Η οντολογία του προσώπου στη νεότερη θεολογική σκέψη: Ν. Νησιώτης, Χρ. Γιανναράς, Ι. Ζηζιούλας. Μια κριτική αποτίμηση (24)

  Συνέχεια από: Παρασκευή 25 Μαρτίου 2022

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ 

ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Συστηματικής – Δογματικής Θεολογίας 

Διπλωματική εργασία Η οντολογία του προσώπου στη νεότερη θεολογική σκέψη: Ν. Νησιώτης, Χρ. Γιανναράς, Ι. Ζηζιούλας. Μια κριτική αποτίμηση.

Καθηγητής: Χρ. Σταμούλης 

Φοιτητής : Περικλής Αγγελόπουλος - Θεσσαλονίκη 2020

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ

7. Η επίδραση του υπαρξισμού στην σκέψη του Μητροπολίτη Περγάμου, Ι. Ζηζιούλα.

Η επίδραση της λεγόμενης υπαρξιστικής σκέψης στη διαμόρφωση του θεολογικού συστήματος του Μητροπολίτη Περγάμου, έχει τις απαρχές της στον δάσκαλο του Π. Τίλλιχ (1886-1965). Ο Ι. Ζηζιούλας, όπως επισημαίνει ο Ν. Ασπρούλης, επηρεάστηκε από τις αναζητήσεις του δασκάλου του372. Η θεολογία της συσχέτισης που διαμόρφωσε ο Π. Τίλλιχ, σύμφωνα με την οποία, το κοινό σημείο Θεού και ανθρώπου βρίσκεται στον ορίζοντα του Είναι [Η ΕΝΑΝΘΡΩΠΙΣΗ ΑΝΑΜΕΝΕΤΑΙ ΟΠΩΣ ΣΤΟΥΣ ΕΒΡΑΙΟΥΣ], η χριστιανική πίστη συνδέεται με τα υπαρξιακά ερωτήματα και επηρεάζει την διαμόρφωση του πολιτισμού στο σύνολο του, επίδρασε τον Ι. Ζηζιούλα, ο οποίος στα βασικά σημεία του έργου του επισημαίνει την οντολογική συνάφεια μεταξύ του Θεού και του ανθρώπου στην προοπτική της έννοιας του προσώπου και της Βασιλείας του Θεού373.[ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ, ΟΠΩΣ ΤΗΝ ΟΡΓΑΝΩΣΕ Ο ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ. ΑΛΛΟ Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΩΝ].

Η προσέγγιση του που θεμελιώνει το διάλογο μεταξύ θεολογίας και πολιτισμού, αποκτά συγγένεια με τη σκέψη του Τίλλιχ, που θεωρεί τη θρησκευτική σκέψη ως την ουσία του πολιτισμού. Η ιστορία κρίνεται στο φως της δημιουργίας εκ του μηδενός, στην παρουσία του Χριστού ως προσώπου στον κόσμο, και στην Ανάσταση του, που σηματοδοτεί την δεύτερη έλευση του και την εγκαθίδρυση της Βασιλείας των Ουρανών374.[ΣΗΜΑΤΟΔΟΤΕΙ, ΩΡΑΙΟ ΦΟ ΜΠΙΖΟΥ. Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΞΕΚΙΝΗΣΕ ΣΤΟΝ ΔΡΟΜΟ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΔΑΜΑΣΚΟ. ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ; Ο ΚΥΡΙΟΣ ΕΙΝΑΙ Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΩΝ ΚΑΙ ΜΟΝΟ ΛΙΓΟΙ ΘΑ ΑΝΑΛΗΦΘΟΥΝ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΠΑΡΟΤΙ ΘΑ ΑΝΑΣΤΗΘΟΥΝ ΟΛΟΙ].

Αντίστοιχα ο Ι. Ζηζιούλας, επισημαίνει την εσχατολογική προοπτική της εκκλησιαστικής ύπαρξης, καθώς η Ευχαριστία σηματοδοτεί την υπέρβαση του θανάτου και των βιολογικών περιορισμών που η ανθρώπινη ύπαρξη γνωρίζει, και προκρίνει την κίνηση προς τα έσχατα που αποτελούν το σκοπό του ανθρώπου και νοηματοδοτούν την ιστορία στο σύνολο της375.[O ΟΡΟΣ ΠΡΟΚΡΙΝΕΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΛΕΙΔΙ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΟΝ ΙΣΤΟΡΙΚΙΣΜΟ].

Από τη σκοπιά αυτή, σύμφωνα με τον Π. Τίλλιχ, η οντολογία και θεολογία επιχειρούν να απαντήσουν στο έσχατο ερώτημα για το Είναι, από διαφορετική ωστόσο θέση. Η φιλοσοφία περιγράφει τη δομή του όντος, ενώ η θεολογία αναζητά το βάθος του376. Έτσι, στη σκέψη του Ι. Ζηζιούλα, η τριαδολογία, η ανθρωπολογία, η ιστορία, η ηθική θεμελιώνονται στην οντολογία που αναζητά την αλήθεια των όντων377. [Η ΑΠΟΛΥΤΗ ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ]. Η απάντηση στα υπαρξιακά ερωτήματα πραγματοποιείται μέσα από το διάλογο, την αναγνώριση και το σεβασμό της διαφορετικότητας του συνομιλητή, καθώς και της διαφορετικής πολιτισμικής και υπαρξιακής του κατάστασης, που επηρεάζει τον τρόπο πρόσληψης της χριστιανικής αλήθειας, η οποία για το λόγο αυτό ερμηνεύεται, δηλαδή αποκαλύπτει τα κρυμμένα νοήματα και η σημασία του χριστιανικού μηνύματος.

Η ερμηνευτική στάση επιτρέπει το διάλογο με το σύγχρονο άνθρωπο, καθώς αναγνωρίζει την υπαρξιακή ελευθερία του κάθε ανθρώπου και το δικαίωμα του, να διαμορφώσει την κοσμοθεωρία του σύμφωνα με τα βιώματα, τις αξίες και τις επιλογές του. Η ερμηνευτική στάση αποβλέπει στη σωτηρία του ανθρώπου κατανοώντας τό ιστορικό και πολιτισμικό περιβάλλον, εντός του οποίου διατυπώνονται οι δογματικές θέσεις378. Στο πλαίσιο αυτό ο Ι. Ζηζιούλας θεολογεί ερμηνεύοντας τον ευαγγελικό λόγο και διαλεγόμενος με τον σύγχρονο άνθρωπο επιχειρεί να απαντήσει στα υπαρξιακά ερωτήματα του ανθρώπου της ύστερης νεωτερικότητας379.

Αντίθετα, από την υιοθέτηση της μεθοδολογίας του Τίλλιχ, ο σεβασμιότατος απομακρύνεται από τη σκέψη του Μ. Χάιντεγκερ, καθώς θεωρεί ότι δεν ανταποκρίνεται στη ουσία της χριστιανικής θεολογίας. [ΜΕΓΑΛΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ Ο ΣΕΒΑΣΜΙΩΤΑΤΟΣ! ]. Ενώ αναγνωρίζει την σημασία της σκέψης του Γερμανού στοχαστή για την απελευθέρωση από την νοησιαρχία και τον ρασιοναλισμό, θεωρεί ότι οι κατηγορίες της φιλοσοφικής του σκέψης δεν μπορούν να αξιοποιηθούν από την ορθόδοξη θεολογία. Η έννοια του χρόνου, ο ορίζοντας του θανάτου, η αλήθεια ως εμφάνιση από τη λήθη, ως κατηγορίες σκέψης έρχονται σε αντίθεση με τη χριστιανική θεώρηση, που υποστηρίζει το άχρονο του Θεού, την ανάσταση των νεκρών, και την αλήθεια ως τη φανέρωση του Χριστού.

Ακόμα, η χρήση των όρων του Χάιντεγκερ οδήγησε τους θεολόγους που τους χρησιμοποίησαν, να θεωρήσουν ως βάση της τριαδολογίας, την παρουσία του Θεού στον κόσμο και συνακόλουθα να θεωρήσουν τον Τριαδικό Θεό, ως Τριάδα με παράλληλη συνύπαρξη των τριών προσώπων, ως ένα είδος τριαρχίας και πολλαπλής φανέρωσης του Είναι. Ωστόσο, η οντολογία που επιμένει στην πρωταρχική παρουσία του Πατέρα, αποκλείει την προτεραιότητα της ουσίας έναντι της ύπαρξης και αποδεσμεύει την οντολογία από την γνωσιολογία. Θα λέγαμε στο σημείο αυτό ότι η προσέγγιση αυτή σύμφωνα με τον Ι. Ζηζιούλα αποτελεί μια θεολογική δικαίωση της φιλοσοφίας, καθώς η πραγματική οντολογία είναι εφικτή με την αποδοχή του Θεού ως προσώπου, ως όντος ελεύθερου από κάθε προκαθορισμό της ουσίας380. 

Ολοκληρώνοντας την προσπάθεια κατανόησης της σχέσης του Ι. Ζηζιούλα με την υπαρξιστική σκέψη θα θέλαμε να τονίσουμε ότι ο Π. Τίλλιχ είχε δεχτεί επιρροές από τον έργο του Κίρκεγκωρ, αναγνωρίζοντας την ιστορική φύση των προβλημάτων. Από την σκοπιά αυτή θεώρησε ότι η απάντηση στα υπαρξιακά ερωτήματα είναι εφικτή από την πλευρά της θεολογίας και την πρόταση της Βασιλείας του Θεού. Ο Ι. Ζηζιούλας με τις επιρροές αυτές, θα προκρίνει το διάλογο της ορθοδοξίας με τον σύγχρονο άνθρωπο για τα μεγάλα ζητήματα του 20ου και του 21ου αιώνα στην προοπτική των εσχάτων. [ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ; ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΑΠΗΡΧΑΙΩΜΕΝΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ; ΔΕΝ ΕΓΙΝΕ Σ' ΑΥΤΟΝ ΠΡΩΤΑ Ο ΔΙΑΛΟΓΟΣ; ΠΩΣ ΚΑΤΕΛΗΞΕ; ΣΥΝΕΧΙΖΟΥΜΕ ΤΟΝ ΔΙΑΛΟΓΟ; ΜΕΧΡΙΣ ΕΣΧΑΤΩΝ; ΠΙΣΤΕΨΕ ΤΕΛΙΚΑ;]

8. Η σημασία της σκέψης του Ι. Ζηζιούλα για τον σύγχρονο κόσμο.

Ο Μητροπολίτης Περγάμου Ι. Ζηζιούλας θεωρείται ένας από τους κορυφαίους θεολόγους του 20ου και 21ου αιώνα με διεθνή επιρροή και ακτινοβολία. Δίδαξε σε μεγάλα πανεπιστήμια του εξωτερικού και συμμετείχε ως στέλεχος της Ορθόδοξης Εκκλησίας στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών, στην θεολογική επιτροπή «Πίστη και Τάξη», σε συνεργασία με τον Ν. Νησιώτη, ο οποίος θαύμαζε απεριόριστα τη σκέψη του. Ακόμα, να σημειώσουμε ότι ο Χρ. Γιανναράς τονίζει ότι το έργο του χαρακτηρίζεται από πρωτοτυπία και ένταση, καθώς συνδέει την Πατερική σκέψη με την ύστερη νεωτερικότητα.

Η θεολογική του πρόταση, που θεμελιώνεται οντολογικά στην έννοια του προσώπου, την ευχαριστιακή θεολογία και την εσχατολογική προοπτική ανέδειξε με ενάργεια την πρόταση της Ορθόδοξης θεολογίας για τον σύγχρονο κόσμο. Κύριο χαρακτηριστικό της θεολογικής του σύνθεσης, είναι η σύνδεση της θεολογίας με τα υπαρξιακά ζητήματα του σύγχρονου ανθρώπου, γεγονός που επέτρεψε τον διάλογο για όλα τα μεγάλα ζητήματα που αφορούν τον άνθρωπο του 20ου και 21ου αιώνα. Ο διάλογος με τις επιστήμες, τη φιλοσοφία, την τέχνη, κα τον πολιτισμό, επιτρέπει να ακουστεί η φωνή της Ορθοδοξίας και η πρόταση της για τον άνθρωπο του 21ου αιώνα, καθώς και οι απαντήσεις που προσφέρει στα ερωτήματα, που η τεχνολογική πρόοδος άφησε αναπάντητα. Η Εκκλησία έτσι, αναδεικνύεται σε φορέα νοήματος, σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται ως εποχή αγωνίας, καθώς κάθε νόημα έχει εκλείψει.

Η ανανεωτική επανερμηνεία της πατερικής παράδοσης και η ανάδειξη της έννοιας του προσώπου, ως γεγονότος ελευθερίας, ενότητας και κοινωνίας, προσφέρει διέξοδο στον σύγχρονο άνθρωπο που βρίσκεται εγκλωβισμένος στην ατομικιστική και χρησιμοθηρική θεώρηση του ανθρώπου και του κόσμου. Ο σεβασμιότατος θεωρεί ότι η ατομικιστική θεώρηση αποτελεί το ιδεολογικό υπόβαθρο της παγκοσμιοποίησης και της τεχνολογικής σύλληψης του κόσμου, γεγονός που καλλιεργεί τις διακρίσεις μεταξύ των πλουσίων και των φτωχών, προκαλώντας μεγάλα κοινωνικά προβλήματα.

Ακόμα, ο ατομικισμός είναι υπεύθυνος για την οικολογική καταστροφή. Αντίθετα, η έννοια του προσώπου, και η συμπερίληψη των πάντων στο Μυστήριο του Χριστού, ορίζει κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα, αναδεικνύει τον άνθρωπο ως «ιερέα της Κτίσεως» και θέτουν το οικολογικό ζήτημα στο επίκεντρο των συζητήσεων. Η προσφορά του στα ζητήματα αυτά θεωρείται κεφαλαιώδης.

Ακόμα, κατά την άποψη μας, θα λέγαμε ότι οι θέσεις του για τη συνάντηση του ευαγγελίου με τον πολιτισμό είναι ιδιαίτερα σημαντικές, καθώς όπως και ο ίδιος επισημαίνει αγγίζουν τα ζητήματα του άμεσου αλλά και του μακρινότερου μέλλοντος και αποκτούν καίριο χαρακτήρα381. Η βαθιά κατανόηση του παρελθόντος από τον Μητροπολίτη, του επιτρέπει να διαγνώσει με καθαρότητα το παρόν και να διαμορφώσει μια πρόταση για το μέλλον που να απαντά στα ερωτήματα που αυτό θέτει Το μέλλον παραμένει ανοικτό ως δυνατότητα και διαμορφώνεται εν ελευθερία από την εμπρόθετη ανθρώπινη δράση, καθώς η ιστορία είναι ο τόπος που κρίνεται το μέλλον του ανθρώπου και η πορεία του κόσμου. Θα λέγαμε, ότι ο σεβασμιότατος υποδεικνύει ένα τρόπο του Είναι, παραδίδοντας τη σκυτάλη στις επερχόμενες γενιές, που καλεί να αξιοποιήσουν την παρακαταθήκη τη δική του αλλά και της Ορθόδοξης παράδοσης, παρά προσφέρει έτοιμες απαντήσεις.

Ο Ι. Ζηζιούλας αντλεί διδάγματα για τη συνάντηση της Εκκλησίας με τον πολιτισμό από τις απαρχές του χριστιανισμού. Θεωρεί ότι η συνάντηση ιουδαϊσμού και ελληνισμού τους πρώτους αιώνες υπήρξε καθοριστική για τη δημιουργία του σύγχρονου κόσμου, αλλά και για τη διαμόρφωση της ελληνικής ταυτότητας, καθώς πραγματοποιήθηκε σε επίπεδο κοσμοθεωρίας και πολιτισμού και αποτελεί παράδειγμα για τον καιρό μας. Σε περιόδους κρίσης ενός κοσμοειδώλου ο άνθρωπος βιώνει την μοναξιά και θέτει εκ νέου το ανθρωπολογικό ερώτημα ενώ ταυτόχρονα είναι δυνατό να εντείνει την αναζήτηση του θείου382. Η υπέρβαση της κρίσης προϋποθέτει μια νέα πολιτισμική μεταμόρφωση που να αναφέρεται στο σύνολο του πολιτισμού. Σε περιόδους κρίσης η Εκκλησία οφείλει να βρίσκεται σε διάλογο με τον εκάστοτε πολιτισμό αν δεν θέλει να βρεθεί στο περιθώριο της Ιστορίας. Ο Ι. Ζηζιούλας επισημαίνει ότι στη σημερινή εποχή που είναι εποχή κρίσης του κοσμοειδώλου του Διαφωτισμού, η Εκκλησία οφείλει να δημιουργήσει δεσμούς σε όλα τα επίπεδα της πολιτισμικής ζωής κομίζοντας την επικαιροποιημένη πρόταση του ευαγγελίου.

Σε επίπεδο δόγματος αναδεικνύει την οικουμενική διάσταση του ευαγγελίου, καθώς ο Χριστός εισερχόμενος στην Ιστορία, δια του Αγίου Πνεύματος συνεχίζει και σήμερα να πορεύεται προς όλους τους ανθρώπους. Το Άγιο Πνεύμα οδηγεί τους ανθρώπους στο Χριστό με εσχατολογική προοπτική. Με τη Χάρη του Πνεύματος ο Χριστός εισέρχεται στην ιστορία την οποία θέτει υπό τη κρίση του φωτός του ευαγγελίου. Έτσι, ο Χριστός απευθύνεται σε κάθε άνθρωπο και καταργεί κάθε διάκριση και κάθε διαίρεση καθώς τα πάντα και σε όλους είναι ο Χριστός383. Η ιεραποστολική δράση οφείλει να εγκαταλείψει την προσπάθεια επιβολής των κυριάρχων προτύπων του δυτικού πολιτισμού, και να αναγνωρίσει τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες κάθε τόπου, προσλαμβάνοντας τες σύμφωνα με το πνεύμα του ευαγγελίου προκρίνοντας την οικουμενική του διάσταση. Στη διάσταση αυτή ο Μητροπολίτης έχει συμβάλλει καθοριστικά και στους Οικουμενικούς διαλόγους για την ενότητα των Εκκλησιών.

Ολοκληρώνοντας, τη σημασία του έργου του μεγάλου θεολόγου θα θέλαμε να τονίσουμε ότι η ανθρωπότητα βρίσκεται μπροστά σε νέα μεγάλα ερωτήματα, τα οποία ο Ι. Ζηζιούλας επισημαίνει. Το ζήτημα του Άλλου στις πολυπολιτισμικές κοινωνίες, αλλά και υπό το βάρος των προσφυγικών ροών, αναδεικνύεται σε καίριο θέμα για την θεολογία και την ανθρωπολογία του 21ου αιώνα. Το ζήτημα της ταυτότητας σε εθνικό, συλλογικό και προσωπικό επίπεδο γνωρίζει μεταμορφώσεις που συνδέονται με την σεξουαλικότητα, την βιοηθική, και συνολικά το ήθος του ανθρώπου και καθώς συνδέεται άμεσα με τη διαμόρφωση της ιστορικής ζωής, το ερώτημα «ποιος είναι ο άνθρωπος;» αποκτά καίριο χαρακτήρα. Τα υπαρξιακά ερωτήματα, για το σκοπό και το νόημα της ζωής στη νέα χιλιετία ζητούν απαντήσεις και η κατανόηση και ο σεβασμός των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων του κάθε τόπου αποκτά ιδιαίτερη σημασία.

Ο διάλογος με τις Τέχνες, τη ψυχανάλυση, την κοσμολογία αποτελούν σύμφωνα με τον Ι. Ζηζιούλα τα θέματα που αποτελούν προέκταση της ευχαριστιακής θεολογίας και που οι συνεχιστές του έργου του θα πρέπει να συνεχίσουν να μελετούν σε συνεχή διάλογο μαζί τους384. Η έννοια του προσώπου και η θεολογία και η ανθρωπολογία που προκύπτει από αυτή προσφέρουν τη δυνατότητα για την απάντηση στα θεμελιώδη αυτά ζητήματα, με οικουμενική προοπτική. Όπως και ο ίδιος αναφέρει η έννοια του προσώπου αποτελεί το δώρο των Πατέρων στην ανθρωπότητα.[ΚΑΙ ΟΜΩΣ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ, ΑΠΟΡΡΟΙΑ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ.] Θα λέγαμε ότι η επανερμηνεία της παράδοσης, η ευχαριστιακή θεολογία και η δική του συμβολή στην επικαιροποίηση της έννοιας του προσώπου, ως όντος μοναδικού, ελεύθερου, σε κοινωνία, με τον τρόπο της αγάπης και με αναφορά στα έσχατα, αποτελεί και τη δική του προσφορά στον άνθρωπο του 20ου και 21ου αιώνα.

ΤΕΛΙΚΩΣ Η ΔΥΣΗ ΣΥΝΕΧΙΖΕΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΝΑ ΜΑΣ ΠΡΟΣΦΕΡΕΙ ΠΑΝΑΚΡΙΒΑ ΔΑΝΕΙΑ. ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΤΟΣΕΣ ΣΥΓΚΛΟΝΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΠΩΣ ΘΕΩΡΕΙΤΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ;

Σημειώσεις

372. Ν. Ασπρούλης, Η νέο-πατερική μεθοδολογία του Μητροπολίτη Περγάμου: από τον π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ στη θεολογική γενιά του ΄60. Στο Π. Καλαϊτζίδης, Ν. Ασπρούλης, (Εποπτ. Συντ, ύλης), Πρόσωπο, Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού σε ορθόδοξη και οικουμενική προοπτική. Σύναξις Ευχαριστίας προς τιμήν του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα. Εκδ. Δημητριάδος, Βόλος, 2016, σ. 35.
373. Μητροπολίτη Περγάμου Ζηζιούλα Ι., Η Ορθόδοξη θεολογία και οι προκλήσεις τον 21ο αιώνα. Στο Π. Καλαϊτζίδης, Ν. Ασπρούλης, (Εποπτ. Συντ, ύλης), Πρόσωπο, Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού σε ορθόδοξη και οικουμενική προοπτική. Σύναξις Ευχαριστίας προς τιμήν του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα. Εκδ. Δημιτριάδος, Βόλος, 2016, σ. 330. Και για το ίδιο θέμα: Tιλλιχ,Π., Το Θάρρος της Υπάρξεως, μτφρ. Μαλεβίτσης Χρ., Αρμός, Αθήνα, 2012, σ. 225
374. Tιλλιχ, Π., ό.π., σ. 225.
375. Ι. Ζηζιούλα, νυν μητροπολίτη Περγάμου, Από το προσωπείον εις το πρόσωπον. Η συμβολή της πατερικής θεολογίας εις την έννοιαν του προσώπου , ανάτυπον εκ του τόμου Χαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος . εκδ. Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών . Θεσσαλονίκη 1977 σ. 319.
376. Ν.Ασπρούλης, Η νέο-πατερική μεθοδολογία του Μητροπολίτη Περγάμου: από τον π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ στη θεολογική γενιά του ΄60. Στο Π. Καλαϊτζίδης, Ν. Ασπρούλης, (Εποπτ. Συντ, ύλης), Πρόσωπο, Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού σε ορθόδοξη και οικουμενική προοπτική. Σύναξις Ευχαριστίας προς τιμήν του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα. Εκδ. Δημητριάδος, Βόλος, 2016, σ. 39
377. Μητροπολίτης Περγάμου Ι. Ζηζιούλας, «Οντολογία και ηθική». Φρέαρ, τ. 3, 1-10-2013.

378. Ι. Ζηζιούλα Μητροπολίτη Περγάμου Πανεπιστημιακές παραδόσεις 1984-1985, Σ. Παυλίδης, σ. 6

379. Ιγνάτιος, Μητροπολίτης Δημητριάδος και Αλμυρού, Χαιρετισμός. Στο Π. Καλαϊτζίδης, Ν. Ασπρούλης, (Εποπτ. Συντ, ύλης), Πρόσωπο, Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού σε ορθόδοξη και οικουμενική προοπτική. Σύναξις Ευχαριστίας προς τιμήν του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα. Εκδ. Δημιτριάδος, Βόλος, 2016, σ. 22.

380. Ι. Ζηζιούλα, νυν μητροπολίτη Περγάμου, Από το προσωπείον εις το πρόσωπον. Η συμβολή της πατερικής θεολογίας εις την έννοιαν του προσώπου , ανάτυπον εκ του τόμου Χαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος. εκδ. Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών. Θεσσαλονίκη 1977 σ. 304. Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι και ο ίδιος ο Χάιντεγκερ θεωρούσε ότι μια χριστιανική φιλοσοφία είναι ένα «ξύλινο σίδερο» μια παρανόηση. Η φιλοσοφία σε αντίθεση με τη θεολογία δεν ξεκινά με εκ των προτέρων παραδοχές που εδράζονται στο περιεχόμενο της βιβλικής αποκάλυψης αλλά ερωτά δίχως προϋποθέσεις μέχρι τα έσχατα. Στο Μ. Χάιντεγκερ, Εισαγωγή στη Μεταφυσική. (Μαλεβίτσης Χρ., Εις,.,Μτφρ.,Επιλεγ.). Γ΄έκδοση, Αθήνα, Δωδώνη, 1973, σ. 38.

381. Ι.Ζηζιούλας, Ελευθερία και ύπαρξη. Η μετάβαση από τον αρχαίο στον χριστιανικό πολιτισμό. Πέντε μαθήματα στο Ίδρυμα Γουλανδρή – Χορν (1983). Δόμος, Αθήνα, 2018,σ.191-192.

382. Μ. Μπούμπερ, Το πρόβλημα του ανθρώπου. ( Χ. Αποστολόπουλος, Μτφρ.) Γνώση, Αθήνα, 1987, σ.70.

383. Κολ., 3,11.

384. Μητροπολίτη Περγάμου Ζηζιούλα Ι., Η Ορθόδοξη θεολογία και οι προκλήσεις τον 21ο αιώνα. Στο Π. Καλαϊτζίδης, Ν. Ασπρούλης, (Εποπτ. Συντ, ύλης), Πρόσωπο, Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού σε ορθόδοξη και οικουμενική προοπτική. Σύναξις Ευχαριστίας προς τιμήν του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα. Εκδ. Δημιτριάδος, Βόλος, 2016, σ. 337.