ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (116)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Παρασκευή, 18 Μαρτίου 2022

                                 Jacob Burckhard
                                    ΤΟΜΟΣ 2ος
              ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

ΙV. Η ΜΑΝΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ -7

Ο Μέγας Αλέξανδρος, ένας ευσεβής Έλληνας, αν όντως υπήρξε, συνοδευόταν στις εκστρατείες του από έναν αξιόπιστο και σεβαστό μάντη, τον Αρίστανδρο, ο οποίος «ακόμη και όταν ο Αλέξανδρος επιθυμούσε να ακούσει κάτι διαφορετικό, απέδιδε πάντοτε ακριβώς τα λεγόμενα της θεότητας» (Αρριανός). Το να είναι κανείς ο μάντης ενός τόσο παράφορου βασιλέα δεν ήταν απλή υπόθεση, και κατά τα τελευταία έτη της ζωής του δεν αναφέρεται καν, ή μόνον εμμέσως, ανάμεσα σε μια πληθώρα άλλων μάντεων· όταν όμως ο βασιλέας απεβίωσε, και η σορός του εγκαταλείφθηκε κατά τη διάρκεια της πρώτης μεγάλης διαμάχης για την ανάληψη της αρχηγίας, επενέβη Αρίστανδρος, ο οποίος προείπε περιπίπτοντας σε έκσταση, ότι η χώρα που θα αποκτήσει τη σορό τού Μεγάλου Στρατηλάτη θα ευημερήσει εν ειρήνη. Έτσι μόνο κατέστη αντικείμενο διεκδίκησης, και διασώθηκε σε κάποιο μεγαλόπρεπο μνημείο, ενώ ο Πτολεμαίος, ο γυιός τού Λάγου, κατόρθωσε να εξαφανίσει τα ίχνη της.

Όλες οι σημαντικές θυσίες πρόσφεραν, για όσο διάστημα επιβίωνε ο ελληνικός, και αργότερα ο ρωμαϊκός παγανισμός, πλήθος οιωνούς, και όσοι βρίσκονταν σε πόλεμο θεωρούσαν απαραίτητη την παρουσία τού μάντη, πιθανότατα μόνο και μόνο επειδή ο στρατός είχε αποκτήσει αυτή τη συνήθεια· ο Αλέξανδρος επιδείκνυε μάλιστα στους στρατιώτες του τα σφάγια που είχαν προσφέρει ευνοϊκούς οιωνούς. Η πρακτική τής μελέτης τών σπλάγχνων υποδεικνύει, παράλληλα με οτιδήποτε άλλο θεωρούσαν ακόμη ως προμήνυμα ή πρόβλεψη, ότι εξακολουθούσε να επιβιώνει η αρχαία παράδοση και η εμπιστοσύνη στους μάντεις. Υπήρχε ωστόσο το ενδεχόμενο, όποιος ανήκε σε μια διαφορετική πίστη και διαφορετική πολιτιστική παράδοση να τα θεωρούσε όλα αυτά ακατανόητα: όταν ο βασιλέας Αντίοχος ο Γ΄ ματαίωσε κάποτε μια στρατιωτική επιχείρηση βασιζόμενος στα αποτελέσματα της σχετικής θυσίας, ο Αννίβας, που βρισκόταν στο πλευρό του, δήλωσε: «Πιστεύεις σ’ αυτά που λέει ένα κομμάτι κρέας και όχι σ’ αυτά που λέει ένας συνετός άνθρωπος ;». Αν λάβουμε όμως γενικά υπ’ όψη τον τρόπο με τον οποίο «συνετοί άνθρωπο» είχαν αχρηστέψει πλήρως κάποιες φορές, σε περιπτώσεις επείγουσας ανάγκης λήψης αποφάσεων, τον λόγο τού κάθε Αννίβα, συμπεραίνουμε ότι οι ενδείξεις που αποσπούσε ο μάντης από το συκώτι τών σφαγίων δεν συνιστούσαν και τη χειρότερη συμβουλή.

Θα πρέπει να λάβουμε εδώ επίσης υπόψη την κυρίαρχη σημασία τής καταγωγής τού μάντη. Ο Αρίστανδρος καταγόταν από την Τελμησσό τής Λυκίας (ή τής Καρίας), η οποία και θεωρείτο πατρίδα αξιόλογων μάντεων. Το παράδοξο είναι ότι οι περισσότεροι προφήτες τής ημι-μυθικής και της ιστορικής εποχής υπήρξαν Έλληνες της δυτικής ακτής τής χώρας. Εξαιρετικός μάντης υπήρξε ένας αρχαίος βασιλεύς τών Μολοσσών, καθώς και ο γιός του· ο Σκίρος μετέβη από τη Δωδώνη στήν Ελευσίνα · ο Κάρνος, που πρόσφερε τις υπηρεσίες του ήδη στους Δωριείς κατά την κάθοδό τους στη Λακωνία, ήταν Ακαρνάνας, όπως αργότερα και ο Αμφίλυτος, τον οποίο απέστειλε ως αγγελιοφόρο ο Πεισίστρατος, αλλά και ο Μεγιστίας, ο περίφημος μάντης τού Λεωνίδα· ο ίδιος ο Ησίοδος μυήθηκε εξάλλου στη μαντική τέχνη από τούς Ακαρνάνες · τους Δωριείς εισβολείς συνόδευαν μάντεις τής οικογένειας των Ιαμιδών, με καταγωγή από την Ηλεία, απ’ όπου κατάγονταν και οι Τελλιάδες και οι Κλυτιάδες, αλλά και πολλοί άλλοι· και ο μάντης που είχαν άλλωστε μαζί τους οι Έλληνες που συνόδευαν τον Μαρδόνιο, ήταν Λευκαδίτης. Δύσκολα θα πίστευε κανείς ότι επρόκειτο για ένα τυχαίο γεγονός.

Η χρήση τής μαντικής τέχνης σχετιζόταν στον ιδιωτικό βίο τών Ελλήνων και με την κοινωνική τους θέση. Υψηλά ιστάμενοι Αθηναίοι, όπως ο Κίμων, την εμπιστεύονταν, και ο Νικίας κράτησε κοντά του τον μάντη του Στιβίδη, όχι τόσο για τις κρατικές υποθέσεις όσο για τις ιδιωτικές, και κυρίως τα αργυρωρυχεία του. Ο άνθρωπος αυτός φαίνεται ότι άσκησε επάνω του μιαν επιρροή προς τη μετριοπάθεια, προσπαθώντας να περιορίσει την υπερβολική δεισιδαιμονία του. Οι προφήτες ξεπρόβαλαν πράγματι από παντού σε περιόδους αναταραχών, και ο Αλκιβιάδης, όταν αποφασίστηκε η εκστρατεία στη Σικελία, αφαίρεσε τον λόγο απ’ όλους, ακόμα κι από τούς διαμαρτυρόμενους ιερείς, εναποθέτοντάς τον στους μάντεις που είχε επιλέξει ο ίδιος, οι οποίοι και επικαλούνταν εξαιρετικά αρχαίους υποτίθεται οιωνούς. Υπήρχε ωστόσο, ακόμη και σε ειρηνικές εποχές, και στις μεγάλες τουλάχιστον πόλεις, ολόκληρη στρατιά προφητών κάθε είδους, που δεν δίσταζαν να αυτοαποκαλούνται μάντεις, και να υπηρετούν την οποιαδήποτε χίμαιρα έναντι κάποιας αμοιβής. Ο Αρτεμίδωρος απαριθμεί λεπτομερώς αυτά τα παράσιτα της μαντικής, αποκαλώντας τους απατεώνες· εμείς αφήνουμε όμως κατά μέρος αυτή την κατηγορία, και αναφέρουμε μόνον όσους παρείχαν έγκυρα στοιχεία και ήσαν, έστω και με μεγάλη επιφύλαξη, αποδεκτοί: τους τελεστές τών θυσιών, τους οιωνοσκόπους, αυτούς που παρατηρούσαν τα άστρα, τους ερμηνευτές των ονείρων και των φυσικών φαινομένων, και όσους ερμήνευαν τα σφάγια. «Θα ερευνήσουμε λοιπόν πρώτα το είδος τών αστρολόγων και αυτών που συνέθεταν τα ωροσκόπια». Το πλήθος τού λαού που συνέρρεε καθημερινά στις πλατείες, εκτελώντας συχνά αρκετά επωφελείς εμπορικές συναλλαγές, θεωρήθηκε κάποια στιγμή λογικό να φορολογείται, και οι κάτοικοι του μεγαρικού Βυζαντίου απέσπασαν, ή προσπάθησαν τουλάχιστον να αποσπάσουν περί το ένα τρίτο από τα εισοδήματα «των θαυματοποιών, των προφητών και των απατεώνων», επιβάλλοντας έναν επαγγελματικό φόρο τής τάξεως του 33% και αποφεύγοντας να επιβάλουν ποινικές κυρώσεις, οι οποίες θα συνοδεύονταν από πρακτικές δυσκολίες.

Η Αθήνα διέθετε, ακόμη και κατά την εποχή τής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, τον επίσημο μάντη της, όχι πλέον για τη μελέτη τών σπλάχνων, η οποία είχε αντικατασταθεί από άλλες διαδικασίες, αλλά ως προφήτη. Θεωρούσαν ότι αυτό ήταν επωφελέστερο από το να αποστέλλουν κάθε λίγο πρεσβευτές στους Δελφούς, καθώς οι πόλεις δεν συμβουλεύονταν πλέον, γενικώς, το Μαντείο· για τις ελάσσονες διχογνωμίες, που μπορούσαν να διεγείρουν τις προκαταλήψεις τού λαού, ένας επίσημος μάντης ήταν αρκετός.

Η εξαίρεση των γυναικών από την μαντική στην ιστορική εποχή ερμηνεύεται πιθανόν από το γεγονός, ότι επρόκειτο για μια τέχνη εξαρτημένη όχι μόνο από την έμπνευση, αλλά και από την εκμάθηση και τη γνώση, και από το ότι η μελέτη τών σπλάχνων δεν θα μπορούσε να είναι μια υπόθεση γυναικών και κορασίδων. Ο μύθος αναφέρει βέβαια την Κασσάνδρα και τη Μαντώ, την κόρη τού Τειρεσία, ενώ όπου υπήρχαν ακόμη τόποι λατρείας τής μυθικής εποχής, εκεί υπήρχαν και προφήτιδες· τον χρησμό τον πρόφεραν στο ιερό τών Δελφών τα χείλη τής Πυθίας, με πρώτη τη Φημονόη, που υπήρξε και η πρώτη ιέρεια του αδελφού της Απόλλωνα, και στη Δωδώνη υπήρχαν, στον βαθμό που μπορούμε να παρακολουθήσουμε τα ίχνη τους, τρείς γερόντισσες, οι Πελειάδες, που αποκάλυπταν το μέλλον. Όσον αφορά δε στις Σίβυλλες, είναι αμφίβολο αν σχετίζονταν με κάποιο συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός, όπως π.χ. η Αθηναΐς από τις Ερυθρές, που αποκάλυψε τη θεϊκή του καταγωγή στον Μέγα Αλέξανδρο· ενώ δεν υπάρχει αμφιβολία για το ότι η Διοτίμα τού πλατωνικού Συμποσίου αποτελεί προϊόν τής φαντασίας τού Πλάτωνα. Ως προς την πρακτική εξάσκηση της υπνοβασίας, η οποία συνηθιζόταν πιθανότατα στους τόπους, όπως είδαμε, της λατρείας, υπήρχε η «γερόντισσα» με τα φυλαχτά και τα μαγικά φίλτρα, η «πλανεύτρα», ακόμη και με την επικίνδυνη ιδιότητά της, οι «μάγισσες» του Θεόκριτου και η Κανίντια του Οράτιου, χωρίς να υπάρχουν όμως προφήτιδες.

Υπήρχε ωστόσο ακόμη, σε μεταγενέστερη εποχή, μια γενική πίστη για μια προφητική ικανότητα που ξεπερνά την ανθρώπινη φύση, και μπορούσαν έτσι να αποκτήσουν και άλλα πρόσωπα, εκτός από τούς καθαυτό μάντεις, το χάρισμα της προφητείας. Παρέμενε προφανώς η αντίληψη, ότι η ψυχή μπορούσε να χωριστεί κατά κάποιον τρόπο, φλογιζόμενη έτι περαιτέρω, από το σώμα· κάποιοι άλλοι εμπνέονταν από το άκουσμα κάποιας (ανθρώπινης) φωνής, ή και από το άκουσμα των φρυγικών ύμνων, ενώ άλλοι οραματίζονταν κήπους, δάση, ποταμούς και θάλασσες, στα οποία διέκριναν διάφορα προμηνύματα. Υπήρχαν όμως και ορισμένα φυσικά φαινόμενα, τα οποία ενέπνεαν τις ψυχές, και τις οδηγούσαν να εκφέρουν χρησμούς.

(συνεχίζεται)