Η οντολογία του προσώπου στη νεότερη θεολογική σκέψη: Ν. Νησιώτης, Χρ. Γιανναράς, Ι. Ζηζιούλας. Μια κριτική αποτίμηση (21)

 Συνέχεια από: Κυριακή 20 Μαρτίου 2022

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ 

ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Συστηματικής – Δογματικής Θεολογίας 

Διπλωματική εργασία Η οντολογία του προσώπου στη νεότερη θεολογική σκέψη: Ν. Νησιώτης, Χρ. Γιανναράς, Ι. Ζηζιούλας. Μια κριτική αποτίμηση.

Καθηγητής: Χρ. Σταμούλης 

Φοιτητής : Περικλής Αγγελόπουλος - Θεσσαλονίκη 2020

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ

1. Η οντολογία του προσώπου στη σκέψη του Μητροπολίτη Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα.

Ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας αποτελεί έναν από τους επιφανέστερους εκπροσώπους της θεολογικής γενιάς του 60, με διεθνή αναγνώριση και επιρροή.Υπήρξε μαθητής του μεγάλου Ρώσου θεολόγου π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ ενώ σπούδασε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και πραγματοποίησε τις μεταπτυχιακές του σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Harvard. Διετέλεσε καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και τα πανεπιστήμια του Εδιμβούργου, της Γλασκώβης και King΄s College του Λονδίνου, ενώ το 1993 εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών της οποίας υπήρξε πρόεδρος το 2002. Ακόμα υπήρξε Συμπρόεδρος της επιτροπής Διαλόγου μεταξύ των Ορθόδοξων Εκκλησιών και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, ενώ υπήρξε και Διευθυντής του Γραφείου του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Αθήνα την περίοδο 2000-2014.(335)

Προσωπικότητα με παγκόσμια αναγνώριση συμμετείχε στους οικουμενικούς διαλόγους, καθώς υπήρξε μέλος της Κεντρικής Επιτροπής και της επιτροπής Πίστεως και Τάξεως του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών ενώ συμμετείχε σε πολλές διασκέψεις εκπροσωπώντας το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Το έργο του στην εποχή της ύστερης νεωτερικότητας πυροδοτεί τον γόνιμο θεολογικό προβληματισμό και προάγει το διάλογο με το νεώτερο πολιτισμό. Αγγίζοντας τα υπαρξιακά θέματα του σύγχρονου ανθρώπου υιοθετεί την ερμηνευτική προσέγγιση και τη συνεχή κριτική διερώτηση για ζητήματα σχετικά με την οντολογία, την ανθρωπολογία, την βιοηθική, τη σεξουαλικότητα, το ζήτημα της ταυτότητας, το ζήτημα της ελληνικότητας, την οικολογία, το σκοπό και το νόημα της ζωής. Με τις πολύπλευρες και διεισδυτικές του αναλύσεις επιχειρεί να φέρει σε ουσιαστικό διάλογο τη θεολογία με την κοινωνία, τις επιστήμες και τη φιλοσοφία προσφέροντας διέξοδο, που εδράζεται στην εκκλησιαστική αλήθεια στον σύγχρονο άνθρωπο που βαδίζει αμφισβητώντας κάθε παράδοση. Το έργο του αναπτύσσεται γύρω από την οντολογία, του προσώπου, την ευχαριστιακή και εσχατολογική πρόγευση του προσωπικού τρόπου υπάρξεως και της σωτηρίας για ολόκληρο τον άνθρωπο και την κτίση στα πλαίσια του εκκλησιαστικού γεγονότος336.[ΠΡΩΤΟΤΥΠΟ. ΑΠΛΩΣ ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΕ ΤΑ ΧΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΡΑ].

Η οντολογία του Ι. Ζηζιούλα εδραιώνεται στην έννοια του Θεού ως πρόσωπο. Η αλήθεια του όντος, βρίσκεται στο είναι του Θεού, το οποίο ταυτίζεται με την ελευθερία του ως πρόσωπο337. Η έννοια του προσώπου, όπως διατυπώθηκε από τους Πατέρες στην Ανατολή τον 4ο μ.Χ αιώνα, και η ταύτιση της με την υπόσταση, αποτελεί μια επανάσταση για τη φιλοσοφική σκέψη καθώς ανοίγει το δρόμο για μια νέα θεώρηση του Θεού, του ανθρώπου και του κόσμου338.[ΑΠΙΣΤΕΥΤΕΣ ΑΕΡΟΛΟΓΙΕΣ. ΜΕ ΜΙΑ  ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ Ο ΜΑΚΑΡΙΟΣ ΤΑ ΣΑΡΩΣΕ ΟΛΑ. ΤΟΝ ΑΓΑΠΟΥΣΕ ΚΑΙ Η ΜΑΜΑ ΤΟΥ. ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΤΑΥΤΙΣΤΗΚΕ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΑΣΗ, ΔΙΟΤΙ ΤΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΝΝΟΙΕΣ.ΔΕΝ ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΕ Η ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ.ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΛΟΙΠΟΝ ΔΙΝΕΙ ΜΙΑ ΝΕΑ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ,  Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΔΕΝ ΤΑΡΑΚΟΥΝΗΣΕ ΤΙΠΟΤΕ. ΑΥΤΗ Η ΕΝΝΟΙΑ ΛΟΙΠΟΝ ΕΔΩΣΕ ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΟΝ ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟ ΝΑ ΟΡΑΜΑΤΙΖΕΤΑΙ ΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΩΝ ΕΠΙ ΤΗΣ ΓΗΣ... ΕΔΩ ΧΑΝΟΜΑΣΤΕ. ΜΟΝΟ ΑΥΤΕΣ ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΔΕΛΦΕΣ ΨΥΧΕΣ ΚΑΤΑΝΟΟΥΝ ΤΙ ΛΕΝΕ. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟΝ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟ; ΤΙ ΣΧΕΣΗ ΕΧΕΙ Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟ; Ο ΕΧΘΡΟΣ ΤΟΥΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΥΡΙΟΣ, ΤΟΝ ΖΗΛΕΥΟΥΝ ΔΙΟΤΙ ΑΠΑΙΤΕΙ ΤΗΝ ΣΥΝΤΡΙΒΗ ΤΟΤ ΕΓΩ ΤΟΥΣ, ΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΜΑΣ ΖΗΤΑ ΑΜΑ ΘΕΛΟΥΜΕ.]

Ο Ι. Ζηζιούλας διατυπώνει μια οντολογία, η οποία έχει ως σταθερό σημείο και αρχή των όντων τον Θεό. Η τριαδολογία, και η χριστολογία, αποτελούν τη βάση για την ανθρωπολογία, την εκκλησιολογία και την κοσμολογία. Την αλήθεια για τον άνθρωπο την μαθαίνουμε από την αλήθεια για τον Θεό. Η ελευθερία ταυτίζεται με το είναι του ανθρώπου και ο άνθρωπος πραγματώνει τον σκοπό της ύπαρξης του στην πορεία της ζωής. Η αλήθεια του όντος φανερώνεται στην πραγμάτωση του καθ΄ εικόνα και καθ΄ ομοίωση μέσω της συμμετοχής στο είναι του Θεού. Έτσι, το αληθινό είναι του ανθρώπου, διαμορφώνεται στην ιστορική του φανέρωση μέσα στο χρόνο και αφορά την υποστατική παρουσία του ανθρώπου στον κόσμο στην πραγμάτωση της σχέσης του με τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας339.[ΜΙΑΣ ΤΕΤΑΡΤΗΣ ΥΠΟΣΤΑΣΗΣ] 

2. Η τριαδολογία

Η τριαδολογία του Σεβασμιότατου εδράζεται στον Θεό ως Πατέρα ως την αρχή και αιτία των όντων. Ο Πατήρ αφενός μεν δημιουργεί εκ του μηδενός τον κόσμο και άρα αποδεσμεύει τον εαυτό Του και τον άνθρωπο από την κοσμολογική αναγκαιότητα που επέφερε η αρχαία ελληνική αντίληψη για την αιωνιότητα του κόσμου, αφετέρου δε, το ίδιο το είναι Του ταυτίζεται με την απόλυτη ελευθερία και την προσωπική Του ύπαρξη340. [ΕΥΤΥΧΩΣ ΠΟΥ ΤΟΥΔΩΣΕΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ-ΠΑΤΕΡΑ ΜΕΓΑΛΕ, ΘΑ ΥΠΕΦΕΡΕ ΜΕ ΤΟ ΒΑΡΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΚΗΣ ΣΤΙΣ ΠΛΑΤΕΣ ΤΟΥ. ΔΙΟΤΙ Ο ΘΕΟΣ ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΜΑΣ ΚΑΙ ΜΟΝΟΝ ΕΤΣΙ ΤΟΝ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ, ΑΛΑ ΚΑΝΤ. ΣΗΜΕΡΑ ΟΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΚΑΙ ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΗΣΕΙΣ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΕΙΣ ΒΑΡΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΟΦΕΙΛΟΥΜΕ ΝΑ ΤΗΝ ΙΔΡΥΟΥΜΕ ΚΑΘΕ ΦΟΡΑ ΣΑΝ ΤΟΠΟ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΘΕΟΥ.]

Όπως τονίζει ο Ι. Ζηζιούλας, η ταύτιση της υπόστασης με το πρόσωπο και άρα και με την ουσία του Θεού και του ανθρώπου σηματοδοτεί την οντολογική ελευθερία, η οποία τίθεται ως το θεμέλιο της θεϊκής αλλά και της ανθρώπινης ύπαρξης και αποτελεί την προσφορά των Πατέρων στην ανθρωπότητα341. Η έννοια του προσώπου ταυτίζεται με την οντολογική αρχή του Θεού. Η οντολογική αρχή και αιτία του Ενός Θεού, ο οποίος όμως φανερώνεται σε Τρείς υποστάσεις ως Πατήρ, Υιός και Πνεύμα , είναι ο Πατήρ, ο οποίος υπάρχει ελεύθερα, επειδή ο ίδιος επιβεβαιώνει συνεχώς την ελεύθερη θέληση Του να υπάρχει και όχι επειδή δεσμεύεται από κάποια ουσία, δηλαδή, κάποια αφηρημένα, γνωρίσματα της ύπαρξης Του, τα οποία ενεργοποιούνται και παράγουν την οντολογική του πραγμάτωση342.

Αντίθετα από τη μεταφυσική της Δυτικής θεολογίας, η οποία ταυτίζει την Αγία Τριάδα με «μια ουσία , τρία πρόσωπα», και προϋποθέτει ότι τα γνωρίσματα και ιδιότητες του Θεού, προηγούνται από την φανέρωση Του σε τρία πρόσωπα, δεσμεύοντας οντολογικά το είναι του Θεού, περιορίζοντας την ελευθερία και τον τρόπο ύπαρξης Του από μια οντολογική αναγκαιότητα, αυτή της ουσίας, η θεολογία των Πατέρων αναδεικνύει σύμφωνα με τον Ι. Ζηζιούλα, το είναι του Θεού, την υποστατική Του παρουσία, ως αρχή και αιτία της τριαδικής ζωής του Θεού. Το είναι του Θεού, υπάρχει όχι γιατί ενεργοποιείται από κάποια γνωρίσματα της ουσίας Του, τα οποία εκδηλώνονται στην ύπαρξη, αλλά γιατί το Είναι του Θεού πράττει ελεύθερα από κάθε προκαθορισμό και καθώς πράττει καθιστά δυνατές τις υπάρξεις μέσω της δημιουργίας.[ΠΟΤΕ ΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ ΔΕΝ ΟΝΟΜΑΣΑΝ ΤΗΝ ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΤΗΝ ΑΙΤΙΩΔΗ ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΥΠΑΡΚΤΟΥ, ΟΥΤΕ ΤΟΥ ΑΝΥΠΑΡΚΤΟΥ ΑΛΛΑ ΜΙΛΗΣΑΝ ΓΙΑ ΥΠΕΡΟΥΣΙΟ ΟΥΣΙΑ Η ΟΠΟΙΑ ΥΠΟΣΤΑΣΙΑΖΕΙ ΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ ΚΑΙ Η ΟΠΟΙΑ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΑ ΓΕΝΝΑ ΤΟΝ ΥΙΟ ΚΑΙ ΕΚΠΟΡΕΥΕΙ ΤΟ ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ. ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΤΩΝ ΜΕΤΑ ΠΑΤΕΡΩΝ ΓΙΑ ΝΑ ΔΕΣΜΕΥΘΟΥΝ ΜΕ ΤΟΝ ΠΑΠΑ. ΕΤΟΙΜΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΠΡΟΙΚΑ ΠΟΥ ΘΑ ΤΟΥ ΔΩΣΟΥΝ ΣΤΙΟΝ ΑΝΙΕΡΟ ΓΑΜΟ ΤΟΥΣ]

Στη θεώρηση αυτή, η ουσία, το σύνολο δηλαδή των γνωρισμάτων του όντος, εμπεριέχεται στην πράξη του Είναι, δηλαδή στην μοναδική και ανεπανάληπτη φανέρωση της ύπαρξης. Η ύπαρξη είναι μια πράξη του Είναι, η οποία αναφέρεται στην συγκεκριμένη και ιδιαίτερη υπόσταση καθώς και στον τρόπο που αυτή υπάρχει343. Ο Θεός ως Πατήρ, υπάρχει έξω από κάθε αναγκαιότητα και με τον τρόπο της Αγάπης όχι γιατί η θεία φύσις είναι εκστατική αλλά γιατί ο Πατήρ ως πρόσωπο θέλει ελεύθερα την κοινωνία με τα άλλα πρόσωπα344. Ο Πατήρ, ελεύθερα, δηλαδή από αγάπη, γεννά τον Υιό και εκπορεύει το Πνεύμα. Ο Θεός, ως πράξη του Είναι, φανερώνεται σε τρία πρόσωπα , τα οποία έχουν κοινή ουσία και υπάρχουν με τον τρόπο της Αγάπης. Ο Θεός ως πρόσωπο υποστασιάζει την ουσία Του, και το είναι του Θεού ταυτίζεται με το πρόσωπο, το οποίο διατηρώντας την ταυτότητα του, που διασφαλίζει την ετερότητα και την μοναδικότητα, συνάπτει σχέσεις αλληλοπεριχώρησης με τα υπόλοιπα πρόσωπα της Τριάδας.

Όπως είδαμε μέχρι τώρα στη μελέτη μας, ο Πατήρ είναι απόλυτα ελεύθερος από κάθε οντολογική αναγκαιότητα και υπάρχει χωρίς αρχή και τέλος, ά-πειρος, ενεργώντας εκ–στατικά, καθώς το είναι Του ταυτίζεται με την κοινωνία με τα υπόλοιπα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας, σύμφωνα με τον τρόπο της αγάπης. Η αγάπη δεν αποτελεί συστατικό της ουσίας Του, αλλά αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο είναι ο Θεός και άρα συνιστά το είναι του Θεού. Η ύπαρξη του Θεού δεν ακολουθεί κάποιες αφηρημένες ουσίες αλλά υποστασιάζεται, ενσωματώνοντας όλα τα γνωρίσματα του είναι, σε μια κίνηση εκ–στατική, η οποία κάθε φορά συγκεκριμενοποιεί την αντίστοιχη ιδιότητα. Η αγάπη δεν είναι απόρροια της ουσίας του Θεού, αλλά στοιχείο της ουσίας Του, το οποίο ταυτίζεται με το είναι του Θεού και τον κάνει να είναι ο ένας Θεός. Η αγάπη καθώς εκφράζει την ενότητα της Αγίας Τριάδας, μετατρέπεται σε οντολογική κατηγορία, σε τρόπο του είναι και ταυτίζεται με την οντολογική ελευθερία και τον Πατέρα345. 

Η ελευθερία, η κινητικότητα και η κοινωνικότητα του Θεού, βεβαιώνει την παρουσία Του ως ζωή καθώς υπερβαίνει το γεγονός του θανάτου. Η αθανασία του Θεού εδράζεται και πάλι, όχι στην ουσία Του, αλλά στο ότι η μοναδική και ανεπανάληπτη ταυτότητα Του βεβαιώνεται από τον Υιό και το Πνεύμα που τον αποκαλούν Πατέρα346. Κατ΄επέκταση ο Υιός είναι αθάνατος διότι είναι μοναδικός και είναι Αυτός «εν ώ ευδόκησεν» ο Πατήρ.

Παρόμοια το Πνεύμα είναι «ζωοποιόν» διότι είναι κοινωνία. Η αιωνιότητα της ζωής εδράζεται στην προσωπική ύπαρξη, την ελευθερία και την συνύπαρξη με τον τρόπο της αγάπης. Το πρόσωπο δεν πεθαίνει διότι υπάρχει ως μοναδική και ανεπανάληπτη οντότητα καθώς αγαπά και αγαπάται347.  Θα λέγαμε λοιπόν, ότι η οντολογία αυτή του προσώπου εντάσσεται στη σχεσιακή θεώρηση του προσώπου348. Το είναι ταυτίζεται με το γεγονός της κοινωνίας μεταξύ των Θείων προσώπων, η οποία πραγματώνεται από την ελεύθερη θέληση του Πατέρα να κοινωνεί με τα άλλα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας.[ΑΡΧΙΖΟΥΜΕ ΝΑ ΤΟΝ ΣΥΜΠΑΘΟΥΜΕ ΑΥΤΟΝ ΤΟ ΝΕΟ ΘΕΟ]

Συνοψίζοντας, τη σκέψη του σεβασμιωτάτου θα λέγαμε ότι ο Θεός Πατέρας, γεννά τον Υιό και εκπορεύει το Πνεύμα. Το Είναι, δεν είναι μια ουσία, η οποία υποστασιάζεται σε τρία πρόσωπα, αλλά ο Θεός ξεπερνώντας οποιαδήποτε αναγκαιότητα, υπάρχει ελεύθερα, όντας ο ίδιος αιτία του εαυτού Του. Ελεύθερα, επειδή θέλει γεννά τον Υιό και εκπορεύει το Πνεύμα. Ο Θεός φανερώνεται σε τρία πρόσωπα, τα οποία έχουν κοινή ουσία και υπάρχουν με τον τρόπο της Αγάπης. Ο Θεός ως μυστήριο κοινωνεί με τον άνθρωπο και στο πρόσωπο του Χριστού ήρθε στη γη ανέλαβε τη μορφή του ανθρώπου και με αυτό τον τρόπο ανύψωσε την ύπαρξη στο επίπεδο του Θεού, ανοίγοντας τον δρόμο προς την σωτηρία από τη φθορά και το θανάτο, μέσα από την ένωση του ακτίστου με το κτιστό. Η ένωση αυτή που επιτεύχθηκε με την ενσάρκωση του Χριστού αποτέλεσε το κρίσιμο στοιχείο της ιστορίας και θα μελετήσουμε στη συνέχεια της εργασίας μας.

ΧΑΣΑΜΕ ΤΟΝ ΔΡΟΜΟ ΚΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ

Σημειώσεις

335. Π.Καλαϊτζίδης, Ν. Ασπρούλης, (επιμ.) Πρόσωπο Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού σε ορθόδοξη και οικουμενική προοπτική. Σύναξις Ευχαριστίας προς τιμή του Μητροπολίτου Περγάμου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα. Εκδοτική Δημητριάδος, Βόλος, σ. 347.

336. Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος ο Α΄ Χαιρετισμός στο Π.Καλαϊτζίδης, Ν. Ασπρούλης, (επιμ.) Πρόσωπο Ευχαριστία και Βασιλεία του Θεού σε ορθόδοξη και οικουμενική προοπτική. Σύναξις Ευχαριστίας προς τιμή του Μητροπολίτου Περγάμου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα. Εκδοτική Δημητριάδος, Βόλος, σ. 15.

337. Ι. Ζηζιούλα, νυν μητροπολίτη Περγάμου, Από το προσωπείον εις το πρόσωπον. Η συμβολή της πατερικής θεολογίας εις την έννοιαν του προσώπου , ανάτυπον εκ του τόμου Χαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος. εκδ. Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών . Θεσσαλονίκη 1977 σ. 299.

338. Στο ίδιο, σ. 294.

339. Στο ίδιο, σ. 294.

340. Στο ίδιο, σ. 298

341. Στο ίδιο, σ.294.

342. Στο ίδιο, σ. 299.

343. Στο ίδιο, σ. 299.

344. Στο ίδιο, σ. 303.

345. Στο ίδιο, σ. 304.

346. Στο ίδιο, σ. 307.

347. Στο ίδιο, σ. 307

348. Βλ. και υποσημείωση 142. Σχεσιακή ονομάζεται η παράδοση που δίνει έμφαση στο πρόσωπο ως ύπαρξη σε κοινωνία σε σχέση, και αντιδιαστέλλεται από την ατομικιστική παράδοση, στην οποία το πρόσωπο αναγνωρίζεται ως υποστασιακή παρουσία, με αυτονομία, ανεξαρτησία, λογικότητα και εσωτερικότητα που αποτελεί το θεμέλιο του. Η έννοια του προσώπου έγινε αντικείμενο επεξεργασίας από τους Καππαδόκες Πατέρες στην Ανατολή και από τους Αυγουστίνο και Βοήθιο στη Δύση με διαφορετικές θεολογικές, ανθρωπολογικές και φιλοσοφικές προεκτάσεις. Η Ανατολική θεολογία έδωσε έμφαση στη διάκριση φύσεως ή ουσίας και προσώπου θεμελιώνοντας μια θεολογία και κατ΄ επέκταση ανθρωπολογία με έμφαση στο πρόσωπο ως όν σε σχέση. Στη Δύση οι Πατέρες έδωσαν το προβάδισμα στην ουσία θεωρώντας το πρόσωπο ως ύπαρξη και υπόσταση της ουσίας του Πατέρα θεμελιώνοντας μια ανθρωπολογία η οποία τονίζει την ατομική υπόσταση του όντος. Έτσι, ο άνθρωπος γίνεται αντιληπτός ως υπόσταση έλλογη, ως συνείδηση του Εγώ, συνείδηση του εαυτού ως εσωτερικότητα και ατομικότητα η οποία ανοίγεται στον κόσμο και παράλληλα η ίδια γίνεται αντικείμενο ψυχολογικής θεώρησης. Μ. Mauss, «Κατηγορία του προσώπου» στο Μ. Mauss, Κοινωνιολογία και Ανθρωπολογία, μτφ. Θ. Παραδέλλης, Εικοστός Πρώτος, Αθήνα, 2004, σ. 177-184. Στ. Ράμφος, Ο Καημός του Ενός. Κεφάλαια της ψυχικής ιστορίας των Ελλήνων. Αθήνα, Αρμός, 2000, σ. 19-23. Schmid, P. (1998), Το γίγνεσθαι της προσωποκεντρικής προσέγγισης. Μια προσωποκεντρική αντίληψη του Προσώπου. (Μουλαδούδης Γ.μτφ.) Παιδαγωγική Επιθεώρηση.

Να σημειώσουμε ακόμα ότι η θεολογική σκέψη της δεκαετίας του 1960 όπως εκφράζεται από Ι. Ζηζιούλα αποτελεί μια μία συνέχεια της συζήτησης με τη ρώσικη θεολογική και φιλοσοφική σκέψη, η οποία τονίζει την πραγματικότητα του προσώπου ως δια – προσωπική και την υποκειμενικότητα ως δι – υποκειμενική. Το πρόσωπο γίνεται αντιληπτό ως γεγονός κοινωνίας, σχέσης, με τον τρόπο της αγάπης, και περιγράφεται με τον όρο sobornost. Ο Τριαδικός Θεός υπάρχει ως περιχωρητική αμοιβαιότητα και κοινωνία που πραγματώνεται με την κενωτική αγάπη. Η ύπαρξη του Θεού είναι πραγματική, υπαρξιακή δια – κοινωνία. Ο Πατέρας αγαπώντας θυσιαστικά και κενωτικά τον Υιό προχωρά στην γέννηση του. Ο Υιός θυσιαστικά παραμένει παντοτινά γέννημα του Πατρός και το Πνεύμα αποτελεί δεσμό μεταξύ των δύο άλλων Προσώπων με τρόπο κενωτικό, αγαπώντας θυσιαστικά. Η Τριάδα κατανοείται ως πραγματικότητα με κοινωνητικό, περιχωρητικό, αγαπητικό περιεχόμενο. π. Ν. Λουδοβίκος 2002. Η Αποφατική Εκκλησιολογία του Ομουσίου. Η αρχέγονη Εκκλησία σήμερα. Αθήνα: Αρμός σελ, 24-27