Συνέχεια από: Δευτέρα 2 Ιουνίου 2025
O Giambattista Vico και η πολιτισμική ιστορία
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα επακόλουθα από την εφαρμογή της μεθόδου του Vico για την ανάπλαση του παρελθόντος είναι ό,τι ονόμασα πολιτισμική πολυαρχία – ένα πανόραμα πολιτισμικής ποικιλίας, η επιδίωξη διαφορετικών, και μερικές φορές ασυμβίβαστων, τρόπων ζωής, ιδεωδών, αξιολογικών κριτηρίων. Αυτό, κατ' ακολουθίαν, συνεπάγεται ότι η αιώνια ιδέα της τέλειας κοινωνίας, όπου αλήθεια, δικαιοσύνη, ελευθερία, ευτυχία, αρετη συγχωνεύονται στην πιο τέλεια μορφή τους, δεν είναι απλώς αυτοπική (που λίγοι το αρνούνται), αλλά εσωτερικά ασυνάρτητη· γιατί αν ορισμένες απ' αυτές τις αξίες αποδειχτεί ότι είναι ασυμβίβαστες, δεν είναι δυνατόν -δεν είναι δυνατόν εννοιολογικά- να συγκεραστούν. Κάθε πολιτισμός(κουλτούρα) εκφράζεται με έργα τέχνης, στοχασμού, με τρόπους ζωής και δράσης, που διαθέτουν τον δικό τους χαρακτήρα και δεν συνδυάζονται ούτε κατ' ανάγκην αποτελούν στάδια ενιαίας εξέλιξης προς κάποιον συγκεκριμένο οικουμενικό σκοπό.
Η αντίληψη περί διαφορετικών οραμάτων ζωής και των αξιών τους, που είναι αδύνατον να προσαρμοστούν σε κάποια μεγαλοπρεπή αρμονική δομή, εξηγείται γλαφυρά στο τμήμα της Scienza nuova του Vico που πραγματεύεται τον Όμηρο. Οι απόψεις του βρίσκονται σε οξεία αντίθεση με τα δεσπόζοντα αισθητικά δόγματα της εποχής του, σύμφωνα με τα οποία, παρά τις κάποιες παρεκκλίσεις προς τον σχετικισμό, τα κριτήρια ανωτερότητας είναι αντικειμενικά, οικουμενικά και αιώνια, quod semper, quod ubique, quod ab omnibus. [«Αυτό που έχει πιστευτεί πάντα, παντού και από όλους». Πρόκειται για κριτήριο καθολικότητας της αλήθειας, και αποδίδεται στον Άγιο Βικέντιο του Λερίνου (Vincent of Lérins), έναν χριστιανό θεολόγο του 5ου αιώνα. Χρησιμοποιήθηκε κυρίως για να προσδιορίσει τι είναι ορθόδοξη πίστη: μόνο εκείνο που έχει πιστευτεί πάντοτε (semper), παντού (ubique) και από όλους (ab omnibus) μπορεί να θεωρηθεί αυθεντικά χριστιανικό. Στο κείμενο για τον Vico, η φράση αυτή επικρίνεται έμμεσα, γιατί εκπροσωπεί την ιδέα της αντικειμενικής, παγκόσμιας αλήθειας — μια ιδέα που ο Vico απορρίπτει στην ιστορική και πολιτισμική σφαίρα. Ο Vico (και οι στοχαστές που τον ακολουθούν) αντιπαραθέτει την ποικιλία και την ιστορικότητα των αξιών. Στον Vico, η αλήθεια δεν είναι μία και αιώνια, αλλά πολλαπλή, χρονικά και πολιτισμικά προσδιορισμένη.] [ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΑΝΤΙΚΑΘΙΣΤΑΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΦΡΟΝΗΜΑ ΚΑΙ ΑΝΟΙΓΕΙ ΤΟΝ ΔΡΟΜΟ ΤΟΥ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟΥ]
Έτσι, για να αναφέρουμε ένα γνωστό παράδειγμα, ενώ ορισμένοι διατείνονταν ότι οι αρχαίοι ήταν καλύτεροι ποιητές απ' ό,τι οι μοντέρνοι, κάποιοι ισχυρίζονταν ακριβώς το αντίθετο – γύρω απ' αυτό έλαβε χώρα η βαρυσήμαντη διαμάχη Αρχαίων και Μοντέρνων στα νεανικά χρόνια του Vico. Το ζήτημα που ενδιαφέρει εδώ είναι ότι οι αντίπαλοι σ' αυτήν τη σύγκρουση υπεραμύνθηκαν των τοποθετήσεών τους βάσει ταυτόσημων αξιών που και οι δύο πλευρές θεωρούσαν ότι ισχύουν αιώνια, ανεξαρτήτως εποχής και για κάθε μορφή τέχνης.
Όχι όμως και ο Vico. Ο ίδιος μας εξιστορεί ότι «στην παιδική ηλικία του κόσμου οι άνθρωποι ήταν από τη φύση τους ποιητές ολκής». Γιατί η φαντασία είναι ρωμαλέα στους πρωτόγονους λαούς, ενώ η λογική ικανότητα ασθενική. Ο Όμηρος, πίστευε ο Vico, έζησε προς τα τέλη του πολιτισμού εκείνου τον οποίο περιγράφει με τέτοιον απαράμιλλο τρόπο, που δεν υπάρχει το αντίστοιχό του σε νεότερους συγγραφείς. Οι ομηρικοί άνθρωποι είναι «τραχείς, αγροίκοι, άγριοι, ατίθασοι, υπερήφανοι». Ο Αχιλλέας είναι ωμός, βίαιος, εκδικητικός και ενδιαφέρεται μόνο για τα δικά του αισθήματα· όμως, απεικονίζεται ως άμεμπτος πολεμιστής – ο ιδεώδης ήρωας του ομηρικού κόσμου. Οι αξίες αυτού του κόσμου παρήλθαν ο Vico ζούσε σε πιο ανθρώπινη εποχή. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει, έτσι υποστήριζε, ότι η τέχνη αυτής της οψιμότερης εποχής είναι κατ' ανάγκην ανώτερη από εκείνη του σημαντικότερου όλων των ποιητών. Ο Όμηρος αναμφίβολα θαύμαζε τις αξίες αυτών των τρομερών ανθρώπων· ο διθυραμβικός έπαινος των άγριων και σκληρών πολεμιστών που συμμετείχαν στην ωμή σφαγή, η περιγραφή των ολύμπιων θεών που τόσο συντάραξε τον Πλάτωνα και ανάγκασε τον Αριστοτέλη να θελήσει να τον «διορθώσει», δεν θα μπορούσε να έχει γίνει από τους καλλιεργημένους ποιητές της Αναγέννησης ή της εποχής του Vico.
Ο Vico είναι σαφής ότι πρόκειται για ανεπανόρθωτη απώλεια. Με ανάλογο τρόπο αναφέρεται σε ρωμαίους συγγραφείς οι οποίοι εκθείαζαν άνδρες όπως ο Βρούτος, ο Μούκιος Σκαιόλας, ο Μάνλιος, οι Δέκιοι - άνδρες οι οποίοι, όπως επισημαίνει, κατέστρεφαν, λήστευαν, αφάνιζαν τους δύσμοιρους ρωμαίους πληβείους. Μας υπενθυμίζει πως όταν, σε ακόμη προγενέστερη εποχή, ο βασιλιάς Άγης της Σπάρτης προσπάθησε να βοηθήσει τους κατατρεγμένους, εκτελέστηκε ως προδότης.
Ωστόσο, αυτά τα ανυπέρβλητα αριστουργήματα γράφτηκαν από ανθρώπους και για ανθρώπους άγριους και σκληρούς, Ίσως είμαστε ανώτεροι απ' αυτούς τους βάρβαρους (πιστεύει ο Vico) ως προς την ορθολογική σκέψη, τη γνώση, την ανθρωπιά, αλλά δεν διαθέτουμε, γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, την έξοχη, στοιχειακή δύναμη της φαντασίας ή της γλώσσας αυτών των θαυμάσιων επών, που μόνο κάποιος βάρβαρος και πρωτόγονος πολιτισμός μπορεί να δημιουργήσει. Για τον Vico δεν υπάρχει πραγματική πρόοδος στις τέχνες· η μεγαλοφυΐα της τάδε εποχής δεν συγκρίνεται με τη μεγαλοφυΐα της δείνα. Θα το θεωρούσε επιπόλαιο ν' αναρωτηθούμε κατά πόσον ο Σοφοκλής ήταν καλύτερος ποιητής από τον Βιργίλιο ή ο Βιργίλιος από τον Ρακίνα. Ο κάθε πολιτισμός δημιουργεί αριστουργήματα που ανήκουν σ' αυτόν και μόνο, και άμα παρέλθει, θαυμάζει κανείς τις αρετές του ή κατακρίνει τη φαυλότητά του: ίσαμε εδώ, όμως τίποτε δεν μπορεί να τους ξαναφέρει πίσω. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε η ιδέα της τέλειας κοινωνίας, όπου όλες οι αρετές των επιμέρους πολιτισμών θα συμφύονται αρμονικά, δεν έχει νόημα. Η μία αρετή μπορεί να αποδειχτεί ασυμβίβαστη με την άλλη. Το ασυνδύαστο παραμένει ασυνδύαστο. Οι αρετές των ομηρικών ηρώων δεν είναι οι αρετές της εποχής του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, ο οποίοι εν ονόματι αυτών των αρετών επιτέθηκαν στην ηθικότητα των ομηρικών επών· ούτε οι αρετές της Αθήνας του 5ου αιώνα, παρότι ο Βολταίρος σκεφτόταν διαφορετικά, είναι παρόμοιες με τις αρετές της αναγεννησιακής Φλωρεντίας ή της Αυλής των Βερσαλλιών. Υπάρχει συγχρόνως κέρδος και ζημία κατά το πέρασμα από το ένα πολιτισμικό στάδιο στο άλλο όμως, όποιο κι αν είναι το κέρδος, ό,τι χάνεται, χάνεται για πάντα και δεν θα αναστηθεί σε κανέναν γήινο παράδεισο.[ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑΙ ΑΞΙΕΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΡΕΤΕΣ. ΚΑΤΙ ΠΟΥ ΑΠΟΔΕΙΚΝΥΟΥΝ ΟΙ ΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ. ΔΕΝ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑΙ, ΔΕΝ ΕΠΑΝΑΛΑΜΒΑΝΟΝΤΑΙ. ΔΕΝ ΥΦΙΣΤΑΤΑΙ ΟΥΤΕ ΤΟ ΕΠΕΚΕΙΝΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ, ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ, ΦΥΣΙΚΑ Η ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΒΡΕΙ ΘΕΣΗ]
Υπάρχει κάτι θαρραλέα πρωτότυπο γύρω από έναν στοχαστή, ο οποίος, σε έναν τόσο αυτάρεσκο πολιτισμό σαν εκείνο στον οποίο γεννήθηκε ο Vico, έναν πολιτισμό που θεωρούνταν κολοσσιαία πρόοδος σε σχέση με την κτηνωδία, τον παραλογισμό, την άγνοια προγενέστερων εποχών, τολμούσε να ισχυριστεί ότι ένα απροσμέτρητα αριστουργηματικό ποίημα μπορούσε να δημιουργηθεί μόνο από μια σκληρή, άγρια και, κατά τους μεταγενέστερους, ηθικά αποκρουστική εποχή.[ΤΟ ΤΑΛΕΝΤΟ ΑΝΤΙΚΑΤΕΣΤΗΣΕ ΤΗΝ ΡΩΜΗ] Αυτό ισοδυναμεί με άρνηση της πιθανότητας να εναρμονιστούν οι αρετές σε κάποιον ιδεώδη κόσμο.[ΟΙ ΦΥΣΙΚΕΣ ΑΡΕΤΕΣ] Επομένως, το να κρίνουμε τα επιτεύγματα οποιασδήποτε εποχής χρησιμοποιώντας κάποιο μοναδικό απόλυτο κριτήριο -το κριτήριο που εφαρμόζουν οι κριτικοί και θεωρητικοί μιας μεταγενέστερης περιόδου- δεν είναι μόνο ανιστορικό και αναχρονιστικό, αλλά εδράζεται στην πλάνη, στην υπόθεση ότι υπάρχουν αιώνια κριτήρια -οι ιδεώδεις αξίες ενός ιδεώδους κόσμου-, όταν στην πραγματικότητα μερικά από τα πιο λαμπρά έργα των ανθρώπων συνδέονται οργανικά με κάποιον πολιτισμό που ορισμένες πλευρές του ενδέχεται -ίσως είναι αναπόφευκτο- να τις καταδικάζουμε, μολονότι αξιώνουμε να κατανοήσουμε για ποιο λόγο οι συγκεκριμένοι άνθρωποι αισθάνονταν, σκέπτονταν και δρούσαν με τον τρόπο που το έκαναν.
Άρα, η ιδέα της τέλειας κοινωνίας όπου εκπληρώνονται στο ακέραιο όλοι οι πόθοι των ανθρώπων θεωρείται ασυνάρτητη, τουλάχιστον με εγκόσμια κριτήρια: ο Όμηρος δεν μπορεί να συνυπάρχει με τον Δάντη ούτε ο Δάντης με τον Γαλιλαίο. Αυτό στις μέρες μας είναι κοινοτοπία.[ΚΑΝΕΝΑ ΕΡΓΟ ΤΕΧΝΗΣ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΣΤΑΘΕΙ ΔΙΠΛΑ ΣΤΗΝ ΟΜΟΡΦΙΑ ΕΝΟΣ ΚΡΙΝΟΥ. ΜΟΝΟ Ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ] Όμως, οι αντιουτοπικές συνέπειες του τμήματος της Scienza nuova για τον Όμηρο, οι οποίες ως επί το πλείστον απορρίφθηκαν επί των ημερών του, αποτελούν μάθημα για την εποχή μας. Η απαράμιλλη προσφορά του Διαφωτισμού στον αγώνα ενάντια στον σκοταδισμό, την καταπίεση, την αδικία και την ανορθολογικότητα κάθε είδους είναι αδιαμφισβήτητη. Ωστόσο, απ' ό,τι φαίνεται, όλα τα σημαντικά απελευθερωτικά κινήματα, προκειμένου να κάμψουν την αντίσταση καθιερωμένων δογμάτων και συνηθειών, αναγκάζονται να φτάσουν σε υπερβολές και παραγνωρίζουν τις αρετές εκείνου στον οποίο επιτίθενται. Η απόφανση ότι ο άνθρωπος είναι συγχρόνως υποκείμενο και αντικείμενο του εαυτού του, δεν συμβιβάζεται εύκολα με τις απόψεις των παρισινών philosophes, για τους οποίους η ανθρωπότητα είναι, κυρίως, αντικείμενο επιστημονικής έρευνας. Την αντίληψη ότι η ανθρώπινη φύση είναι κατά βάση η ίδια πάντοτε και παντού, και ότι υπακούει σε αιώνιους νόμους που δεν υπόκεινται σε ανθρώπινο έλεγχο, δεν τόλμησε κανείς να την αμφισβητήσει, παρά μόνο μια δράκα θαρραλέων στοχαστών. Όμως, αν την απόδεχτούμε στο όνομα της επιστήμης, σημαίνει ότι παραγνωρίζουμε και υποβιβάζουμε τον ρόλο του ανθρώπου ως δημιουργού και καταστροφέα αξιών, ολόκληρων μορφών ζωής, του ανθρώπου ως υποκειμένου, πλάσματος με εσωτερική ζωή που δεν υφίσταται σε άλλους κατοίκους του σύμπαντος. Οι πιο φημισμένοι ουτοπιστές της μοντέρνας εποχής, από τον Thomas More μέχρι τον Mably, τον Saint-Simon, τον Fourier, τον Owen και τους οπαδούς τους, έδωσαν μια κατά κάποιον τρόπο στατική εικόνα των βασικών χαρακτηριστικών του ανθρώπου και, κατά συνέπεια, μια εξίσου στατική περιγραφή της εφικτής τέλειας κοινωνίας. Επομένως όλοι αυτοί παραγνώρισαν τον χαρακτήρα του ανθρώπου ως αυτομετασχηματιζόμενου όντος, ικανού να επιλέγει ελεύθερα, εντός των ορίων που επιβάλλονται από τη φύση και την ιστορία, ανάμεσα σε ανταγωνιστικούς, αλληλοαποκλειόμενους σκοπούς.[ΠΑΡΑΓΝΩΡΙΣΑΝ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΗΣ]
Η σύλληψη του ανθρώπου ως ενεργού υποκειμένου, το οποίο θέτει σκοπούς, ωθούμενο από δικούς του ενσυνείδητους στόχους καθώς και από αιτιώδεις νόμους, ικανού για απρόσμενα πετάγματα της σκέψης και της φαντασίας, και η σύλληψη του πολιτισμού ως δημιουργήματος της προσπάθειάς του να επιτύχει αυτογνωσία και έλεγχο του περιβάλλοντός του, σε αντίθεση με τις υλικές και ψυχικές δυνάμεις τις οποίες μπορεί να χρησιμοποιεί, όχι όμως να τις παρακάμπτει, βρίσκεται στην καρδιά κάθε γνήσιας ιστορικής μελέτης. Προκειμένου να ασκήσουν την προσήκουσα δραστηριότητά τους, οι ιστορικοί απαιτούν την ικανότητα της φαντασιακής ενόρασης, χωρίς την οποία τα λείψανα του παρελθόντος παραμένουν νεκρά και άψυχα. Η χρησιμοποίηση αυτής της φαντασιακής ενόρασης είναι, ανέκαθεν ήταν, παρακινδυνευμένη υπόθεση.[ΚΑΘΟΤΙ ΑΝΑΜΙΓΝΥΕΤΑΙ Η ΕΠΑΡΣΗ ΜΕ ΤΟ ΤΑΛΕΝΤΟ]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου