ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (115)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Δευτέρα, 7 Μαρτίου 2022

                                             Jacob Burckhard

                                               ΤΟΜΟΣ 2^ος

                    ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ:  ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

ΙV. Η ΜΑΝΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ -6

       Υψηλότερη όμως θέση απ’ ό,τι στη λαϊκή παράδοση, κατέχει ο μάντης στους μεγάλους ποιητές. Στον τελευταίο δείπνο τών μνηστήρων, ο Όμηρος παραχωρεί μια πλήρη και τρομακτική προεικόνιση του τέλους τους στον Θεοκλύμενο. Η δε  τραγωδία κατατάσσει κι αυτή ανάμεσα στις μεγαλοπρεπέστερες φυσιογνωμίες της τον Θηβαίο Τειρεσία· στον οποίον όχι μόνον αναγνωρίζεται, μετά από μια περίοδο βαθειάς αμφισβήτησης και έντονης περιφρόνησης από την πλευρά τών κρατούντων,  περιλαμβανομένης ακόμη και της κατηγορίας τής απληστίας, το παντοτινό προνόμιο να έχει τον τελευταίο λόγο, αλλ’ ο Σοφοκλής τού απονέμει μια νηφάλια επιπλέον, προφητική εξουσία, που την ασκεί με σθένος, επιτρέποντάς του να ανταποδίδει κάθε είδους περιφρόνηση.  Η μαντική ικανότητα, τόσο τού ίδιου του μάντη όσο και των χρησμών, συνιστά την κυρίαρχη κινητήρια δύναμη, καθορίζοντας και τη διάρθρωση του έργου, στον Οιδίποδα Τύραννο, καθώς και στον εξ αρχής τόσο μυστηριώδη Αγαμέμνονα του Αισχύλου. Η μαντική αυτή ικανότητα αποκτά εδώ προσωπικό εκ νέου χαρακτήρα, αποδιδόμενο με ιδιαίτερα μεγαλειώδη τρόπο στη μορφή τής Κασσάνδρας, η οποία δεν διακρίνει μόνον οτιδήποτε διαδραματίζεται πίσω από τα τείχη τού παλατιού, αλλά γνωρίζει, τόσο ολόκληρο το παρελθόν, ξεκινώντας από το συμπόσιο του Θυέστη, όσο και το μέλλον, την ποινή δηλαδή που αναμένει τον Αίγισθο και την Κλυταιμνήστρα · αυτή είναι και η τελευταία παρηγόρηση, με την οποία εγκαταλείπει η μάντις το παλάτι, βαδίζοντας προς τον θάνατό της: «Αφήνω μια ζωή, που δεν την αντέχω». Η μοίρα τού μάντη είναι, τόσο στον μύθο όσο και στην ποίηση, να μην γίνεται πιστευτός, να μην μπορεί δηλαδή να πείσει, μέχρι τη στιγμή που εισβάλλει το ίδιο το δυστυχές γεγονός. Λέγεται ότι η Κασσάνδρα δέχτηκε από τον Απόλλωνα το χάρισμα τής προφητείας, αλλά ο θεός τής στέρησε, επειδή δεν υπέκυψε στη γοητεία του, την ικανότητα της πειθούς. Υπάρχει κι ένας ιδιαίτερα πικρός θρύλος, συνδεδεμένος με τον Αμφιάραο, ο οποίος υπήρξε ταυτόχρονα μάντης και ένας από τούς στρατηγούς τού Άργους· ενώ είχε όμως προβλέψει τη δυστυχή έκβαση της εκστρατείας κατά τών Θηβών, η συμμετοχή του σ’ αυτήν εξαρτιόταν, λόγω μιας προηγούμενης υπόσχεσης, από τη σύζυγό του Εριφύλη, η οποία και δωροδοκήθηκε με ένα περιδέραιο από τους υποστηρικτές τού πολέμου· αναγκάστηκε έτσι  να υποχρεώσει, απελπισμένος, τον γυιό του να ορκιστεί, ότι θα εκδικηθεί για τον θάνατό του, δολοφονώντας τη φρικτή μητέρα του. Το μεγαλοπρεπές τέλος του, όπου το άρμα του καταποντίζεται κατά τη φυγή του, μαζί με τα άλογα και τον ηνίοχο, σ’ ένα ρήγμα που προκάλεσε ο Δίας με τους κεραυνούς του, ώστε να μπορεί να προλέγει στο εξής το μέλλον ως «αθάνατος», υποδεικνύει και τη θεία προέλευσή του. Καμμιά Εριφύλη δεν μπορεί να σταθεί τώρα πια εμπόδιο στις προφητείες του, στις οποίες και καταφεύγουν με σπουδή Έλληνες και Βάρβαροι. 

     Η ποίηση τάσσεται επομένως πάντοτε στο πλευρό τού μάντη· μόνον όταν ο ορθολογισμός διαταράσσει καμμιά φορά στον Ευριπίδη (με την απόλυτη συγκατάθεση του ποιητή) τη νηφαλιότητά του, ένας αγγελιοφόρος ή ο χορός προτρέπουν σε πόλεμο ενάντια σε κάθε είδους πρόγνωση, διότι «ένας πραγματικός μάντης οφείλει να έχει τόσο το αίσθημα του δικαίου, όσο και πραγματικό θάρρος»· για να διατηρήσει η μαντική τέχνη την αξία της, έπρεπε και ο Κάλχας να έχει κάποιον λόγο στο γεγονός, ότι οι σύντροφοί του θυσιάστηκαν «για μια νεφέλη». Δεν στάθηκε ωστόσο δυνατόν να χαθεί εντελώς η ενθύμηση του μάντη τής μυθικής εποχής· υπήρχε έτσι, ακόμη και την εποχή τού Στράβωνα,  βωμός αφιερωμένος στον Κάλχα πάνω σ’ έναν βράχο στη νότια Ιταλία, όπου προσφέρονταν θυσίες όπως σ’ έναν ήρωα, και ασκείτο η ονειρομαντεία.

      Ο μάντης εμφανίζεται συχνά ως αρχηγός τού στρατού τών εισβολέων κατά την ιστορικήν εποχή , στον οποίον οφείλει ακόμη και ο βασιλιάς υπακοή. Ο Κάλχας και ο Μόψος εμφανίζονται ήδη κατά την επιστροφή από την Τροία ως αρχηγοί ολόκληρης φυλής, ενώ και ολόκληρη η δωρική εισβολή συντελείται υπό την ηγεσία παρόμοιων μάντεων. Αναφέρεται πως «ο μάντης Περίπολτας οδήγησε από τη Θεσσαλία στη Βοιωτία τον βασιλιά Οφέλτα και τους υπηκόους του» κατά την κατάληψη της σημερινής Βοιωτίας από φυλές που προέρχονταν από τον Βορρά .  Οι φυλές, των οποίων η μοίρα εξαρτήθηκε επί αιώνες από βάναυσες επιλογές, θα βρίσκονταν σε εξαιρετικά δυσμενή θέση χωρίς τη συνδρομή τών προφητών και των μάντεων. Κατά την περίοδο ωστόσο που οδήγησε στον σχηματισμό βιώσιμων Κρατών, μια περίοδο για την οποία διαθέτουμε ελάχιστες γνώσεις, ο επίσημος μάντης περιορίζεται βαθμιαία στην ερμηνεία απλώς τών οιωνών που εμφανίζονται σε δημόσιες θυσίες, σε περιόδους κυρίως πολέμου, ενώ πολλοί μικροί προφήτες κάθε είδους  μετατρέπουν την ιδιότητα τους σε επάγγελμα ανάμεσα στον λαό, διατηρώντας πάντως τον τίτλο τους. Στους Μεσσηνιακούς πολέμους, τους οποίους οι ηττημένοι μνημονεύουν ως ανήκοντες στην ηρωική ακόμη, σε κάποιον βαθμό, εποχή, ο μάντης είναι μορφή σημαντική· ο μάντης τού Αριστομένη «οράται», για παράδειγμα, ακόμη τούς θεούς, τους οποίους ο στρατηγός δεν δύναται να διακρίνει· προσπαθεί δε, μάταια, να αποτρέψει τον Αριστομένη να ορμήσει προς την άγρια αχλαδιά, όπου βλέπει να κάθονται οι Διόσκουροι· για να πέσει κι ο ίδιος, ο Θέοκλος, νεκρός, πολεμώντας ηρωικά στην τελευταία μάχη. Ακόμη και στη Σπάρτη, όπου τελούνταν όλες οι επίσημες θυσίες στους βασιλείς της, η ιδιαίτερα συχνή κατ’ αρχάς προσφυγή στο Μαντείο τών Δελφών δεν εμπόδισε την ανάγκη παρουσίας μάντεων, οι οποίοι και βρίσκονταν πάντοτε δίπλα στους  βασιλείς και τους στρατηγούς σε καιρό πολέμου. Ο μάντης, από τον οποίον προσπάθησε μάταια να απαλλαγεί ο Λεωνίδας, επιστράτευσε όλη του την τέχνη, για να παραμείνει· γι’ αυτόν τον ίδιο πόλεμο κατά τών Περσών, οι Σπαρτιάτες είχαν προσφύγει, στον μάντη Τισαμένη, που έμεινε μαζί τους, όχι μόνο στις Πλαταιές, αλλά και σε τέσσερις ακόμη νικηφόρες εκστρατείες τις επόμενες δύο δεκαετίες. Ολόκληρη η αφήγηση του Ηροδότου είναι πολύ ενδιαφέρουσα σ’ αυτό το σημείο: ο Τισαμένης προετοιμάστηκε, ερμηνεύοντας εσφαλμένα έναν δελφικό χρησμό, για αθλητικούς αγώνες, αλλά οι Λακεδαιμόνιοι, που «γνώριζαν» ότι ο χρησμός αφορούσε μεν σε αγώνες, όχι όμως αθλητικούς, αλλά πολεμικούς, πρόσφεραν έναν υψηλό μισθό στον Τισαμένη, προκειμένου να κατευθύνει «μαζί» με τους βασιλείς τις πολεμικές τους επιχειρήσεις. Ο Τισαμένης επαύξησε τότε, επωφελούμενος από τη γενναιόδωρη και φιλική προσφορά τών Σπαρτιατών, τις αξιώσεις του, διευκρινίζοντας ότι θα συμμορφωθεί με τις επιθυμίες τους, αν κι αυτοί τον δεχτούν – πράγμα ανήκουστο –, έναν εκ καταγωγής Ηλείο, ως συμπολίτη τους με πλήρη δικαιώματα· οι Σπαρτιάτες παραιτήθηκαν κατ’ αρχάς απ’ τα σχέδιά τους, ο μεγάλος όμως τελικά φόβος για μιαν επικείμενη περσική επίθεση, τους έπεισε να υποταχθούν σε όλες τις απαιτήσεις του και να δεχτούν ακόμη και τον αδελφό τους ως νομότυπο πολίτη τής Σπάρτης. Αν όμως κάποιος μάντης αποδεικνυόταν αντίπαλος των Σπαρτιατών, κινδύνευε, από τη στιγμή που θα συλλαμβανόταν, με φυλάκιση ή και με βίαιο ακόμη θάνατο, όπως συνέβη με τον Τελλιάδη Ηγησίστρατο. Τη μεγάλη σημασία που απέδιδαν στους μάντεις ως ερμηνευτές τών θυσιών σε καιρό πολέμου τη μαρτυρεί και το γεγονός, ότι ακόμη και ο Μαρδόνιος προσέλαβε, έναντι σημαντικής αμοιβής, έναν Έλληνα μάντη, και το ότι ο ίδιος συμβουλευόταν όλα τα γνωστά Μαντεία τής εποχής. Ήταν ωστόσο σπάνιο το να περάσει ένας μάντης από τις υπηρεσίες ενός κράτους σ’ αυτές κάποιου άλλου· οι μάντεις πληρώνονταν πράγματι αδρά, για να παραμείνουν στη θέση τους. Υπήρχε μάλιστα στη Σπάρτη ένας κοινός τάφος όλων τών μάντεων της φυλής τών Ιαμιδών, που είχαν συνοδεύσει βασιλείς στις εκστρατείες τους. Στο δε γλυπτό που κοσμούσε το μνημείο, ο κάθε μάντης αναπαρίστατο είτε μαζί με τον αρχηγό τού στρατού, είτε μόνος.

     Ένας τέτοιος άνδρας μπορούσε να καταστεί, ανάλογα με τις συνθήκες, σύμβουλος ή και εμπνευστής στρατηγημάτων. Γι αυτό και η νομοθεσία περιελάμβανε (τουλάχιστον στην Αθήνα) μια σαφή σχετική προειδοποίηση: «Ο μάντης δεν μπορεί να είναι ανώτερος απ’ τον αρχηγό τού στρατού, ο οποίος είναι ανώτερος απ’ τον μάντη»· θα έπρεπε δε να αποφεύγεται η δυνατότητα κυρίως τού μάντη να βρίσκεται σε απ’ ευθείας επαφή με τους στρατιώτες, υποσκελίζοντας τους στρατηγούς. Ο μάντης τού στρατού ερμήνευε βέβαια και άλλα φαινόμενα εκτός από τούς οιωνούς που εμφανίζονταν στις θυσίες, όπως το πέταγμα των πτηνών, τους κεραυνούς, τις εκλείψεις, τα φυσικά φαινόμενα και τα όνειρα, και κανείς δεν γνωρίζει μέχρι ποιο ακριβώς σημείο μπορούσαν να επεκταθούν οι αρμοδιότητές του. Ο Θεμιστοκλής δέχτηκε στη ναυαρχίδα του την εντολή από τον μάντη του να προβεί σε ανθρωποθυσία, πριν από τη μάχη τής Σαλαμίνας. Φαίνεται όμως πως υπερίσχυσαν στη συνέχεια οι αρχηγοί τού στρατού του απέναντι στον  μάντη, υποστηρίζοντας ότι ο οιωνός αφορούσε στο στράτευμα του εχθρού και όχι στο δικό τους, ή πως μετακινήθηκαν σε άλλη τοποθεσία, αναδιάρθρωσαν τον στρατό και ζήτησαν καινούργιες θυσίες. Στις  Αργινούσες (406 π. Χ.) οι δυό πλευρές συγκρούστηκαν παρά τις προειδοποιήσεις τών μάντεων· ο δε Αθηναίος στρατηγός εκείνης τής ημέρας, ο Θρασύλλος, είχε δει επιπλέον ένα όνειρο, που προέβλεπε τη νίκη γι’ αυτόν και τους συντρόφους του, που θα την ακολουθούσε όμως ο θάνατός τους ( μετά από τη γνωστή, επαίσχυντη δίκη), όπως φρόντισε να του επισημάνει αμέσως ο μάντης. Γνωρίζουμε επίσης την υπακοή τού Ξενοφώντα στη μαντική τής ερμηνείας τών σπλάγχνων, ενώ αντλούμε και τις πληρέστερες πληροφορίες για τις σχετικές απόψεις τής Σπάρτης από τα γραπτά του, την οποία και είχε σε μεγάλη εκτίμηση.

      Ο μάντης ήταν επίσης απαραίτητο να μπορεί να επιστρατεύει μέχρι και τις έσχατες πηγές τών ικανοτήτων του στην περίπτωση που οι οιωνοί ήταν εξαιρετικά δυσμενείς, όπως το απαιτούσε και η μακρόχρονη άλλωστε παράδοση αυτής τής τέχνης.  Όταν επρόκειτο να ξεσπάσει η τόσο καθοριστική για το μέλλον τής Σπάρτης συνωμοσία τού Κινάδωνα κατά το πρώτο έτος τής βασιλείας τού Αγησιλάου το 397 π.Χ., ο μάντης προειδοποίησε, με αφορμή μιαν από τις προβλεπόμενες από τον νόμο θυσίες, τον βασιλιά, ότι οι θεοί προανήγγελλαν μιαν από τις φοβερώτερες συνωμοσίες. Ανακοίνωσε δε κατά την επανάληψη της θυσίας, ότι οι οιωνοί ήταν ακόμα πιο τρομακτικοί. Για να πει τελικά τα εξής κατά την τρίτη θυσία: «Φαίνεται ότι περιστοιχιζόμαστε σαφώς από εχθρούς, σύμφωνα με τα σημεία που διακρίνω». Πρόσφεραν τότε θυσίες στους θεούς που αποτρέπουν τα δεινά, καθώς και στους θεούς σωτήρες, και εμφανίστηκαν κάπως ευνοϊκότερα σημεία, μετά από τις ανώνυμες αυτές, κατά πάσαν πιθανότητα, επικλήσεις. Ακόμα και ο Δίων περιβάλλεται και κατευθύνεται, λίγο αργότερα, από γνώστες τής μαντικής σε όλες τις δραστηριότητές του, και κατά την επιστροφή του κυρίως στη Σικελία, με στόχο την απελευθέρωση των Συρακουσών· ο σημαντικότερος ωστόσο μάντης του, ο Μίλτας, ήταν κι αυτός πλατωνιστής. 

(συνεχίζεται)