Συνέχεια από : Κυριακή 20 Μαρτίου 2022
E R I C H N E U M A Ν NΗ ΨΥΧΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΘΗΛΥΚΟΥ
Στα παραμύθια και στους μύθους τα κατορθώματα είναι τρία στον αριθμό, αλλά στην περίπτωση της Ψυχής υπάρχει χαρακτηριστικά ένας πρόσθετος, τέταρτος άθλος. Το τέσσερα είναι το σύμβολο της ολότητας. Τα πρώτα τρία προβλήματα, όπως είδαμε, λύνονται από «βοηθούς», δηλαδή από εσωτερικές δυνάμεις του ασυνείδητου της Ψυχής. Αλλά στο τελευταίο έργο η Ψυχή η ίδια πρέπει να κάνη αυτό που απαιτείται απ’ αυτήν. Μέχρι τώρα οι βοηθοί της ανήκαν στον φυτικό και ζωϊκό κόσμο· αυτήν την στιγμή υποστηρίζεται από τον πύργο σαν σύμβολο του ανθρώπινου πολιτισμού. Στα πρώτα της τρία έργα η Ψυχή, όπως προσπαθήσαμε να δείξουμε, πάλεψε με την αρσενική αρχή. Στο τέταρτο και τελευταίο έργο της μπαίνει σε μιαν άμεση πάλη με την κεντρική θηλυκή αρχή, την Αφροδίτη-Περσεφόνη.
Αυτό που ζητείται εδώ από την Ψυχή είναι, ούτε λίγο ούτε πολύ, ένα ταξίδι στον Κάτω Κόσμο. Ενώ στον προηγούμενο άθλο η Ψυχή έπρεπε να πάρη μια πολύτιμη ουσία από τα υψηλότερα ύψη, τον ανώτερο βράχο, εδώ το αντικείμενο της αναζήτησής της βρίσκεται στα κατώτερα βάθη, στα χέρια της ίδιας της Περσεφόνης.
Μέχρι τώρα έπρεπε να εμφανίσουμε τον άθλο για να κατανοήσουμε τον βοηθό· εδώ πρέπει να κάνουμε την αντίθετη πορεία. Ο πύργος είναι ένα σύμβολο με πολλά επίπεδα. Σαν περίβολος-μαντάλα είναι θηλυκό: φρούριο και πόλη και βουνό, που το πολιτιστικό ισοδύναμό του είναι ο κλιμακωτός πύργος και ο πύργος-ιερό, η πυραμίδα· δεν είναι τυχαίο ότι η κορυφή του τείχους είναι το στέμμα της μεγάλης θηλυκής θεάς. Αλλά ο πύργος είναι επίσης φαλλικός, σαν φαλλός της γης: δέντρο, πέτρα και τείχος. Πέρα από την ανδρόγυνη σημασία του, ο πύργος είναι ένα οικοδόμημα, κάτι που χτίσθηκε από ανθρώπινα χέρια, ένα προϊόν του συλλογικού, πνευματικού ανθρώπινου μόχθου· επομένως είναι ένα σύμβολο του ανθρώπινου πολιτισμού και της ανθρώπινης συνειδητότητας, και γι’ αυτό ορίζεται σαν «ένας πύργος που βλέπει μακριά».
Αυτός ο πύργος δείχνει στην Ψυχή πως αυτή σαν άτομο, σαν γυναίκα και σαν ανθρώπινο ον μπορεί να νικήση την συμμαχία των γυναικείων θεοτήτων, που, σαν Αφροδίτη, Ήρα και Δήμητρα κυβερνούν την θεϊκή-ανώτερη σφαίρα και, σαν Περσεφόνη, την θεϊκή κατώτερη σφαίρα. Σ’ αυτό το «ταξίδι στα πέρατα», η Ψυχή είναι για πρώτη φορά μόνη. Κανένα ζώο δεν μπορεί να την βοηθήση, γιατί σ’ αυτό το ταξίδι κανείς και τίποτε δεν μπορεί να πάρη τη θέση της.
Ολομόναχη η Ψυχή παίρνει αυτό το ηρωικό μονοπάτι της αναγέννησης για χάρη της αγάπης της, για χάρη του Έρωτα, εφοδιασμένη με τις οδηγίες του πύργου και την απελπισμένη λαχτάρα της καρδιάς της να βρη πάλι τον αγαπημένο της, σε πείσμα όλων των εμποδίων. Ήταν δουλειά του αετού να μεταφέρη κάτι ανθρώπινο σε ουράνια ύψη· η Ψυχή θα πρέπη να μεταφέρη κάτι κρυμμένο κάτω από την γη στον επάνω κόσμο.
Οι λεπτομέρειες του ταξιδιού προς την Περσεφόνη δεν χρειάζεται να μας απασχολήσουν· η πληρωμή του νομίσματος στον Χάροντα και το πέταγμα της πίττας στον Κέρβερο είναι παραδοσιακά μοτίβα, που δεν τα βρίσκουμε μόνο στην ιστορία της Ψυχής. Το ίδιο ισχύει για την συμβατική συμπεριφορά της Περσεφόνης. Η απαγόρευση της λήψης τροφής στον Κάτω Κόσμο είναι ένα αρχετυπικό χαρακτηριστικό του ταξιδιού στον Άδη (βρίσκουμε ένα παράλληλο στην Αμερική, για παράδειγμα), χωρίς ιδιαίτερη φόρτιση στο ταξίδι της Ψυχής. Αλλά μας κάνει εντύπωση σαν κάτι διαφορετικό το ότι η Ψυχή δεν πρέπει να βοηθήση τον οδηγό του γαϊδάρου, τον νεκρό και τις γυναίκες που πλέκουν.
Και εδώ μπορεί ίσως να έχουμε παραδοσιακά μοτίβα, αλλά αυτά παίρνουν μιαν ιδιαίτερη σημασία για την Ψυχή. Καθώς ο πύργος διδάσκει την Ψυχή, «ο οίκτος δεν επιτρέπεται». Εάν, όπως θα δείξουμε στη συνέχεια, όλες οι πράξεις της Ψυχής παρουσιάζουν ένα τυπικό μύησης, αυτή η απαγόρευση υπονοεί την εμμονή στην «σταθερότητα του εγώ», που είναι χαρακτηριστική για κάθε μύηση. Στους άνδρες αυτή η σταθερότητα εκδηλώνεται σαν αντοχή στον πόνο, την πείνα, την δίψα και τα λοιπά· αλλά στην σφαίρα του θηλυκού, παίρνει χαρακτηριστικά την μορφή της αντίστασης στον οίκτο. Αυτή η σταθερότητα της ισχυρής θέλησης του εγώ, που είναι συγκεντρωμένο στον στόχο του, εκφράζεται σε πολυάριθμους άλλους μύθους και παραμύθια, με τις εντολές που δίνονται να μην γυρίση κάποιος πίσω, να μην απαντήση και τα λοιπά. Ενώ η σταθερότητα του εγώ είναι μια πολύ αρσενική αρετή, είναι και κάτι περισσότερο από αυτό· είναι η προϋπόθεση της συνειδητότητας και κάθε συνειδητής δραστηριότητας.
Το θηλυκό απειλείται στην εγωϊκή του σταθερότητα από τον κίνδυνο της απόσπασης μέσω της «σχέσης», μέσω του Έρωτα. Αυτό είναι το δύσκολο έργο που αντιμετωπίζει κάθε θηλυκή ψυχή στον δρόμο της προς την εξατομίκευση: πρέπει να παραβλέψη τις απαιτήσεις αυτού που βρίσκεται κοντά, για χάρη ενός μακρινού, αφηρημένου στόχου. Έτσι, ο πύργος έχει απόλυτο δίκιο όταν λέει, ότι αυτοί οι κίνδυνοι είναι «παγίδες», που έχει βάλει η Αφροδίτη. Η Μεγάλη Μητέρα, όπως θυμόμαστε, έχει επίσης την μορφή που δίνει ζωή και συντηρεί την ζωή, αλλά στην σύγκρουση ανάμεσα στην Αφροδίτη και την Ψυχή αποκαλύπτει μόνο την αρνητική της όψη. Αυτό σημαίνει ότι εδώ αντιπροσωπεύει μόνο την φύση και το είδος, σε αντίθεση με τις απαιτήσεις του ατόμου (σημ.: Βλέπε το έργο μου «Καταγωγή και ιστορία του ανθρώπινου συνειδητού», σ.σ. 284, 289), και από αυτή την άποψη η ευσπλαχνική στάση της Καλής Μητέρας μπορεί να είναι απαγορευμένη για τα άτομα.
Το καθολικό στοιχείο της σχέσης είναι ένα τόσο ουσιαστικό μέρος της συλλογικής δομής της θηλυκής ψυχής, ώστε ο Briffau το εκτιμά σαν το θεμέλιο κάθε ανθρώπινης κοινότητας και κουλτούρας, τα οποία θεωρεί ότι έχουν αρχή την θηλυκή ομάδα, με τον δεσμό της ανάμεσα στις γυναίκες και τα παιδιά (σημ.: Briffau: « Οι Μητέρες», σ.σ. 151 κ.ε.) Αλλ’ αυτός ο δεσμός δεν είναι ατομικός, αλλά συλλογικός· χαρακτηρίζει την Μεγάλη Μητέρα στην μορφή της σαν συντηρήτριας της ζωής, σαν θεάς της γονιμότητας, που δεν ενδιαφέρεται για το άτομο και την εξατομίκευση, αλλά για την ομάδα, στην οποία εύχεται «να είναι γόνιμη και να πολλαπλασιασθή».
Γι’ αυτόν τον λόγο η απαγόρευση του οίκτου σημαίνει την πάλη της Ψυχής ενάντια στην θηλυκή φύση. Αρχικά, η «βοήθεια» πάντα σημαίνει μια μ υ σ τ ι κ ή σ υ μ μ ε τ ο χ ή, που προϋποθέτει ή δημιουργεί μια ταυτότητα, και επομένως δεν είναι χωρίς κίνδυνο. Μπορεί, για παράδειγμα, να οδηγήση σε μια κατοχή από αυτόν που βοηθείται. Στις «Χίλιες και μια Νύχτες», ο ήρωας ελαφρώνει την μάγισσα από το φορτίο της, και σαν ευχαριστώ αυτή πηδάει πάνω στην πλάτη του, και δεν φεύγει με κανέναν τρόπο. Και υπάρχουν αναρίθμητα άλλα παραδείγματα.
Οι πρωτόγονοι λαοί, όπως αναφέρει ο Levy-Bruhl (στο βιβλίο του: «Πρωτόγονη πνευματικότητα», κεφ. ΙΙ), δεν νοιώθουν «ευγνωμοσύνη» για τους σωτήρες ή βοηθούς τους – για τους γιατρούς, για παράδειγμα – αλλά απαιτούν συνεχώς περισσότερα απ’ αυτούς. Κατά μιαν έννοια, ο σωτήρας συνεχίζει να είναι υπεύθυνος για την ζωή που έχει σώσει, σαν να ήταν δική του. Η βοήθεια, όπως το κοινό φαγητό, η αποδοχή δώρων ή η πρόσκληση στο σπίτι κάποιου, καθιερώνει μια συμμετοχή. Γι’ αυτό η Ψυχή πρέπει να αρνηθή την πρόσκληση της Περσεφόνης, γιατί με την αποδοχή θα έπεφτε κάτω από την εξουσία της. Και τώρα ας προσπεράσουμε τις υπόλοιπες λεπτομέρειες (σημ.: Οι γυναίκες που πλέκουν είναι ένα πολύ γνωστό σύμβολο της Μεγάλης Μητέρας· ο οδηγός του γαϊδάρου μάς είναι γνωστός σαν Aucnus,[ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ] και η μυθική του σημασία έχει διευκρινισθή από τον Bachofen· και το νεκρό σώμα που ζητάει από την Ψυχή να το βοηθήση μπορεί αμέσως να κατανοηθή ότι αντιπροσωπεύει τον κίνδυνο της κατοχής από τον νεκρό, από το προγονικό πνεύμα), και ας γυρίσουμε στο κεντρικό πρόβλημα του τελευταίου έργου της Ψυχής.
Η αποστολή της Ψυχής να αναζητήση την Περσεφόνη στον Άδη είναι ένα ηρωϊκό ταξίδι που, εάν επιτύχη, θα είναι αντίστοιχο με το νυχτερινό, θαλασσινό ταξίδι του ήλιου μέσα από το σκοτάδι του Κάτω Κόσμου. Οι προηγούμενοι άθλοι φαίνονται αδύνατοι και θα μπορούσαν να είχαν αποδειχθή μοιραίοι, για παράδειγμα, εάν η Ψυχή είχε πλησιάσει τα κριάρια του ήλιου το μεσημέρι. Ο θάνατος παραμονεύει σε κάθε έναν από τους «δύσκολους άθλους» του ήρωα, αλλά εδώ πρόκειται για τον δυσκολώτερο άθλο από όλους, που απαιτεί άμεση μάχη με τον θάνατο ή τον Κάτω Κόσμο.
Στο ξεκίνημα κάθε άθλου, η Ψυχή καταβάλλεται από μιαν απελπισία, στην οποία η αυτοκτονία φαίνεται πως είναι η μόνη λύση. Τώρα, αυτό το παράξενο μοτίβο μπαίνει σε ένα πλαίσιο με ιδιαίτερο νόημα. Με μια εκπληκτική στροφή, ο γάμος θανάτου για τον οποίον προοριζόταν δεν πραγματοποιήθηκε, αλλά την θέση του πήρε ο σκοτεινός παράδεισος του Έρωτα. Αλλά η ολοκλήρωση του γάμου- θανάτου, όπως είχε κηρύξει ο χρησμός του Απόλλωνα, είναι μια αρχετυπικά δοσμένη προϋπόθεση της σχέσης της με τον Έρωτα. Μέχρι τώρα η Ψυχή δεν έχει συνειδητοποιήσει αυτό το γεγονός, που εκδηλωνόταν μόνο στην επανερχόμενη τάση της να αυτοκτονήση. Το ταξίδι της προς την Περσεφόνη σημαίνει ότι θα πρέπει τώρα συνειδητά να κοιτάξη τον θάνατο κατάματα. Τώρα, στο τελευταίο στάδιο της ανάπτυξής της, αντιμετωπίζει αυτήν την κατάσταση του θανάτου μεταμορφωμένη, όχι πια σαν ένα άπειρο κορίτσι, αλλά σαν μια γυναίκα που αγαπά, που γνωρίζει, και που έχει δοκιμασθή.
Αυτό το «ταξίδι στα πέρατα» γίνεται δυνατό για την Ψυχή μόνον όταν, μέσω των άθλων της, έχει αποκτήσει μια συνειδητότητα που ξεπερνάει κατά πολύ την απλά ενστικτώδη γνώση την οποίαν είχε αρχικά. Χάρη στην ένωσή της με τις δυνάμεις που συμβολίζονται από τα μυρμήγκια , την καλαμιά και τον αετό, μπορεί να υιοθετήση την συνειδητή στάση που αντιπροσωπεύεται από «τον πύργο που βλέπει μακριά». Τώρα που η Ψυχή έχει συνειδητοποιήσει τον στόχο της, τώρα που έχει επιτύχει εγωϊκή σταθερότητα, δεν είναι πια πρόθυμη να ακολουθήση τις απλά φυσικές απαιτήσεις της ύπαρξής της, και είναι ικανή να διακρίνη τα τεχνάσματα των εχθρικών δυνάμεων. Κατορθώνει να επιστρέψη στην γη επειδή έχει αφομοιώσει την αρσενική-πνευματική ανυψωτική δύναμη του αετού, που της δίνει την ικανότητα να ανέβη προς τα επάνω από το σκοτάδι και να δη τα πράγματα «από ψηλά». Και το σύμβολο του υψωμένου προς τα επάνω πύργου σημαίνει ότι αυτή δεν είναι πια μια απλή ενστικτώδης δύναμη, αλλά ένα κτήμα, μια κατοχή.
Η Ψυχή στέλνεται από την Αφροδίτη στην Περσεφόνη, από την θεά του ανώτερου κόσμου στην θεά του κατώτερου κόσμου· αλλά και οι δύο είναι απλώς μορφές της μιας Μεγάλης Μητέρας, η οποία είναι εχθρική στην Ψυχή. Σπάνια η αρχετυπική ταύτιση της Αφροδίτης και της Περσεφόνης, που φαίνεται επανειλημμένα στις λατρείες τους, έχει γίνει τόσο φανερή όσο σε αυτήν την περίπτωση.
Η διάσπαση του πρωταρχικού αρχέτυπου σε ξεχωριστές θεότητες οδηγεί σε ατομικές λατρείες. Η συγχώνευση όλων των θηλυκών θεοτήτων σε μια, όπως γίνεται στον ύμνο του Απόλλωνα για την Ίσιδα, που οι λόγιοι εσφαλμένα τον θεώρησαν σαν προϊόν μιας μεταγενέστερης «συγκρητιστικής» σύλληψης, είναι απλώς μια ύστερη αντανάκλαση ενός αυθεντικού, αρχέγονου πλαισίου. Αυτό είναι ένα αρχετυπικό δεδομένο, που δεν περιορίζεται σε καμμιά κουλτούρα ή πολιτιστική σφαίρα. Η θιβετανική Βίβλος των Νεκρών (σημ: Εκδότης: Evans-Wentz) μας διδάσκει ότι οι ευμενείς και οι δυσμενείς θεοί είναι απλώς δύο όψεις του Ενός, και αυτό είναι η αλήθεια. Αυτό μπορεί να αποδειχθεί για την Βαβυλωνία και την Ινδία, καθώς και για την Αίγυπτο και την Ελλάδα.
Οι υπαινιγμοί για την νυχτερινή Αφροδίτη είναι βαθείς, αν κι αυτοί που έχουν σχέση με τη νύχτα του θανάτου μάλλον και όχι με την νύχτα του έρωτα παραβλέπονται σιωπηλά από την κλασσική παράδοση. Όμως ξέρουμε ότι στους Δελφούς λατρευόταν επίσης μια Αφροδίτη «των τάφων», «επιτυμβιδία». Στην ελληνική κάτω Ιταλία θαυμάσια μνημεία τέχνης μάς δείχνουν άμεσα πως η Περσεφόνη, θεά του Κάτω Κόσμου, μπορεί να πάρη την μορφή της Αφροδίτης, και ότι μια βαθειά θρησκευτική εμπειρία αντανακλούνταν στην πυθαγόρεια πίστη σε δύο Αφροδίτες: μια ουράνια και μια υπόγεια. Και η Αφροδίτη με την σειρά της είχε μια όψη Περσεφόνης και όπου αυτό ήταν γνωστό, στην ελληνική πόλη της Νότιας Ιταλίας Τάραντα π.χ., ονομαζόταν «Βασίλισσα» (Kerenhi: «Η κόρη του ήλιου», σ. 170).
Αν και ο τέταρτος άθλος μπορεί να ερμηνευθή μόνο στο πλαίσιο των Ελευσίνιων Μυστηρίων και της σχέσης Δήμητρας-Κόρης, που την έχω μεν εξετάσει αλλού (βλ. το έργο μου: «Η Μεγάλη Μητέρα», σ.σ. 305 κ.ε.), πρέπει να δώσουμε εδώ τουλάχιστον κάποια ένδειξη της περιοχής στην οποία εκτυλίσσεται αυτό το επεισόδιο.
Το περιεχόμενο της πράξης της Ψυχής ήταν ότι έσπασε την μητριαρχική σφαίρα, και με την γνώση της αγάπης της για τον Έρωτα μπήκε στην ψυχική σφαίρα, «την εμπειρία του θηλυκού που συναντάει», η οποία είναι η προϋπόθεση της θηλυκής εξατομίκευσης. Αναγνωρίσαμε τις εχθρικές, σκιώδεις αδελφές της Αφροδίτης σαν μητριαρχικές δυνάμεις. Αλλά με την επέμβαση της Αφροδίτης, η σύγκρουση μεταφέρθηκε από το προσωπικό στο υπερπροσωπικό επίπεδο.
Η Κόρη-Περσεφόνη και η Αφροδίτη-Δήμητρα είναι οι δύο μεγάλοι πόλοι και άξονες των κεντρικών γυναικείων μυστηρίων, των Ελευσινίων, για τη σχέση των οποίων με την ιστορία της Ψυχής θα έχουμε να πούμε περισσότερα. Στον τελευταίο της άθλο, η Ψυχή βρίσκεται ανάμεσα σε αυτούς τους δύο πόλους.
Οι πρώτοι τρεις άθλοι έκαναν φανερό ότι η σχεδιαζόμενη πτώση της Ψυχής περιβαλλόταν από την αρχέγονη στάση της μητριαρχίας. Πίσω από το «αδύνατο» της εκτέλεσης αυτών των άθλων βρισκόταν η χαρακτηριστική μητριαρχική αντίληψη μιας αρνητικής αρσενικής αρχής, που, όπως έλπιζε η Αφροδίτη, θα φαινόταν συντριπτική για την Ψυχή. Καθώς οι άθλοι ξετυλίγονταν, η αρνητική αρχή εκδηλωνόταν σαν αρσενική αταξία, το θανατηφόρο αρσενικό, και το απεριόριστο αρσενικό. Η προσπάθεια της Αφροδίτης να καταστρέψη την Ψυχή με αυτόν τον τρόπο φθάνει στο αποκορύφωμά της με τον τέταρτο άθλο.
Πρώτα πρέπει να διεισδύσουμε στο νόημα του κουτιού με την αλοιφή που η Ψυχή πρέπει να φέρη από την Περσεφόνη. Το έργο επιβάλλεται από την Αφροδίτη, την θανάσιμη εχθρά της Ψυχής· η αλοιφή της ομορφιάς, για την οποία στέλνεται η Ψυχή, προέρχεται από την Περσεφόνη· και όταν η Ψυχή ανοίγει το κουτί, καταλαμβάνεται από έναν θανατηφόρο ύπνο. Η ερμηνεία μας βασίζεται σε αυτά τα τρία δεδομένα.
Το υλικό της ομορφιάς μας φαίνεται πως αντιπροσωπεύει την αιώνια νεότητα της Περσεφόνης, την αιώνια νεότητα του θανάτου. Είναι η ομορφιά της Κόρης, η ομορφιά του « θανάσιμου ύπνου». Μας είναι γνωστή από τα παραμύθια της Ωραίας Κοιμωμένης και της Χιονάτης, που επίσης την καταδιώκει η Κακή Μητέρα, η μητριά, ή η γριά μάγισσα. Είναι η ομορφιά του γυάλινου φέρετρου, στο οποίο η Ψυχή αναμένεται να επιστρέψη, η στείρα, παγωμένη ομορφιά της απλής παρθενικότητας, χωρίς αγάπη για έναν άνδρα, όπως απαιτούσε η μητριαρχία. Αυτή η ομορφιά της ύπαρξης στο ασυνείδητο δίνει στο θηλυκό μια φυσική παρθενική τελειότητα. Αλλά αν διατηρηθή για πάντα, γίνεται ομορφιά θανάτου, ομορφιά της Περσεφόνης, που είναι απάνθρωπη, αφού η ύπαρξή της είναι μια ύπαρξη θεϊκής τελειότητας, χωρίς μοίρα, πόνο ή γνώση. Είναι μυστικός σκοπός της Αφροδίτης να κάνη την Ψυχή να «πεθάνη», για να την κάνη να επιστρέψη στο στάδιο της Κόρης-Περσεφόνης, που ήταν και δικό της πριν από την συνάντησή της με τον Έρωτα.
Εδώ είναι η παγίδα του ναρκισσισμού που απειλεί να καταβάλη την ψυχή. Η Αφροδίτη θέλει η Ψυχή να γυρίση προς τα πίσω, και από γυναίκα που αγάπησε τον Έρωτα, που «μεταφέρθηκε μακριά» από την αγάπη της γι’ αυτόν, να ξαναγίνη πάλι η παρθένα η αιχμαλωτισμένη σε ναρκισσιστική αγάπη του εαυτού της σαν μέσα σε ένα γυάλινο φέρετρο, που βλέπει μόνο το πρόσωπό της, και που η γυναικεία της φύση κοιμάται. (Σημ.: Ένα μυθολογικό παράδειγμα μιας τέτοιας οπισθοδρόμησης είναι ο θάνατος της Ευρυδίκης στο ποίημα του Rilke που αναφέραμε πιο πάνω. Το να βάλη την αλοιφή ομορφιάς της Περσεφόνης στα χέρια της η Ψυχή είναι ένα τέχνασμα πολύ αντάξιο της Αφροδίτης, με την τέλεια γνώση της γυναικείας ψυχής. Ποια γυναίκα θα μπορούσε να αντισταθή σε αυτόν τον πειρασμό., και ιδιαίτερα πώς μια Ψυχή θα μπορούσαμε να περιμένουμε ότι θα τον απορρίψη;)
Η Ψυχή «αποτυχαίνει», εάν μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τα γεγονότα που αρχίζουν με το άνοιγμα του κουτιού σαν «αποτυχία της Ψυχής». Χωρίς να προσέξη την προειδοποίηση του πύργου, όπως και πιο πριν την προειδοποίηση του Έρωτα, ανοίγει το κουτί και πέφτει σε έναν θανατηφόρο ύπνο. Όλα όσα είχε κερδίσει μέχρι αυτήν την στιγμή με τους δύσκολους άθλους και τους κόπους της φαίνονται χαμένα. Πέφτοντας στον ύπνο του θανάτου, επιστρέφει στην Περσεφόνη με τον τρόπο της Ευρυδίκης όταν ο Ορφέας κοίταξε πίσω του.. Κυριευμένη από την θανάσιμη όψη της ίδιας της Αφροδίτης, γίνεται η κόρη Περσεφόνη, που μεταφέρεται στον Κάτω Κόσμο, όχι από τον Άδη, τον αρσενικό νυμφίο του θανάτου, αλλά από την νικήτρια Μεγάλη Μητέρα σαν μητέρα του θανάτου.
Αλλά ακριβώς όπως το τέχνασμα της Δήμητρας ενάντια στον Άδη δεν είχε πλήρη επιτυχία, επειδή η Κόρη είχε ήδη μπη σ’ έναν δεσμό με τον Άδη και είχε φάει από το σύμβολο της γονιμότητας, το ρόδι, έτσι και η προσπάθεια της Αφροδίτης να κάνη την Ψυχή να επιστρέψη στο στάδιο της μητριαρχίας είναι μάταιη. Γιατί η Ψυχή είναι έγκυος, και η γονιμοποίησή της από τον Έρωτα, όπως θα δείξουμε αργότερα, είναι σύμβολο του βαθιού ατομικού δεσμού της με αυτόν. Η Ψυχή δεν ενδιαφέρεται για την γονιμότητα της φύσης – που είναι το μόνο πράγμα που ενδιαφέρει την Αφροδίτη – αλλά για την γονιμότητα της ατομικής συνάντησης. Είναι προφανές ότι η ανεξαρτησία της Ψυχής αρχίζει την περίοδο της εγκυμοσύνης της. Ενώ στην μητριαρχική σφαίρα η εγκυμοσύνη οδηγεί σε μιαν επανένωση μητέρας και κόρης (σημ.: Οι παρατηρήσεις του Kerényi πάνω στα Ελευσίνια Μυστήρια – στο έργο του : «Οι ψυχολογικές μορφές της Κόρης» - πρέπει να συμπληρωθούν από μια ψυχολογική ερμηνεία, που δείχνει ότι αυτά τα γυναικεία μυστήρια είναι τα κεντρικά μυστήρια της μητριαρχικής κοσμοαντίληψης – βλέπε επίσης το έργο μου: «Η Μεγάλη Μητέρα:, σ.σ. 305 κ.ε.), εδώ το ξύπνημα της Ψυχής στην ανεξαρτησία, που αρχίζει με την εγκυμοσύνη της, την οδηγεί προς την ατομική της σχέση με τον Έρωτα, προς την αγάπη και την συνειδητότητα.
Το ευτυχισμένο τέλος που ακολουθεί, ο Έρωτας που έρχεται να ξυπνήση την Ψυχή, δεν είναι ένα τυπικό επεισόδιο «από μηχανής θεού», όπως μπορεί να φανή στην αρχή, αλλά είναι γεμάτο από βαθύ νόημα, και είναι – αν το καταλάβουμε σωστά – η πιο ευφυής στροφή σε αυτήν την ευφυέστατη μυθική ιστορία.
Ποια ήταν ή αιτίας τη «αποτυχίας» της Ψυχής, γιατί «αποτυχαίνει» ακριβώς τώρα, στο τέλος, αφού άντεξε τόσα πολλά και δοκιμάσθηκε σε τόσες καταστάσεις; Είναι μόνο μια ακατανόητη, αξιοθρήνητη θηλυκή περιέργεια ανάμεικτη με ματαιδοξία που την εμποδίζει απ’ το να εκπληρώση την αποστολή της σαν αγγελιαφόρου των καλλυντικών αναγκών της θεάς και την αναγκάζει να ανοίξει το κουτί, από το οποίο εξαρτάται ολόκληρη η μοίρα της; Γιατί η Ψυχή αποτυχαίνει, προσανατολισμένη όπως είναι από τον πύργο που βλέπει μακριά, προικισμένη με μιαν αναπτυγμένη συνειδητότητα και ένα σταθεροποιημένο εγώ, που έχουν αποδειχθή ικανά για το ταξίδι του θανάτου στον Κάτω Κόσμο;
Η ψυχή αποτυχαίνει, πρέπει να αποτύχη, γιατί είναι μια θηλυκή ψυχή. Αλλά, αν και δεν το γνωρίζει, είναι ακριβώς αυτή η αποτυχία που φέρνει την νίκη της.
(συνεχίζεται)
Aμέθυστος
Αυτό που ζητείται εδώ από την Ψυχή είναι, ούτε λίγο ούτε πολύ, ένα ταξίδι στον Κάτω Κόσμο. Ενώ στον προηγούμενο άθλο η Ψυχή έπρεπε να πάρη μια πολύτιμη ουσία από τα υψηλότερα ύψη, τον ανώτερο βράχο, εδώ το αντικείμενο της αναζήτησής της βρίσκεται στα κατώτερα βάθη, στα χέρια της ίδιας της Περσεφόνης.
Μέχρι τώρα έπρεπε να εμφανίσουμε τον άθλο για να κατανοήσουμε τον βοηθό· εδώ πρέπει να κάνουμε την αντίθετη πορεία. Ο πύργος είναι ένα σύμβολο με πολλά επίπεδα. Σαν περίβολος-μαντάλα είναι θηλυκό: φρούριο και πόλη και βουνό, που το πολιτιστικό ισοδύναμό του είναι ο κλιμακωτός πύργος και ο πύργος-ιερό, η πυραμίδα· δεν είναι τυχαίο ότι η κορυφή του τείχους είναι το στέμμα της μεγάλης θηλυκής θεάς. Αλλά ο πύργος είναι επίσης φαλλικός, σαν φαλλός της γης: δέντρο, πέτρα και τείχος. Πέρα από την ανδρόγυνη σημασία του, ο πύργος είναι ένα οικοδόμημα, κάτι που χτίσθηκε από ανθρώπινα χέρια, ένα προϊόν του συλλογικού, πνευματικού ανθρώπινου μόχθου· επομένως είναι ένα σύμβολο του ανθρώπινου πολιτισμού και της ανθρώπινης συνειδητότητας, και γι’ αυτό ορίζεται σαν «ένας πύργος που βλέπει μακριά».
Αυτός ο πύργος δείχνει στην Ψυχή πως αυτή σαν άτομο, σαν γυναίκα και σαν ανθρώπινο ον μπορεί να νικήση την συμμαχία των γυναικείων θεοτήτων, που, σαν Αφροδίτη, Ήρα και Δήμητρα κυβερνούν την θεϊκή-ανώτερη σφαίρα και, σαν Περσεφόνη, την θεϊκή κατώτερη σφαίρα. Σ’ αυτό το «ταξίδι στα πέρατα», η Ψυχή είναι για πρώτη φορά μόνη. Κανένα ζώο δεν μπορεί να την βοηθήση, γιατί σ’ αυτό το ταξίδι κανείς και τίποτε δεν μπορεί να πάρη τη θέση της.
Ολομόναχη η Ψυχή παίρνει αυτό το ηρωικό μονοπάτι της αναγέννησης για χάρη της αγάπης της, για χάρη του Έρωτα, εφοδιασμένη με τις οδηγίες του πύργου και την απελπισμένη λαχτάρα της καρδιάς της να βρη πάλι τον αγαπημένο της, σε πείσμα όλων των εμποδίων. Ήταν δουλειά του αετού να μεταφέρη κάτι ανθρώπινο σε ουράνια ύψη· η Ψυχή θα πρέπη να μεταφέρη κάτι κρυμμένο κάτω από την γη στον επάνω κόσμο.
Οι λεπτομέρειες του ταξιδιού προς την Περσεφόνη δεν χρειάζεται να μας απασχολήσουν· η πληρωμή του νομίσματος στον Χάροντα και το πέταγμα της πίττας στον Κέρβερο είναι παραδοσιακά μοτίβα, που δεν τα βρίσκουμε μόνο στην ιστορία της Ψυχής. Το ίδιο ισχύει για την συμβατική συμπεριφορά της Περσεφόνης. Η απαγόρευση της λήψης τροφής στον Κάτω Κόσμο είναι ένα αρχετυπικό χαρακτηριστικό του ταξιδιού στον Άδη (βρίσκουμε ένα παράλληλο στην Αμερική, για παράδειγμα), χωρίς ιδιαίτερη φόρτιση στο ταξίδι της Ψυχής. Αλλά μας κάνει εντύπωση σαν κάτι διαφορετικό το ότι η Ψυχή δεν πρέπει να βοηθήση τον οδηγό του γαϊδάρου, τον νεκρό και τις γυναίκες που πλέκουν.
Και εδώ μπορεί ίσως να έχουμε παραδοσιακά μοτίβα, αλλά αυτά παίρνουν μιαν ιδιαίτερη σημασία για την Ψυχή. Καθώς ο πύργος διδάσκει την Ψυχή, «ο οίκτος δεν επιτρέπεται». Εάν, όπως θα δείξουμε στη συνέχεια, όλες οι πράξεις της Ψυχής παρουσιάζουν ένα τυπικό μύησης, αυτή η απαγόρευση υπονοεί την εμμονή στην «σταθερότητα του εγώ», που είναι χαρακτηριστική για κάθε μύηση. Στους άνδρες αυτή η σταθερότητα εκδηλώνεται σαν αντοχή στον πόνο, την πείνα, την δίψα και τα λοιπά· αλλά στην σφαίρα του θηλυκού, παίρνει χαρακτηριστικά την μορφή της αντίστασης στον οίκτο. Αυτή η σταθερότητα της ισχυρής θέλησης του εγώ, που είναι συγκεντρωμένο στον στόχο του, εκφράζεται σε πολυάριθμους άλλους μύθους και παραμύθια, με τις εντολές που δίνονται να μην γυρίση κάποιος πίσω, να μην απαντήση και τα λοιπά. Ενώ η σταθερότητα του εγώ είναι μια πολύ αρσενική αρετή, είναι και κάτι περισσότερο από αυτό· είναι η προϋπόθεση της συνειδητότητας και κάθε συνειδητής δραστηριότητας.
Το θηλυκό απειλείται στην εγωϊκή του σταθερότητα από τον κίνδυνο της απόσπασης μέσω της «σχέσης», μέσω του Έρωτα. Αυτό είναι το δύσκολο έργο που αντιμετωπίζει κάθε θηλυκή ψυχή στον δρόμο της προς την εξατομίκευση: πρέπει να παραβλέψη τις απαιτήσεις αυτού που βρίσκεται κοντά, για χάρη ενός μακρινού, αφηρημένου στόχου. Έτσι, ο πύργος έχει απόλυτο δίκιο όταν λέει, ότι αυτοί οι κίνδυνοι είναι «παγίδες», που έχει βάλει η Αφροδίτη. Η Μεγάλη Μητέρα, όπως θυμόμαστε, έχει επίσης την μορφή που δίνει ζωή και συντηρεί την ζωή, αλλά στην σύγκρουση ανάμεσα στην Αφροδίτη και την Ψυχή αποκαλύπτει μόνο την αρνητική της όψη. Αυτό σημαίνει ότι εδώ αντιπροσωπεύει μόνο την φύση και το είδος, σε αντίθεση με τις απαιτήσεις του ατόμου (σημ.: Βλέπε το έργο μου «Καταγωγή και ιστορία του ανθρώπινου συνειδητού», σ.σ. 284, 289), και από αυτή την άποψη η ευσπλαχνική στάση της Καλής Μητέρας μπορεί να είναι απαγορευμένη για τα άτομα.
Το καθολικό στοιχείο της σχέσης είναι ένα τόσο ουσιαστικό μέρος της συλλογικής δομής της θηλυκής ψυχής, ώστε ο Briffau το εκτιμά σαν το θεμέλιο κάθε ανθρώπινης κοινότητας και κουλτούρας, τα οποία θεωρεί ότι έχουν αρχή την θηλυκή ομάδα, με τον δεσμό της ανάμεσα στις γυναίκες και τα παιδιά (σημ.: Briffau: « Οι Μητέρες», σ.σ. 151 κ.ε.) Αλλ’ αυτός ο δεσμός δεν είναι ατομικός, αλλά συλλογικός· χαρακτηρίζει την Μεγάλη Μητέρα στην μορφή της σαν συντηρήτριας της ζωής, σαν θεάς της γονιμότητας, που δεν ενδιαφέρεται για το άτομο και την εξατομίκευση, αλλά για την ομάδα, στην οποία εύχεται «να είναι γόνιμη και να πολλαπλασιασθή».
Γι’ αυτόν τον λόγο η απαγόρευση του οίκτου σημαίνει την πάλη της Ψυχής ενάντια στην θηλυκή φύση. Αρχικά, η «βοήθεια» πάντα σημαίνει μια μ υ σ τ ι κ ή σ υ μ μ ε τ ο χ ή, που προϋποθέτει ή δημιουργεί μια ταυτότητα, και επομένως δεν είναι χωρίς κίνδυνο. Μπορεί, για παράδειγμα, να οδηγήση σε μια κατοχή από αυτόν που βοηθείται. Στις «Χίλιες και μια Νύχτες», ο ήρωας ελαφρώνει την μάγισσα από το φορτίο της, και σαν ευχαριστώ αυτή πηδάει πάνω στην πλάτη του, και δεν φεύγει με κανέναν τρόπο. Και υπάρχουν αναρίθμητα άλλα παραδείγματα.
Οι πρωτόγονοι λαοί, όπως αναφέρει ο Levy-Bruhl (στο βιβλίο του: «Πρωτόγονη πνευματικότητα», κεφ. ΙΙ), δεν νοιώθουν «ευγνωμοσύνη» για τους σωτήρες ή βοηθούς τους – για τους γιατρούς, για παράδειγμα – αλλά απαιτούν συνεχώς περισσότερα απ’ αυτούς. Κατά μιαν έννοια, ο σωτήρας συνεχίζει να είναι υπεύθυνος για την ζωή που έχει σώσει, σαν να ήταν δική του. Η βοήθεια, όπως το κοινό φαγητό, η αποδοχή δώρων ή η πρόσκληση στο σπίτι κάποιου, καθιερώνει μια συμμετοχή. Γι’ αυτό η Ψυχή πρέπει να αρνηθή την πρόσκληση της Περσεφόνης, γιατί με την αποδοχή θα έπεφτε κάτω από την εξουσία της. Και τώρα ας προσπεράσουμε τις υπόλοιπες λεπτομέρειες (σημ.: Οι γυναίκες που πλέκουν είναι ένα πολύ γνωστό σύμβολο της Μεγάλης Μητέρας· ο οδηγός του γαϊδάρου μάς είναι γνωστός σαν Aucnus,[ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ] και η μυθική του σημασία έχει διευκρινισθή από τον Bachofen· και το νεκρό σώμα που ζητάει από την Ψυχή να το βοηθήση μπορεί αμέσως να κατανοηθή ότι αντιπροσωπεύει τον κίνδυνο της κατοχής από τον νεκρό, από το προγονικό πνεύμα), και ας γυρίσουμε στο κεντρικό πρόβλημα του τελευταίου έργου της Ψυχής.
Η αποστολή της Ψυχής να αναζητήση την Περσεφόνη στον Άδη είναι ένα ηρωϊκό ταξίδι που, εάν επιτύχη, θα είναι αντίστοιχο με το νυχτερινό, θαλασσινό ταξίδι του ήλιου μέσα από το σκοτάδι του Κάτω Κόσμου. Οι προηγούμενοι άθλοι φαίνονται αδύνατοι και θα μπορούσαν να είχαν αποδειχθή μοιραίοι, για παράδειγμα, εάν η Ψυχή είχε πλησιάσει τα κριάρια του ήλιου το μεσημέρι. Ο θάνατος παραμονεύει σε κάθε έναν από τους «δύσκολους άθλους» του ήρωα, αλλά εδώ πρόκειται για τον δυσκολώτερο άθλο από όλους, που απαιτεί άμεση μάχη με τον θάνατο ή τον Κάτω Κόσμο.
Στο ξεκίνημα κάθε άθλου, η Ψυχή καταβάλλεται από μιαν απελπισία, στην οποία η αυτοκτονία φαίνεται πως είναι η μόνη λύση. Τώρα, αυτό το παράξενο μοτίβο μπαίνει σε ένα πλαίσιο με ιδιαίτερο νόημα. Με μια εκπληκτική στροφή, ο γάμος θανάτου για τον οποίον προοριζόταν δεν πραγματοποιήθηκε, αλλά την θέση του πήρε ο σκοτεινός παράδεισος του Έρωτα. Αλλά η ολοκλήρωση του γάμου- θανάτου, όπως είχε κηρύξει ο χρησμός του Απόλλωνα, είναι μια αρχετυπικά δοσμένη προϋπόθεση της σχέσης της με τον Έρωτα. Μέχρι τώρα η Ψυχή δεν έχει συνειδητοποιήσει αυτό το γεγονός, που εκδηλωνόταν μόνο στην επανερχόμενη τάση της να αυτοκτονήση. Το ταξίδι της προς την Περσεφόνη σημαίνει ότι θα πρέπει τώρα συνειδητά να κοιτάξη τον θάνατο κατάματα. Τώρα, στο τελευταίο στάδιο της ανάπτυξής της, αντιμετωπίζει αυτήν την κατάσταση του θανάτου μεταμορφωμένη, όχι πια σαν ένα άπειρο κορίτσι, αλλά σαν μια γυναίκα που αγαπά, που γνωρίζει, και που έχει δοκιμασθή.
Αυτό το «ταξίδι στα πέρατα» γίνεται δυνατό για την Ψυχή μόνον όταν, μέσω των άθλων της, έχει αποκτήσει μια συνειδητότητα που ξεπερνάει κατά πολύ την απλά ενστικτώδη γνώση την οποίαν είχε αρχικά. Χάρη στην ένωσή της με τις δυνάμεις που συμβολίζονται από τα μυρμήγκια , την καλαμιά και τον αετό, μπορεί να υιοθετήση την συνειδητή στάση που αντιπροσωπεύεται από «τον πύργο που βλέπει μακριά». Τώρα που η Ψυχή έχει συνειδητοποιήσει τον στόχο της, τώρα που έχει επιτύχει εγωϊκή σταθερότητα, δεν είναι πια πρόθυμη να ακολουθήση τις απλά φυσικές απαιτήσεις της ύπαρξής της, και είναι ικανή να διακρίνη τα τεχνάσματα των εχθρικών δυνάμεων. Κατορθώνει να επιστρέψη στην γη επειδή έχει αφομοιώσει την αρσενική-πνευματική ανυψωτική δύναμη του αετού, που της δίνει την ικανότητα να ανέβη προς τα επάνω από το σκοτάδι και να δη τα πράγματα «από ψηλά». Και το σύμβολο του υψωμένου προς τα επάνω πύργου σημαίνει ότι αυτή δεν είναι πια μια απλή ενστικτώδης δύναμη, αλλά ένα κτήμα, μια κατοχή.
Η Ψυχή στέλνεται από την Αφροδίτη στην Περσεφόνη, από την θεά του ανώτερου κόσμου στην θεά του κατώτερου κόσμου· αλλά και οι δύο είναι απλώς μορφές της μιας Μεγάλης Μητέρας, η οποία είναι εχθρική στην Ψυχή. Σπάνια η αρχετυπική ταύτιση της Αφροδίτης και της Περσεφόνης, που φαίνεται επανειλημμένα στις λατρείες τους, έχει γίνει τόσο φανερή όσο σε αυτήν την περίπτωση.
Η διάσπαση του πρωταρχικού αρχέτυπου σε ξεχωριστές θεότητες οδηγεί σε ατομικές λατρείες. Η συγχώνευση όλων των θηλυκών θεοτήτων σε μια, όπως γίνεται στον ύμνο του Απόλλωνα για την Ίσιδα, που οι λόγιοι εσφαλμένα τον θεώρησαν σαν προϊόν μιας μεταγενέστερης «συγκρητιστικής» σύλληψης, είναι απλώς μια ύστερη αντανάκλαση ενός αυθεντικού, αρχέγονου πλαισίου. Αυτό είναι ένα αρχετυπικό δεδομένο, που δεν περιορίζεται σε καμμιά κουλτούρα ή πολιτιστική σφαίρα. Η θιβετανική Βίβλος των Νεκρών (σημ: Εκδότης: Evans-Wentz) μας διδάσκει ότι οι ευμενείς και οι δυσμενείς θεοί είναι απλώς δύο όψεις του Ενός, και αυτό είναι η αλήθεια. Αυτό μπορεί να αποδειχθεί για την Βαβυλωνία και την Ινδία, καθώς και για την Αίγυπτο και την Ελλάδα.
Οι υπαινιγμοί για την νυχτερινή Αφροδίτη είναι βαθείς, αν κι αυτοί που έχουν σχέση με τη νύχτα του θανάτου μάλλον και όχι με την νύχτα του έρωτα παραβλέπονται σιωπηλά από την κλασσική παράδοση. Όμως ξέρουμε ότι στους Δελφούς λατρευόταν επίσης μια Αφροδίτη «των τάφων», «επιτυμβιδία». Στην ελληνική κάτω Ιταλία θαυμάσια μνημεία τέχνης μάς δείχνουν άμεσα πως η Περσεφόνη, θεά του Κάτω Κόσμου, μπορεί να πάρη την μορφή της Αφροδίτης, και ότι μια βαθειά θρησκευτική εμπειρία αντανακλούνταν στην πυθαγόρεια πίστη σε δύο Αφροδίτες: μια ουράνια και μια υπόγεια. Και η Αφροδίτη με την σειρά της είχε μια όψη Περσεφόνης και όπου αυτό ήταν γνωστό, στην ελληνική πόλη της Νότιας Ιταλίας Τάραντα π.χ., ονομαζόταν «Βασίλισσα» (Kerenhi: «Η κόρη του ήλιου», σ. 170).
Αν και ο τέταρτος άθλος μπορεί να ερμηνευθή μόνο στο πλαίσιο των Ελευσίνιων Μυστηρίων και της σχέσης Δήμητρας-Κόρης, που την έχω μεν εξετάσει αλλού (βλ. το έργο μου: «Η Μεγάλη Μητέρα», σ.σ. 305 κ.ε.), πρέπει να δώσουμε εδώ τουλάχιστον κάποια ένδειξη της περιοχής στην οποία εκτυλίσσεται αυτό το επεισόδιο.
Το περιεχόμενο της πράξης της Ψυχής ήταν ότι έσπασε την μητριαρχική σφαίρα, και με την γνώση της αγάπης της για τον Έρωτα μπήκε στην ψυχική σφαίρα, «την εμπειρία του θηλυκού που συναντάει», η οποία είναι η προϋπόθεση της θηλυκής εξατομίκευσης. Αναγνωρίσαμε τις εχθρικές, σκιώδεις αδελφές της Αφροδίτης σαν μητριαρχικές δυνάμεις. Αλλά με την επέμβαση της Αφροδίτης, η σύγκρουση μεταφέρθηκε από το προσωπικό στο υπερπροσωπικό επίπεδο.
Η Κόρη-Περσεφόνη και η Αφροδίτη-Δήμητρα είναι οι δύο μεγάλοι πόλοι και άξονες των κεντρικών γυναικείων μυστηρίων, των Ελευσινίων, για τη σχέση των οποίων με την ιστορία της Ψυχής θα έχουμε να πούμε περισσότερα. Στον τελευταίο της άθλο, η Ψυχή βρίσκεται ανάμεσα σε αυτούς τους δύο πόλους.
Οι πρώτοι τρεις άθλοι έκαναν φανερό ότι η σχεδιαζόμενη πτώση της Ψυχής περιβαλλόταν από την αρχέγονη στάση της μητριαρχίας. Πίσω από το «αδύνατο» της εκτέλεσης αυτών των άθλων βρισκόταν η χαρακτηριστική μητριαρχική αντίληψη μιας αρνητικής αρσενικής αρχής, που, όπως έλπιζε η Αφροδίτη, θα φαινόταν συντριπτική για την Ψυχή. Καθώς οι άθλοι ξετυλίγονταν, η αρνητική αρχή εκδηλωνόταν σαν αρσενική αταξία, το θανατηφόρο αρσενικό, και το απεριόριστο αρσενικό. Η προσπάθεια της Αφροδίτης να καταστρέψη την Ψυχή με αυτόν τον τρόπο φθάνει στο αποκορύφωμά της με τον τέταρτο άθλο.
Πρώτα πρέπει να διεισδύσουμε στο νόημα του κουτιού με την αλοιφή που η Ψυχή πρέπει να φέρη από την Περσεφόνη. Το έργο επιβάλλεται από την Αφροδίτη, την θανάσιμη εχθρά της Ψυχής· η αλοιφή της ομορφιάς, για την οποία στέλνεται η Ψυχή, προέρχεται από την Περσεφόνη· και όταν η Ψυχή ανοίγει το κουτί, καταλαμβάνεται από έναν θανατηφόρο ύπνο. Η ερμηνεία μας βασίζεται σε αυτά τα τρία δεδομένα.
Το υλικό της ομορφιάς μας φαίνεται πως αντιπροσωπεύει την αιώνια νεότητα της Περσεφόνης, την αιώνια νεότητα του θανάτου. Είναι η ομορφιά της Κόρης, η ομορφιά του « θανάσιμου ύπνου». Μας είναι γνωστή από τα παραμύθια της Ωραίας Κοιμωμένης και της Χιονάτης, που επίσης την καταδιώκει η Κακή Μητέρα, η μητριά, ή η γριά μάγισσα. Είναι η ομορφιά του γυάλινου φέρετρου, στο οποίο η Ψυχή αναμένεται να επιστρέψη, η στείρα, παγωμένη ομορφιά της απλής παρθενικότητας, χωρίς αγάπη για έναν άνδρα, όπως απαιτούσε η μητριαρχία. Αυτή η ομορφιά της ύπαρξης στο ασυνείδητο δίνει στο θηλυκό μια φυσική παρθενική τελειότητα. Αλλά αν διατηρηθή για πάντα, γίνεται ομορφιά θανάτου, ομορφιά της Περσεφόνης, που είναι απάνθρωπη, αφού η ύπαρξή της είναι μια ύπαρξη θεϊκής τελειότητας, χωρίς μοίρα, πόνο ή γνώση. Είναι μυστικός σκοπός της Αφροδίτης να κάνη την Ψυχή να «πεθάνη», για να την κάνη να επιστρέψη στο στάδιο της Κόρης-Περσεφόνης, που ήταν και δικό της πριν από την συνάντησή της με τον Έρωτα.
Εδώ είναι η παγίδα του ναρκισσισμού που απειλεί να καταβάλη την ψυχή. Η Αφροδίτη θέλει η Ψυχή να γυρίση προς τα πίσω, και από γυναίκα που αγάπησε τον Έρωτα, που «μεταφέρθηκε μακριά» από την αγάπη της γι’ αυτόν, να ξαναγίνη πάλι η παρθένα η αιχμαλωτισμένη σε ναρκισσιστική αγάπη του εαυτού της σαν μέσα σε ένα γυάλινο φέρετρο, που βλέπει μόνο το πρόσωπό της, και που η γυναικεία της φύση κοιμάται. (Σημ.: Ένα μυθολογικό παράδειγμα μιας τέτοιας οπισθοδρόμησης είναι ο θάνατος της Ευρυδίκης στο ποίημα του Rilke που αναφέραμε πιο πάνω. Το να βάλη την αλοιφή ομορφιάς της Περσεφόνης στα χέρια της η Ψυχή είναι ένα τέχνασμα πολύ αντάξιο της Αφροδίτης, με την τέλεια γνώση της γυναικείας ψυχής. Ποια γυναίκα θα μπορούσε να αντισταθή σε αυτόν τον πειρασμό., και ιδιαίτερα πώς μια Ψυχή θα μπορούσαμε να περιμένουμε ότι θα τον απορρίψη;)
Η Ψυχή «αποτυχαίνει», εάν μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τα γεγονότα που αρχίζουν με το άνοιγμα του κουτιού σαν «αποτυχία της Ψυχής». Χωρίς να προσέξη την προειδοποίηση του πύργου, όπως και πιο πριν την προειδοποίηση του Έρωτα, ανοίγει το κουτί και πέφτει σε έναν θανατηφόρο ύπνο. Όλα όσα είχε κερδίσει μέχρι αυτήν την στιγμή με τους δύσκολους άθλους και τους κόπους της φαίνονται χαμένα. Πέφτοντας στον ύπνο του θανάτου, επιστρέφει στην Περσεφόνη με τον τρόπο της Ευρυδίκης όταν ο Ορφέας κοίταξε πίσω του.. Κυριευμένη από την θανάσιμη όψη της ίδιας της Αφροδίτης, γίνεται η κόρη Περσεφόνη, που μεταφέρεται στον Κάτω Κόσμο, όχι από τον Άδη, τον αρσενικό νυμφίο του θανάτου, αλλά από την νικήτρια Μεγάλη Μητέρα σαν μητέρα του θανάτου.
Αλλά ακριβώς όπως το τέχνασμα της Δήμητρας ενάντια στον Άδη δεν είχε πλήρη επιτυχία, επειδή η Κόρη είχε ήδη μπη σ’ έναν δεσμό με τον Άδη και είχε φάει από το σύμβολο της γονιμότητας, το ρόδι, έτσι και η προσπάθεια της Αφροδίτης να κάνη την Ψυχή να επιστρέψη στο στάδιο της μητριαρχίας είναι μάταιη. Γιατί η Ψυχή είναι έγκυος, και η γονιμοποίησή της από τον Έρωτα, όπως θα δείξουμε αργότερα, είναι σύμβολο του βαθιού ατομικού δεσμού της με αυτόν. Η Ψυχή δεν ενδιαφέρεται για την γονιμότητα της φύσης – που είναι το μόνο πράγμα που ενδιαφέρει την Αφροδίτη – αλλά για την γονιμότητα της ατομικής συνάντησης. Είναι προφανές ότι η ανεξαρτησία της Ψυχής αρχίζει την περίοδο της εγκυμοσύνης της. Ενώ στην μητριαρχική σφαίρα η εγκυμοσύνη οδηγεί σε μιαν επανένωση μητέρας και κόρης (σημ.: Οι παρατηρήσεις του Kerényi πάνω στα Ελευσίνια Μυστήρια – στο έργο του : «Οι ψυχολογικές μορφές της Κόρης» - πρέπει να συμπληρωθούν από μια ψυχολογική ερμηνεία, που δείχνει ότι αυτά τα γυναικεία μυστήρια είναι τα κεντρικά μυστήρια της μητριαρχικής κοσμοαντίληψης – βλέπε επίσης το έργο μου: «Η Μεγάλη Μητέρα:, σ.σ. 305 κ.ε.), εδώ το ξύπνημα της Ψυχής στην ανεξαρτησία, που αρχίζει με την εγκυμοσύνη της, την οδηγεί προς την ατομική της σχέση με τον Έρωτα, προς την αγάπη και την συνειδητότητα.
Το ευτυχισμένο τέλος που ακολουθεί, ο Έρωτας που έρχεται να ξυπνήση την Ψυχή, δεν είναι ένα τυπικό επεισόδιο «από μηχανής θεού», όπως μπορεί να φανή στην αρχή, αλλά είναι γεμάτο από βαθύ νόημα, και είναι – αν το καταλάβουμε σωστά – η πιο ευφυής στροφή σε αυτήν την ευφυέστατη μυθική ιστορία.
Ποια ήταν ή αιτίας τη «αποτυχίας» της Ψυχής, γιατί «αποτυχαίνει» ακριβώς τώρα, στο τέλος, αφού άντεξε τόσα πολλά και δοκιμάσθηκε σε τόσες καταστάσεις; Είναι μόνο μια ακατανόητη, αξιοθρήνητη θηλυκή περιέργεια ανάμεικτη με ματαιδοξία που την εμποδίζει απ’ το να εκπληρώση την αποστολή της σαν αγγελιαφόρου των καλλυντικών αναγκών της θεάς και την αναγκάζει να ανοίξει το κουτί, από το οποίο εξαρτάται ολόκληρη η μοίρα της; Γιατί η Ψυχή αποτυχαίνει, προσανατολισμένη όπως είναι από τον πύργο που βλέπει μακριά, προικισμένη με μιαν αναπτυγμένη συνειδητότητα και ένα σταθεροποιημένο εγώ, που έχουν αποδειχθή ικανά για το ταξίδι του θανάτου στον Κάτω Κόσμο;
Η ψυχή αποτυχαίνει, πρέπει να αποτύχη, γιατί είναι μια θηλυκή ψυχή. Αλλά, αν και δεν το γνωρίζει, είναι ακριβώς αυτή η αποτυχία που φέρνει την νίκη της.
(συνεχίζεται)
Aμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου