Η οντολογία του προσώπου στη νεότερη θεολογική σκέψη: Ν. Νησιώτης, Χρ. Γιανναράς, Ι. Ζηζιούλας. Μια κριτική αποτίμηση (25)

 Συνέχεια από: Σάββατο 26 Μαρτίου 2022

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ 

ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Συστηματικής – Δογματικής Θεολογίας 

Διπλωματική εργασία Η οντολογία του προσώπου στη νεότερη θεολογική σκέψη: Ν. Νησιώτης, Χρ. Γιανναράς, Ι. Ζηζιούλας. Μια κριτική αποτίμηση.

Καθηγητής: Χρ. Σταμούλης 

Φοιτητής : Περικλής Αγγελόπουλος - Θεσσαλονίκη 2020

ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ

1. Η οντολογία του προσώπου και η ύστερη νεωτερικότητα.

Όπως είδαμε μέχρι τώρα στη μελέτη μας η θεολογία του προσώπου διαμορφώθηκε στη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 και επιχείρησε να θεμελιώσει στην οντολογία το περιεχόμενο της χριστιανικής πίστης. [ΝΕΟΣ ΠΕΤΡΟΣ;] Εκκινώντας από το Τριαδικό δόγμα, οι θεολόγοι το έργο των οποίων μελετάμε στην παρούσα εργασία, διαμόρφωσαν μια θεολογία που εδράζεται στην προτεραιότητα της ύπαρξης έναντι της ουσίας, [ΒΑΘΕΙΑ ΣΚΕΨΗ.ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΑΝ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΠΟΛΥΕΤΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΟΤΙ ΔΕΝ ΦΥΤΡΩΝΕΙ ΠΡΩΤΑ Η ΜΠΑΝΑΝΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑ Η ΜΠΑΝΑΝΙΑ.] με τη διαφοροποίηση ωστόσο, του Ν. Νησιώτη, τονίζοντας τη διαφορετική κατανόηση της έννοιας του προσώπου, που αναπτύχθηκε στην Ανατολή από τη Δύση και συνακόλουθα των διαφορετικών πολιτισμικών παραδειγμάτων που διαμορφώθηκαν.

Με αφετηρία τη σκέψη των Πατέρων, οι οποίοι αξιοποίησαν τις έννοιες της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας για να περιγράψουν την αλήθεια του Τριαδικού Θεού, οι στοχαστές που μελετάμε, επιχείρησαν νά ανανεώσουν την θεολογική σκέψη με την οντολογική θεμελίωση του περιεχόμενου της πίστης, την οντολογική θεώρηση του ήθους, και την ανάδειξη της συνάφειας μεταξύ θεολογίας και πολιτισμού. Ο Ν. Νησιώτης συσχέτισε με τρόπο κριτικό, την υπαρξιστική σκέψη, με τη χριστιανική πίστη. Εκκινώντας από την γνωσιολογία θα θεμελιώσει την προσωποκεντρική οντολογία και την πνευματολογική χριστολογία ανοίγοντας δρόμους επικοινωνίας με τον σύγχρονο άνθρωπο. Για τον Ν. Νησιώτη το πρόσωπο σημαίνει καταρχάς κίνηση προς συνάντηση ετέρου προσώπου και η ύπαρξη ορίζεται ως «συνύπαρξη».

Ο Χρ. Γιανναράς ακολούθως, θα χρησιμοποιήσει τις έννοιες του προσώπου και του έρωτος για να απαντήσει στο οντολογικό ερώτημα. Το πρόσωπο υπάρχει πρωταρχικά ως όν μοναδικό σε σχέση και αναφορά. Η ελευθερία από τους προκαθορισμούς της φύσης ή ουσίας [ΔΕΝ ΤΑΥΤΙΖΟΝΤΑΙ] επιτρέπει στο πρόσωπο να υπάρχει εν ελευθερία ως γεγονός ατομικό, αλλά και ταυτόχρονα γεγονός που εκφράζει την καθολικότητα της ύπαρξης.

Για τον Ι. Ζηζιούλα το πρόσωπο αποτελεί το δώρο των Πατέρων στην ανθρωπότητα. Η έννοια του προσώπου ταυτίζεται με την οντολογική αρχή του Θεού και η αλήθεια του ανθρώπου φανερώνεται στην πραγμάτωση του καθ΄εικόνα και καθ΄ομοίωση μέσω της μετοχής στο είναι του Θεού. Η έννοια του προσώπου ως όντος μοναδικού, ελεύθερου σε σχέση και αναφορά αποτελεί την προσφορά της Ορθόδοξης θεολογίας στον σύγχρονο άνθρωπο. Η Εκκλησία οφείλει να βρίσκεται σε διάλογο με τον πολιτισμό, προσφέροντας σκοπό και νόημα στον άνθρωπο που απειλείται από την παρουσία του μηδενός.

Στα πλαίσια αυτά, στις μέρες μας, η ορθόδοξη θεολογία έχει να αντιμετωπίσει το ερώτημα για τον τρόπο με τον οποίο η Ορθοδοξία μετέχει στον σύγχρονο κόσμο.[ΜΕ ΤΗΝ ΔΙΑΦΘΟΡΑ ΤΗΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΑΡΣΗ ΤΗΣ. ΠΩΣ ΝΑ ΣΥΜΜΕΤΕΧΕΙ ΣΤΑ ΣΟΔΟΜΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΓΟΜΟΡΑ;] Η εξέλιξη του σύγχρονου κόσμου ζητά από την ορθόδοξη θεολογία την ανάδειξη μιας πρότασης με καθολικά και οικουμενικά χαρακτηριστικά, ικανής να συμπεριλαμβάνει μεταμορφωτικά τον «Άλλον» [ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΙΡΚΗΣ. ΟΝΟΜΑΣΤΗΚΕ ΔΕ ΕΜΜΑΝΟΥΕΛΑ ΚΑΙ ΥΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΛΗΡΟ, ΜΕ ΦΩΤΕΙΝΕΣ ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ. ΔΙΟΤΙ ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΙΔΕΑ ΤΟΥ ΚΛΗΡΟΥ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ.] 385. Την εποχή της παγκοσμιοποίησης και της μετακίνησης ιδεών, πληροφοριών, γνώσεων και προσώπων, ο «Άλλος» δεν αποτελεί απλώς μια εξωτερική οντότητα, αλλά μέρος της οντολογικής μας ταυτότητας, καθώς στην Ορθόδοξη θεολογία η ύπαρξη ορίζεται ως συνύπαρξη386.

Έτσι, η Ορθόδοξη Εκκλησία καλείται να αποταυτιστεί από τα στενά όρια του εθνοφυλετισμού και του φονταμενταλισμού και να ανακτήσει το όραμα της οικουμενικής θεώρησης, διαμορφώνοντας την ταυτότητα της από την εσχατολογική προοπτική, επηρεάζοντας τον σύγχρονο πολιτισμό μέσα από τις πνευματικές αρχές της αγάπης, της ακεραιότητας, της μοναδικότητας και της αξίας του ανθρώπινου προσώπου387.

Η θεολογική σκέψη στις αρχές του 21ου αιώνα καλείται να ξεπεράσει την κλειστή πνευματικότητα της θρησκευτικής θεώρησης και να αναδείξει την εκκλησιαστική πρόταση, η οποία αναδεικνύει την εσχατολογική προοπτική, τη μεταστροφή της προσωπικής συνείδησης μέσω της μετάνοιας [ΜΕΤΑΣΤΡΕΦΕΤΑΙ Η ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ, ΤΟ ΕΓΩ; ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ Η ΜΕΤΑΝΟΙΑ ΠΟΥ ΑΠΑΙΤΕΙ Ο ΚΥΡΙΟΣ;] και συνακόλουθα τη συμμετοχή στο εκκλησιαστικό σώμα και στο ιστορικό γίγνεσθαι, καθώς η ιστορία διαμορφώνεται ελεύθερα μέσα από την ανθρώπινη δράση. Επιπλέον, ιδιαίτερα στις μέρες μας, η εκκλησιαστική πρόταση αφορά την συμπόρευση με τον άνθρωπο που υποφέρει σε όλα τα επίπεδα της ύπαρξης του388. Ακόμα, η μεταφορά του ευαγγελικού μηνύματος το οποίο αφορά τη λύτρωση του ανθρώπου από τη φθορά και το θάνατο θα πρέπει να γίνει σε μια γλώσσα κατανοητή από τον σύγχρονο άνθρωπο επιτρέποντας του να νοηματοδοτήσει το βίο του389. [ΚΑΙ ΜΕ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΛΥΤΡΩΝΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ;]

Θα λέγαμε ότι η Ορθόδοξη πρόταση για τη δημιουργία του πολιτισμού, βασισμένη πάνω στην έννοια του προσώπου αποτελεί μια διέξοδο από την αντικειμενοποίηση και την αποπροσωποποίηση των ανθρώπινων σχέσεων και θα επιτρέψει τη δημιουργία ενός πολιτισμού που θα εδράζεται στο σεβασμό των διαφορετικών παραδόσεων και την αξία του ανθρώπινου προσώπου.[ΝΑ ΤΟΞΕΡΕ Ο ΜΑΡΞ ΒΡΕ ΓΙΑΝΝΑΡΑ ΔΕΝ ΘΑ ΚΑΤΕΣΤΡΕΦΕ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΓΙΑ ΜΙΑ ΨΕΥΔΟΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΙΟΝΤΟΣ]

Η ορθόδοξη θεολογία καλείται να δώσει πειστικές απαντήσεις στα ερωτήματα του σύγχρονου ανθρώπου και να ερμηνεύσει το παρελθόν, να νοηματοδοτήσει το παρόν και να συμμετέχει στο σχεδιασμό του μέλλοντος, διανοίγοντας την προοπτική της αιωνιότητας ευαγγελίζοντας τη δυνατότητα ενός άλλου τρόπου υπάρξεως ο οποίος να αναφέρεται στο γεγονός της σάρκωσης του Λόγου390. Όπως και ο Χρ. Σταμούλης επισημαίνει, ο ρόλος της Εκκλησίας συνίσταται στην πρόσληψη, τη μεταμόρφωση και την ανακαίνιση του βίου που σηματοδοτεί την έξοδο από την αυτοαναφορικότητα και την ειδωλολατρική θεώρηση του ανθρώπου προτείνοντας την αλληλεπιχώρηση και την κενωτική πρόσληψη του «Άλλου». [ΜΙΑ ΤΖΑΜΠΑ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ]

Με τον τρόπο αυτό ο πολιτισμός του ανθρώπου εδράζεται στην ελευθερία, την κοινωνία και τις σχέσεις αγάπης μεταξύ των ανθρώπων. Ο τρόπος αυτός του βίου βρίσκεται στον αντίποδα του πολιτισμού της χρησιμοθηρίας, της αποτελεσματικότητας της εμπορευματοποίησης, του καταναλωτισμού και της απώλειας των σχέσεων που σηματοδοτούν την απώλεια του προσώπου που πραγματοποιείται στην ύστερη νεωτερικότητα391. Από τη σκοπιά αυτή και η απόφαση της Συνόδου για την αποκατάσταση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αποτελεί μια φωνή που επιχειρεί να υπερασπιστεί τον άνθρωπο που υποφέρει από την απειλή του μηδενός. Στη συνέχεια της μελέτης μας θα αναφερθούμε στη συζήτηση για το πρόσωπο και τις αντιρρήσεις που διατυπώθηκαν στην χρήση της έννοιας του προσώπου στις αποφάσεις της Συνόδου.

Σημειώσεις

385. Να σημειώσουμε ότι στην ορθόδοξη θεώρηση η καθολικότητα αναφέρεται στην ένωση με το Παν και συνακόλουθα η οικουμενικότητα αναφέρεται στη συμπερίληψη των πάντων στην προοπτική αυτή. Πρόκειται για ποιοτικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινη φύσης που υπερβαίνει τις φυλετικές, εθνοτικές ή άλλες διαφορές. Αντίθετα στη Δύση, ο όρος της καθολικότητας εξέλαβε την μορφή της γεωγραφικής εξάπλωσης και συνακόλουθα αποτέλεσε ποσοτική κατηγορία. Βλ. Β.Ν Τατάκης, Η Βυζαντινή φιλοσοφία. ( Εύα, Κ. Καλμπουρτζή μτφρ. Επιμ. Λ.Γ. Μπενάκης, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα, 1977, σ.3.
386. Ν. Νησιώτη, Φιλοσοφία της Θρησκείας και φιλοσοφική θεολογία. Σκέψεις επί του προβλήματος της θέσεως της φιλοσοφίας εν τη συστηματική θεολογία. Μήνυμα, Αθήνα, 1986(δ΄) σ. 45
387. Ζήζιουλας Ιωάννης.«Πολιτιστικές ταυτότητες και παγκοσμιοποίηση», στο έργο: Πολιτιστικές ταυτότητες και παγκοσμιοποίηση, εκδόσεις Εταιρείας Παιδείας και Πολιτισμού, «Εντελέχεια», Αθήνα 2003.
388. Μ. Μπέζγος, Δοκίμια φιλοσοφίας της θρησκείας. Μεταμοντερνισμός και εσχατολογία. Γρηγόρη, Αθήνα, 1991(β΄), σ.68-69.
389. Π. Τίλλιχ, Το θάρρος της υπάρξεως (Χρ. Μαλεβίτσης, μτφρ. Εισαγωγή σημειώσεις). Δωδώνη, Αθήνα, 1976, σ.16.
390. Ζηζιούλας Ιωάννης. «Πολιτιστικές ταυτότητες και παγκοσμιοποίηση», στο έργο: Πολιτιστικές ταυτότητες και παγκοσμιοποίηση, εκδόσεις Εταιρείας Παιδείας και Πολιτισμού, «Εντελέχεια», Αθήνα 2003. Και Χρ. Σταμούλης, Θρησκεία, πολιτική, κοινωνία. Εισαγωγικά σχόλια με αφορμή το Διάταγμα των Μεδιολάνων. Στο Χρ. Σταμούλης, Τι γυρεύει η αλεπού στο παζάρι; Αρμός, 2016, σ.45.

391. Χρ. Σταμούλης, «Δος τω αδελφώ και τω ξένω». Στο Χρ. Σταμούλης, Τι γυρεύει η αλεπού στο παζάρι; Αρμός, 2016, σ.115.