Ο ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΤΣΕ - Michael Gillespie (12)

Συνέχεια από: Τρίτη 21 Ιουνίου 2022

Nihilism Before Nietzsche

Michael Allen Gillespie

Μετάφραση: Γιώργος Ν. Μερτίκας

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ο DESCARTES ΚΑΙ Ο ΑΠΑΤΕΩΝΑΣ ΘΕΟΣ

Ο William Ockham και η νομιναλιστική επανάσταση

Η θεϊκή παντοδυναμία, σύμφωνα με την έποψη του Ockham, συνεπάγεται την ουσιώδη διαφορά του θεϊκού είναι από το είναι όλων των δημιουργημένων όντων, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου. Δεν υπάρχει μονοσημία τού είναι. Ο Θεός είναι άπειρος, με όλη τη σημασία της λέξης, και ο άνθρωπος είναι ανίκανος να κατακτήσει το άπειρο, είτε υλικά είτε διανοητικά. Επίσης, ο Θεός είναι το μόνο αναγκαίο ον. Ο κόσμος από την ίδια την ουσία του είναι τυχαίος και καθορίζεται μόνο από την αναγκαιότητα που ο Θεός προς στιγμήν του παρέχει. Επομένως δεν υπάρχουν καθολικές έννοιες, ούτε γένη ούτε είδη. Επιπλέον, δεν υπάρχουν ενύπαρκτοι σκοποί για κάποια άτομα που να προκύπτουν από την ουσία των ειδών και να ανταποκρίνονται σε τούτα. Μάλιστα, δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε ουσία και ύπαρξη. Με άλλα λόγια, οι θεϊκές ιδέες δεν είναι τίποτε άλλο από τα ίδια τα πλάσματα. Καθετί είναι, λοιπόν, απόλυτα ατομικό, δημιουργημένο εκ του μηδενός από τον Θεό είτε άμεσα είτε μέσω δευτερευουσών αιτιών. Κανένα από όσα πράγματα υπάρχουν δεν ακολουθεί κατ’ ανάγκην τέτοιες δευτερεύουσες ή φυσικές αιτίες - ο Θεός είναι το βασικό στήριγμα της δυνατότητας όλων και καθενός εκ των πραγμάτων και μπορεί να διατηρεί οποιοδήποτε πράγμα χωρίς το υπόλοιπο της πραγματικότητας.

Σε οντολογικό επίπεδο, η σκέψη του Ockham αντιπροσωπεύει την ολοκληρωμένη και αδιαμφισβήτητη απόρριψη του ρεαλισμού, εφ’ όσον η δεσμευτική δύναμη των κατηγοριών περιορίζει τη δύναμη του Θεού. Εάν πάρουμε στα σοβαρά τον ρεαλισμό, σε τελική ανάλυση είναι αδύνατον για τον Θεό να εξολοθρεύσει κάποιο άτομο χωρίς να εξολοθρεύσει το είδος. Άρα ο Θεός δεν μπορεί να δημιουργεί καθολικές έννοιες χωρίς να αντιφάσκει, δηλαδή χωρίς να περιορίζεται με έναν τρόπο ασυμβίβαστο με τη παντοδυναμία του. Συνεπώς είναι υποχρεωμένος από την ίδια του τη φύση να δημιουργεί μόνο μεμονωμένα πράγματα. Η θεϊκή παντοδυναμία, εάν κατανοηθεί δεόντως, συνεπάγεται τον απόλυτο ατομικισμό.

Στο λογικό επίπεδο, οι καινοτομίες του Ockham ήσαν εξ ίσου επαναστατικές. Για τον σχολαστικισμό ο οντολογικός ρεαλισμός συμβάδιζε με τη συλλογιστική λογική. Εάν η βασική προκείμενη του ρεαλισμού, η εξωπνευματική ύπαρξη των καθολικών εννοιών, γίνει αποδεκτή και εάν αυτές οι καθολικές έννοιες συνταυτίζονται με τις σκέψεις του Θεού με βάση το νεοπλατωνικό τρόπο του Πορφύριου, του Boethius (Βοήθιου) και των Αράβων, τότε η λογική γίνεται καθολική επιστήμη που εξηγεί τις αναγκαίες και ουσιαστικές σχέσεις όλων των δημιουργημένων πραγμάτων. Καμία ουσιαστική γνώση των Γραφών δεν είναι αναγκαία για να συλλάβουμε την αλήθεια της φύσης. Συνεπώς η απόρριψη του ρεαλισμού υπονομεύει τη συλλογιστική λογική. Εάν όλα τα πράγματα είναι απολύτως ατομικά, τότε οι καθολικές έννοιες είναι απλώς ονόματα (nomina), γλωσσικά εργαλεία που δημιουργήθηκαν από πεπερασμένα ανθρώπινα όντα προκειμένου να αντιμετωπίσουν την αχανή παράθεση απολύτως μεμονωμένων πραγμάτων. Οι καθολικές έννοιες υπ’ αυτή την έννοια έχουν μόνο λογικό νόημα. Η λογική επομένως γίνεται λογική ονομάτων ή σημείων μάλλον παρά λογική που εκφράζει τις πραγματικές σχέσεις μεταξύ πραγμάτων.

Ο νομιναλισμός αντιτίθεται επίσης στη συλλογιστική επιστήμη του σχολαστικισμού. Όλες οι λογικές εξηγήσεις, σύμφωνα με τον Ockham, είναι απλώς ανθρώπινα δημιουργήματα, τα οποία δεν αντανακλούν θεϊκή σοφία. Ο Θεός κατανοεί κάθε πράγμα ατομικά όπως το δημιούργησε μέσω cognitio intuitiva, και άρα δεν χρειάζεται καθολικές έννοιες. Η ανθρώπινη περατότητα εμποδίζει τους ανθρώπους να συλλάβουν τη δημιουργία απλώς ως σύνολο απολύτως μεμονωμένων πλασμάτων. Κάποια νέα αρχή λογικής εξήγησης είναι λοιπόν αναγκαία. Η αρχή που παρουσιάζει ο Ockham είναι η αρχή της φειδωλίας, το περίφημο ξυράφι του. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι η φειδωλία δεν γίνεται η βασική αρχή επειδή πιστεύει η φύση δεν κάνει τίποτε ασκόπως, όπως υποστήριζαν ο Αριστοτέλης και μεταγενέστεροι στοχαστές, αλλά επειδή η φύση είναι απολύτως ατομική και κάθε καθολική έννοια είναι επομένως διαταραχή της πραγματικότητας. Για να περιορίσουμε αυτή τη διαταραχή, είναι αναγκαίο να ελαχιστοποιήσουμε τον αριθμό των καθολικών εννοιών, και γι’ αυτό ο Ockham διατυπώνει αυτή την αρχή ως επιταγή: «Μην πολλαπλασιάζετε τις καθολικές έννοιες ασκόπως».

Η θεϊκή παντοδυναμία, ωστόσο, θέτει ένα θεμελιώδες επιστημολογικό πρόβλημα, αφού αφήνει ανοικτό το ενδεχόμενο της θεϊκής απάτης. Αυτό το ενδεχόμενο απορρέει αβίαστα από την έννοια της παντοδυναμίας, επειδή ένας πραγματικά παντοδύναμος Θεός ενεργεί άμεσα, χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσες αιτίες. Αυτό σημαίνει ότι ο Θεός μπορεί να διατηρήσει οποιοδήποτε πράγμα ανεξάρτητα από όλα τα υπόλοιπα πράγματα. Έτσι, για παράδειγμα, ο Θεός μπορεί και διατηρεί την ύπαρξη κάποιου μεμονωμένου ανθρώπινου πλάσματος χωρίς βοηθητικές αιτίες, δηλαδή χωρίς το υπόλοιπο της φύσης. Μπορεί επίσης να συντηρεί την εντύπωση από κάποιο πράγμα όταν το ίδιο το πράγμα δεν υπάρχει πλέον, και μπορεί να ενισχύει την εντύπωση από κάποιο πράγμα χωρίς την αναγκαία παρεμβολή του ίδιου του πράγματος. Για τον Ockham η έννοια της θεϊκής παντοδυναμίας σημαίνει, λοιπόν, ότι τα ανθρώπινα όντα δεν είναι ποτέ δυνατόν να είναι βέβαια ότι κάποια από τις εντυπώσεις που έχουν ανταποκρίνεται σε ένα πραγματικό αντικείμενο.

Υπό μίαν έννοια είναι ανακριβές να αναφερόμαστε σε τούτο εν είδει απάτης, αφού καθετί τελικά προέρχεται από την παντοδύναμη βούληση του Θεού. Η επιλογή του Θεού να ενεργεί μάλλον άμεσα παρά έμμεσα απλώς συντομεύει τον δρόμο της δημιουργίας. Ωστόσο, από την άποψη του ανθρώπινου εγχειρήματος να κατανοηθεί και να ελεγχθεί ο φυσικός κόσμος, η διαφορά ενδέχεται να είναι αποφασιστική. Ο Ockham πιστεύει ότι ο Θεός ενεργεί με τέτοιο τρόπο μόνο σπανίως, αλλά αυτό δεν εξαλείφει το επιστημολογικό πρόβλημα, διότι, ακόμη κι αν δεν επρόκειτο να ενεργήσει ποτέ με τέτοιο τρόπο, η πιθανότητα και μόνο να το κάνει θα αρκούσε για να υπονομεύσει τη βεβαιότητα οποιασδήποτε γνώσης.

Έχοντας να αντιμετωπίσει αυτά τα επιστημολογικά προβλήματα, ο Ockham αναπτύσσει μια νέα αντίληψη της γνώσης, που απορρίπτει τη συλλογιστική επιστήμη του σχολαστικισμού χάριν της φυσικής πραγματικότητας. Η ανθρώπινη γνώση, σύμφωνα με τον Ockham, αρχίζει με την ενορατική γνώση των μεμονωμένων γεγονότων. Συνήθως η γνώση των γεγονότων είναι ασφαλής επειδή δεν υπάρχει διαμεσολάβηση ανάμεσα σε μεμονωμένα πράγματα και στην ανθρώπινη αντίληψη. Τα ανθρώπινα όντα με την ενόραση των γεγονότων μιμούνται τον Θεό, ο οποίος γνωρίζει καθετί ενορατικά. Υπ’ αυτή την έννοια δεν υπάρχει γνώση για τα δημιουργημένα πράγματα που να είναι προγενέστερη των πραγμάτων, αφού η ύπαρξή τους δεν είναι λογικά αναγκαία. Για τον Ockham όπως και για τον Duns Scotus ό,τι εξαρτάται από την ελεύθερη απόφαση του Θεού δεν συνάγεται φιλοσοφικά. Κάθε πράγμα είναι ατομικό, μοναδικό και απολύτως ενδεχομενικό. Άρα το κριτήριο της γνώσης δεν είναι η λογική του συλλογισμού και η αλήθεια των προκείμενών του αλλά η βεβαιότητα της ενόρασης. Σε αυτή την προοπτική, εσωτερικά γεγονότα, όπως ενέργειες της βούλησης, τα γνωρίζουμε με μεγαλύτερη βεβαιότητα απ ό,τι αυτά που γίνονται αντιληπτά με τις αισθήσεις. Ο Ockham παραθέτει τον ισχυρισμό του Αυγουστίνου ότι η μεγαλύτερη βεβαιότητα είναι η βεβαιότητα πως «γνωρίζω ότι είμαι ζωντανός».

Με αυτό τον τρόπο ο Ockham περιγράφει απέριττα τη σφαίρα της ανθρώπινης γνώσης. Όπως ο Duns Scotus, απορρίπτει την ιδέα της θεϊκής φώτισης, και άρα την πιθανότητα να κατανοήσουμε τον Θεό μέσω εσωστρεφούς αυτοεξέτασης. Απορρίπτει επίσης την ιδέα μιας συλλογιστικής επιστήμης για τη φύση. Στη θέση αμφότερων θέτει την ενόραση γεγονότων, δηλαδή κατασκευασμένων ([fact] από το facere, «ποιώ») ή δημιουργημένων πραγμάτων, και θεωρεί κριτήριο για την αλήθεια τη βεβαιότητα γι’ αυτά τα γεγονότα.[spiritus creator] Ωστόσο η γνώση για τον άνθρωπο δεν μπορεί απλώς να αποτελείται από την ενορατική κατανόηση του κάθε μεμονωμένου πράγματος στην ατομικότητα του. Σε αντίθεση με τον Θεό, ο άνθρωπος χρειάζεται καθολικές έννοιες και γενικεύσεις. Παρά ταύτα, κάθε πολλαπλασιασμός των καθολικών εννοιών είναι απομάκρυνση από την πραγματικότητα. Η ίδια η γνώση δεν είναι έκφραση της ουσίας των πραγμάτων, όπως ήταν για τον σχολαστικισμό, αλλά έκφραση των ενδεχόμενων σχέσεων ή ομοιοτήτων ανάμεσα σε μεμονωμένες υπάρξεις. Δεν υπάρχουν φυσικά είδη αλλά μόνο μεμονωμένα πράγματα που μοιάζουν αναμεταξύ τους και είναι δυνατόν να συμβολιστούν, δηλαδή να αναπαρασταθούν με κάποιο σημείο. Επομένως γνωρίζουμε μόνο με συσχετίσεις ή κατά προσέγγιση.

Η γνώση έχει μια ποικιλία νοημάτων για τον Ockham. Η επιστήμη, σύμφωνα με την άποψή του, σημαίνει τη βέβαιη γνώση αληθινών προτάσεων και συμπεριλαμβάνει τις αλήθειες της πίστης. Γνωρίζουμε, ακόμη, μέσω προφανών αποφάνσεων βασιζόμενων σε άμεσες ενοράσεις. Επίσης, γνωρίζουμε όποτε έχουμε κάποια πρόδηλη γνώση μιας αναγκαίας αλήθειας που δεν είναι γεγονική, όπως, για παράδειγμα, η αρχή της μη αντίφασης. Τέλος, γνωρίζουμε όταν διαθέτουμε γνώση για κάποια αναγκαία αλήθεια που απορρέει από κάποια πρόδηλη γνώση.

Ο Ockham κάνει διάκριση ανάμεσα σε βέβαιες και πρόδηλες αλήθειες. Οι αλήθειες της θεολογίας, για παράδειγμα, είναι βέβαιες επειδή εδράζονται στις Γραφές, αλλά δεν είναι πρόδηλες, δηλαδή δεν υπάρχει κάποια μαρτυρία γι’ αυτές, επειδή δεν εξαρτώνται από την ενορατική γνώση, όπως συμβαίνει με τις αλήθειες της φυσικής επιστήμης. Η θεολογία επομένως είναι περισσότερο βέβαιη απ’ ό,τι η φυσική επιστήμη, επειδή εδράζεται στην αλάθητη ενόραση του Θεού, ενώ η φυσική επιστήμη εξαρτάται από τις ικανότητες των ανθρώπων, που υποπίπτουν σε πλάνη. Επιπλέον, αφού καθετί στη δημιουργία είναι ενδεχόμενο και η παραγωγή είναι συνεπώς αδύνατη, κάθε γνώση αιτιωδών σχέσεων βασίζεται στην εμπειρία. Επομένως τόσο η θεολογία όσο και η φυσική επιστήμη απαιτούν έρευνα, παρ’ ότι η μέθοδος της έρευνας σε κάθε περίπτωση είναι διαφορετική. Αμφότερες οι επιστήμες, επίσης, διαφέρουν από τη λογική, η οποία, σύμφωνα με τον Ockham, είναι ορθολογική αλλά όχι πραγματική επιστήμη. Όλα αυτά συμπυκνώνονται σε μία από τις εναλλακτικές μορφές του ξυραφιού: Κανείς δεν θα πρέπει να επιβεβαιώνει κάποια απόφανση ως αληθινή ή να υποστηρίζει ότι κάτι υπάρχει, εκτός κι αν εξαναγκάζεται να το κάνει επειδή είναι κατάδηλο, αυταπόδεικτο, δηλαδή είναι αποκάλυψη, εμπειρία ή κάποια λογική παραγωγή από αποκεκαλυμμένη αλήθεια ή απόφανση επαληθευμένη μέσω παρατήρησης.

Ο Ockham αντικαθιστά τον συλλογισμό με την εικασία ως τη βάση για την κατανόηση του Θεού και της φύσης. Η απόρριψη του ρεαλισμού και της θεϊκής φώτισης υπονομεύει κάθε παραγωγική θεολογία και κοσμολογία. Επιπλέον, η απόλυτη ενδεχομενικότητα όλων των δημιουργημένων πραγμάτων σημαίνει ότι δεν υπάρχει αποχρών λόγος για οποιοδήποτε γεγονός, αφού ο Θεός δύναται να διακόπτει όλες τις ακολουθίες φυσικών αιτιών μέσω της potentia absoluta. Η επιστήμη γενικεύει στηριζόμενη σε ό,τι καθιδρύεται με ενόραση, αλλά δεν υπάρχει κάποια αναγκαιότητα, ούτε μπορεί να υπάρξει, για τις αποφάνσεις στις οποίες καταλήγει η επιστήμη.

Ο νομιναλισμός θέτει τα θεμέλια για μια θεολογική επανάσταση. Η θεολογία για τον Ockham δεν είναι παραγωγική ή αναλογική επιστήμη. Η ριζική διαφορά ανάμεσα στον Θεό και στον άνθρωπο σημαίνει ότι τον Θεό και τα βασικά δόγματα της θρησκείας είναι δυνατόν να τα γνωρίσουμε μόνο μέσω αποκάλυψης. Η θεολογία μπορεί να αποδείξει την ύπαρξη, την απειρότητα και την ανωτερότητα του Θεού, όχι όμως και τη μοναδικότητά του, την αντίληψή του για τα εξωτερικά πράγματα ή την ικανότητά του για ελεύθερη δημιουργία. Ο Ockham υπ’ αυτή την έννοια αντιπροσωπεύει το πρώτο βήμα στον δρόμο για την ενόραση ότι η πίστη είναι η μοναδική βάση για σωτηρία.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

ΙΣΩΣ ΤΩΡΑ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΔΟΥΜΕ ΚΑΘΑΡΑ ΓΙΑΤΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ Η ΣΩΤΗΡΙΑ ΠΑΡΑΔΟΘΗΚΑΝ ΣΤΙΣ ΑΚΤΙΣΤΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ. ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΡΩΣΩΝ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ, ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΜΕΤΕΦΕΡΑΝ ΤΗΝ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΕΞΟΣΤΡΑΚΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟ ΣΤΟΥΣ ΟΥΡΑΝΟΥΣ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ ΝΑ ΤΑΥΤΙΣΟΥΜΕ ΤΙΣ ΑΚΤΙΣΤΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΜΕ ΤΟ ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ. 

ΔΙΟΤΙ ΟΙ ΑΚΤΙΣΤΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΗ. ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΚΑΤΕΣΤΗΣΑΝ ΑΝΕΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΚΑΤΑΛΛΗΛΑ ΜΟΝΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΣΧΕΣΗ. ΕΠΙΠΛΕΟΝ ΓΙΑΤΙ Ο ΕΧΘΡΟΣ ΤΗΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΖΗΖΙΟΥΛΑ ΕΙΝΑΙ Ο ΗΣΥΧΑΣΜΟΣ, Η ΔΥΝΑΜΙΣ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ, ΠΟΥ ΟΔΗΓΕΙ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΝΟΙΑ ΚΑΙ ΔΙΩΧΝΕΙ ΤΟΥΣ ΔΑΙΜΟΝΕΣ. Ο ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΛΟΙΠΟΝ ΕΙΣ ΤΥΠΟΝ ΚΑΙ ΤΟΠΟΝ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΚΑΙ ΟΧΙ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΚΑΙ Ο ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ Ο ΙΔΙΟΣ, Ο ΠΑΤΗΡ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ. 

ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ ΛΟΙΠΟΝ ΘΕΡΜΑ ΤΟΝ κ. ΞΙΩΝΗ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΜΑΣ ΑΠΟΚΑΛΥΨΕ, ΧΩΡΙΣ ΠΕΡΙΣΤΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΕΝΔΟΙΑΣΜΟΥΣ, ΤΟ ΟΡΙΣΤΙΚΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΟΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ.