επικεντρώνεται ο πρόσφατος διάλογος που έχει ξεκινήσει στο πλαίσιο του λεγόμενου αναλυτικού θωμισμού. Ο δικός μου ρόλος, στο πλαίσιο του μαθήματος που διδάσκω σε συνεργασία με τον Ventimiglia, είναι να διευκρινίσω την απαρχή αυτής της συζήτησης και να ερευνήσω τις ρίζες της θωμιστικής σύλληψης του Θεού ως esse ipsum στη ελληνική και μεσαιωνική φιλοσοφία.
Μιλώντας λοιπόν για την αρχή του διαλόγου, πιστεύω πως ο φιλόσοφος από τον οποίο πρέπει να ξεκινήσουμε είναι ο Peter Geach.
Ο Geach είναι μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μορφή της αγγλικής φιλοσοφίας. Νομίζω ότι είναι ακόμα εν ζωή, παρόλο που είναι πολύ προχωρημένης ηλικίας, καθώς γεννήθηκε το 1916. Ο Geach υπήρξε μαθητής του Wittgenstein και είναι Άγγλος καθολικός στο θρήσκευμα.
Παντρεύτηκε τη Gertrude Mary Elizabeth Anscombe, επίσης μαθήτρια του Wittgenstein, και προσπάθησε στην φιλοσοφική του έρευνα να διαβάσει και τα έργα του Θωμά Ακινάτη, απέναντι στα οποία διατηρεί μια στάση κατά βάση θετική, συγκαταβατική, αλλά επιδιώκει να τα διαβάσει με τη μέθοδο που έμαθε από τον Wittgenstein, δηλαδή μέσα από τη γλωσσική ανάλυση.
Στο θέμα αυτό ο Geach αφιέρωσε πολλά έργα του. Εκείνο από το οποίο ξεκινώ εγώ είναι ένας τόμος που εκδόθηκε το 1963 με τίτλο "Three Philosophers" (Τρεις Φιλόσοφοι), ένα έργο γραμμένο σε συνεργασία με τη σύζυγό του, την Anscombe. Περιέχει ένα πρώτο δοκίμιο της Anscombe για τον Αριστοτέλη, έπειτα ένα δοκίμιο του Geach για τον Θωμά Ακινάτη, και τέλος ένα ακόμα δοκίμιο του Geach για τον Gottlob Frege.
Ο Frege, ο Γερμανός φιλόσοφος και μαθηματικός, είναι εκείνος που στο τέλος του 19ου αιώνα έδωσε το έναυσμα για αυτό που αργότερα θα ονομαζόταν γλωσσική στροφή (linguistic turn), από την οποία γεννήθηκε η αναλυτική φιλοσοφία. Το γεγονός ότι ο Geach γράφει δοκίμιο τόσο για τον Θωμά όσο και για τον Frege, δείχνει ακριβώς ποια είναι η ειδίκευσή του.
Λοιπόν, στο δοκίμιο για τον Θωμά, που περιλαμβάνεται στο έργο Three Philosophers, ο Geach παρατηρεί ότι όταν ο Θωμάς υποστηρίζει ότι ο Θεός είναι esse ipsum subsistens, εννοεί το "είναι" με τουλάχιστον δύο διαφορετικούς τρόπους, με δύο διακριτά νοήματα.
Συγκεκριμένα, στο νεανικό του έργο De Ente et Essentia (Περί του Είναι και της Ουσίας), σύμφωνα με τον Geach, ο Θωμάς χρησιμοποιεί τον όρο "είναι" (esse) με τη σημασία της απλής ύπαρξης. Δηλαδή, esse σημαίνει "υπάρχει", και αναφέρεται σε αυτό που απαντά στο ερώτημα ansit – "είναι;", "υπάρχει;".
Τώρα, εάν αυτό είναι το "είναι" που, κατά τον Geach, για τον Θωμά συνιστά την ουσία του Θεού, τότε —πάντα κατά τον Geach— αυτή η θέση κινδυνεύει να οδηγήσει σε παραλογισμό, διότι το να λέμε πως η ουσία του Θεού είναι απλώς η ύπαρξη, θα ισοδυναμούσε με το να απαντήσουμε σε κάποιον που μας ρωτάει: "Ο Θεός υπάρχει;" με τη φράση: "Ναι, ο Θεός υπάρχει".
Κι αν στη συνέχεια μας ρωτούσε: μα ποιος είναι ο Θεός;, κι εμείς απαντούσαμε απλώς: ο Θεός είναι αυτός που υπάρχει, τότε αυτή θα ήταν μια κενή ταυτολογία, ένα ανοητολόγημα, και επομένως όχι μια κατάλληλη απάντηση στο ερώτημα «ποιος είναι ο Θεός».
Εξάλλου, ο ίδιος ο Geach, σε αυτό το δοκίμιο του 1963, παραθέτει ένα απόσπασμα του Αριστοτέλη, από τα Αναλυτικά Ύστερα, Βιβλίο Β’, Κεφάλαιο 7, όπου ο Αριστοτέλης λέει πολύ καθαρά ότι το Είναι, όταν εννοείται ως ύπαρξη, δεν μπορεί να αποτελεί την ουσία κανενός πράγματος, διότι δεν υπάρχει γένος των πραγμάτων που Είναι, δηλαδή γένος των υπαρχόντων.
Ωστόσο, σύμφωνα με τον Geach, αυτό δεν είναι το μοναδικό νόημα που αποδίδει ο Θωμάς Ακινάτης στη λέξη Είναι όταν τη χρησιμοποιεί για να δηλώσει την ουσία του Θεού. Σε ώριμα έργα του, σε διάφορα έργα που γράφτηκαν μεταγενέστερα του De Ente et Essentia, ο Θωμάς, εμπνεόμενος από ένα άλλο ρητό του Αριστοτέλη, εκείνο που στη λατινική εκδοχή λέει: vivere viventibus est esse —δηλαδή: «για τα έμβια όντα, το είναι σημαίνει το ζειν»— διαμόρφωσε μια διαφορετική αντίληψη περί «Είναι», όχι πλέον ως απλή ύπαρξη, αλλά ως συγκεκριμένο και καθορισμένο τρόπο υπάρξεως.
Στην περίπτωση των έμβιων όντων, το Είναι είναι το ζειν· στην περίπτωση του Θεού, είναι το Είναι που αρμόζει στον Θεό, δηλαδή ένας ιδιαίτερος τρόπος υπάρξεως που συμπυκνώνει μέσα του όλες τις τελειότητες.
Συνεπώς, μπορούμε απολύτως να πούμε με τον Θωμά ότι ο Θεός είναι esse ipsum subsistens, υπό τον όρο ότι με τον όρο esse (Είναι) δεν εννοούμε την απλή ύπαρξη, αλλά τον ιδιαίτερο αυτόν τρόπο του Είναι που αρμόζει στον Θεό, δηλαδή το άθροισμα, τη σύνθεση όλων των τελειοτήτων.
Αυτή η κριτική του Geach στη διδασκαλία του Θωμά δεν έγινε αντιληπτή με την απαιτούμενη προσοχή από τους ειδικούς μελετητές του Θωμά Ακινάτη. Αντιθέτως, εκείνα ακριβώς τα χρόνια κατά τα οποία ο Geach διαμόρφωνε την κριτική του υπό το φως της αναλυτικής φιλοσοφίας, διαδιδόταν ανάμεσα στους μελετητές του Ακινάτη η ερμηνεία που πρόβαλαν σπουδαίοι στοχαστές όπως ο Étienne Gilson στη Γαλλία, ο Cornelio Fabro στην Ιταλία, και ο π. Geiger στη Γερμανία· ερμηνεία σύμφωνα με την οποία η πρωτοτυπία του Θωμά σε σχέση με τον Αριστοτέλη έγκειται ακριβώς στη σύλληψή του για τον Θεό ως esse ipsum, όπου το esse σημαίνει ουσιαστικά τον actus essendi, δηλαδή την πράξη του Είναι.
Αναμφίβολα, αυτοί οι μελετητές επιτελούσαν σημαντικό έργο, διότι με αυτόν τον τρόπο ανέδειξαν την πρωτοτυπία και, συνεπώς, την πρόοδο που σημείωσε ο Θωμάς σε σχέση με τον Αριστοτέλη. Όμως, από την άλλη πλευρά, δεν διευκρίνιζαν επαρκώς —όπως θα ήταν απαραίτητο— τι πρέπει να εννοούμε με τον όρο πράξη του Είναι, δηλαδή δεν λάμβαναν υπόψη τους την ένσταση του Geach, κι έτσι δεν έρχονταν σε πραγματικό διάλογο με την αναλυτική φιλοσοφία.
Πράγματι, το βιβλίο στο οποίο ο Gilson παρουσίασε για πρώτη φορά αυτή την ερμηνεία του —το "L’Être et l’Essence" (Το Είναι και η Ουσία)— κυκλοφόρησε στο Παρίσι το 1948, και είναι ένα έργο που φέρνει το αποτύπωμα του φιλοσοφικού κλίματος της εποχής στη Γαλλία, δηλαδή της επιρροής —θα έλεγα ακόμη και της ηγεμονίας— του υπαρξισμού.
Φαινόταν τότε πως η φιλοσοφία έπρεπε πρωτίστως να διεκδικήσει την αξία της ύπαρξης, και έτσι όταν ο Gilson επέμενε στο ότι για τον Θωμά ο Θεός είναι esse, είναι το Είναι, εννοούσε κυρίως την ύπαρξη. Υπάρχει ένα πολύ σαφές απόσπασμα —και πιθανόν να υπάρχουν κι άλλα— στο βιβλίο του Gilson L’Être et l’Essence, όπου δηλώνει ρητά ότι το esse για το οποίο μιλά ο Θωμάς είναι ακριβώς η ύπαρξη.
Ο Gilson υποστήριζε αυτή την άποψη επειδή ήθελε να δείξει ότι ο Θωμάς είχε μια φιλοσοφία που —θα λέγαμε— μπορούσε να ικανοποιήσει τα αιτήματα, τις απαιτήσεις και τις αναζητήσεις του υπαρξισμού. Κατά κάποιον τρόπο, θεωρούνταν ο θεμελιωτής αυτού που θα μπορούσε να ονομαστεί "χριστιανικός υπαρξισμός".
Όμως, επιμένοντας σε αυτή την πτυχή, δεν έλαβε υπόψη του ότι η σύλληψη του είναι του Θεού ως απλής ύπαρξης οδηγεί στις κριτικές και δυσκολίες που επισήμανε η αναλυτική φιλοσοφία — και συγκεκριμένα, όπως είδαμε, ο Peter Geach.
Η δυσκολία στην οποία περιήλθε ο θωμισμός εξαιτίας αυτής της θεώρησης, αναδείχθηκε καθαρά τη δεκαετία του 1960, στην πορεία, στο φιλοσοφικό ταξίδι, ενός άλλου Άγγλου φιλοσόφου, επίσης εν ζωή σήμερα: του Anthony Kenny —ο οποίος είναι μια από τις πλέον διακεκριμένες και σεβαστές μορφές της σύγχρονης βρετανικής φιλοσοφίας.
Για τα φιλοσοφικά του επιτεύγματα, μάλιστα, ο Kenny ανακηρύχθηκε ιππότης (baronetto) από τη βασίλισσα της Αγγλίας και χαίρει παγκόσμιας αναγνώρισης ως ειδικός αφενός στην αναλυτική φιλοσοφία (σε φιλοσόφους όπως ο Wittgenstein και ο Frege), και αφετέρου στον Άγιο Θωμά Ακινάτη και άλλους φιλοσόφους της νεότερης εποχής.
Ο Kenny υπήρξε αρχικά καθολικός ιερέας, δηλαδή καθολικός όπως και ο Geach· μάλιστα, σε κάποιο βαθμό θεωρούσε τον εαυτό του μαθητή του Geach, και κατά συνέπεια είχε σίγουρα εσωτερικεύσει τις ενστάσεις και τις αντιρρήσεις που εκείνος διατύπωνε ενάντια στη φιλοσοφία του Αγίου Θωμά από την οπτική της αναλυτικής φιλοσοφίας.
Όμως, εξαιτίας αυτών ακριβώς των αντιρρήσεων, ο Kenny οδήγησε και την πίστη του σε κρίση· δηλαδή πείστηκε ότι η φιλοσοφία του Θωμά, τουλάχιστον όσον αφορά τον Θεό, την ύπαρξη του Θεού, τις περίφημες πέντε οδούς (five ways) και την ίδια την ουσία του Θεού, ήταν ευάλωτη σε ενστάσεις και αντιρρήσεις από την πλευρά της αναλυτικής φιλοσοφίας — ενστάσεις που, σύμφωνα με τον Kenny, την καθιστούν απαράδεκτη.
Ακριβώς κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960, ο Kenny δημοσίευσε ένα βιβλίο με τίτλο The Five Ways («Οι Πέντε Οδοί»), όπου υποστήριζε ότι καμία από τις περίφημες πέντε αποδείξεις του Θωμά για την ύπαρξη του Θεού δεν μπορεί να θεωρηθεί ικανοποιητική.
Με αυτόν τον τρόπο, ενώ προηγουμένως ήταν κοντά στον Θωμά, απομακρύνθηκε από αυτόν —και πιθανόν και από την καθολική πίστη—, τόσο ώστε σταμάτησε να ασκεί το ιερατικό του λειτούργημα και αφιερώθηκε αποκλειστικά στη φιλοσοφία.
Ωστόσο, συνέχισε να ασχολείται με τον Θωμά Ακινάτη, για παράδειγμα με τη δημοσίευση μιας μονογραφίας με τίτλο Aquinas (Θωμάς ο Ακινάτης) το 1980, στην οποία εκφράστηκε με ιδιαίτερα επαινετικούς όρους για τη γνωσιοθεωρία του Αγίου Θωμά. Δηλαδή, ο Kenny αναγνώρισε στον Θωμά έναν σπουδαίο φιλόσοφο, έναν φιλοσοφικά ιδιοφυή, ιδίως για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζε το πρόβλημα της γνώσης.
Αντιθέτως, ως προς την έννοια του Είναι και ειδικά τη σύλληψη του Θεού ως esse ipsum, η φιλοσοφία του Θωμά, σύμφωνα με τον Kenny, ήταν εκτεθειμένη σε σοβαρές ενστάσεις, και κινδύνευε ακόμα και να καταλήξει σε παραλογισμό ή σε φιλοσοφικό αδιέξοδο.
Μερικά χρόνια αργότερα, ο Kenny επανέλαβε αυτά τα σημεία, τα οποία είχε παρουσιάσει αρκετά συνοπτικά στη μονογραφία του του 1980, και τα ανέπτυξε σε δύο ξεχωριστούς τόμους για τον Θωμά Ακινάτη· ο ένας με τίτλο Aquinas on Mind (Ο Ακινάτης για τον Νου), του 1983, και ο άλλος με τίτλο Aquinas on Being (Ο Ακινάτης για το Είναι), του 2002.
Στον πρώτο από αυτούς τους δύο τόμους, ο Kenny επαναλαμβάνει τη συναίνεσή του προς τη θωμιστική σύλληψη της γνώσης, την οποία θεωρεί ικανή να επιλύει τα προβλήματα που θέτει η σύγχρονη φιλοσοφία, ιδίως το πρόβλημα της σχέσης μεταξύ νου και σώματος.
Αντίθετα, στο δεύτερο βιβλίο, Aquinas on Being, ο Kenny επαναδιατυπώνει τις κριτικές του προς τη θωμιστική σύλληψη του Είναι και φτάνει μάλιστα στο σημείο να εντοπίσει και να διακρίνει δώδεκα διαφορετικά νοήματα του "Είναι" που χρησιμοποιεί ο Θωμάς Ακινάτης, χωρίς όμως, κατά τον Kenny, να τα διακρίνει με επαρκή καθαρότητα μεταξύ τους.
Κατά τον Kenny, ο Θωμάς συγχέει διαρκώς αυτά τα διάφορα νοήματα, αλλά κυρίως συγχέει δύο συγκεκριμένα:
Τη συγκεκριμένη ύπαρξη ενός είδους (specific existence), δηλαδή το νόημα του «Είναι» όπως το εννοεί ο Frege, όπου το «Είναι» είναι απλώς η ύπαρξη με την έννοια του ποσοδείκτη, που δείχνει ότι μια ορισμένη κατηγορία ή έννοια έχει τουλάχιστον μία ενσάρκωση, ένα τουλάχιστον παράδειγμα·
Και την ατομική ύπαρξη (individual existence), δηλαδή τον ιδιαίτερο και προσδιορισμένο τρόπο του Είναι που ανήκει σε ένα συγκεκριμένο άτομο — το οποίο δεν είναι απλώς ύπαρξη, γιατί περιλαμβάνει μια σειρά από προσδιορισμούς και ιδιότητες που του προσδίδουν πλούσιο και συγκεκριμένο νόημα, πέρα από την απλή ύπαρξη.
Ο Kenny σταματά στο σημείο αυτό, όμως ο σύγχρονος θωμιστικός διάλογος, στο πλαίσιο του αναλυτικού θωμισμού, έχει ακριβώς κινηθεί προς αυτή την κατεύθυνση: δηλαδή να αποκαταστήσει, για τη θωμιστική σύλληψη του Θεού ως esse ipsum, όχι το νόημα του "Είναι" ως απλής ύπαρξης, ως καθαρού ή κενής μορφής Είναι, αλλά το νόημα που έχει το "Είναι" όταν είναι το "Είναι" που είναι ίδιο του Θεού· όχι το "είναι" γενικώς, αλλά το δικό του "Είναι".
Υπάρχει ένας μελετητής του Αγίου Θωμά, ο πατέρας Stephen Brock, ο οποίος διδάσκει στη Ρώμη, στο Ποντιφικό Πανεπιστήμιο του Τιμίου Σταυρού, και ο οποίος, με άρθρα που κατά τη γνώμη μου είναι πολύ διεισδυτικά, έχει δείξει ότι το νόημα με το οποίο ο Θωμάς μιλά για το "Είναι" στη φράση esse ipsum subsistens δεν είναι το κοινό είναι, η απλή ύπαρξη, αλλά το είδος του "Είναι" που είναι ίδιο του Θεού· δηλαδή το "Είναι" ως άθροισμα όλων των τελειοτήτων.
Αυτό, λοιπόν, είναι το σημερινό στάδιο του διαλόγου στον σύγχρονο θωμισμό. Στην επόμενη διάλεξη, θα προσπαθήσω να ανιχνεύσω την ιστορική προέλευση της έννοιας esse ipsum και την ιστορία των κριτικών που έχουν διατυπωθεί εναντίον της σε όλη τη διαδρομή της φιλοσοφικής σκέψης.
Συνεχίζεται
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου