Λαμπρότερο από χίλιους ήλιους

Λαμπρότερο από χίλιους ήλιους (Heller als tausend Sonnen)

του Robert Jungk, Scherz & Goverts Verlag, 1956

Κεφάλαιο πρώτο: Ο καιρός των αλλαγών

Ι

Διηγούνται, πως κάποια μέρα κατά το τελευταίο έτος του α’ ΠΠ, ο Ernest Rutherford, που ήταν ήδη διάσημος ερευνητής των ατόμων, δεν εμφανίστηκε σε μια συνεδρίαση εμπειρογνωμόνων, όπου θα συζητούσαν για μια νέα μέθοδο άμυνας κατά εχθρικών υποβρυχίων. Όταν κάποιος του είχε κάνει παρατήρηση γιατί έλειψε, ο γεροδεμένος Νεοζηλανδός ξέσπασε:

«Talk softly, please! Μόλις έκανα κάποια πειράματα που μας οδηγούν στην υπόθεση, πως είναι δυνατόν να διασπασθεί το άτομο με ανθρώπινη επέμβαση. Αν η υπόθεση αυτή επιβεβαιωθεί, τότε η ανακάλυψη αυτή θα είναι πολύ πιο σημαντική από τον πόλεμο σας.»

Τον Ιούνιο του 1919, τον ίδιο μήνα που στις Βερσαλίες υπέγραφαν συμφωνίες ειρήνης, ο Rutherford δημοσίευσε στο «Philosophical Magazine» εργασίες που περιέγραφαν τα πειράματα του, και έδειχναν πως είχε πραγματοποιήσει ένα παλιό όνειρο της ανθρωπότητας. Βομβαρδίζοντας ένα στοιχείο (στην προκειμένη περίπτωση το Άζωτο) με α-σωματίδια (πυρήνες του στοιχείου Ηλίου, που αποτελούνται από 2 πρωτόνια και 2 νετρόνια), κατάφερε να το μετατρέψει σε άλλο στοιχείο, οξυγόνο ή υδρογόνο.

Η «transmutatio materiae», που οι αλχημιστές για χρόνια προσπαθούσαν να επιτύχουν, ήταν πια πραγματικότητα. Αυτοί οι πρόδρομοι της μοντέρνας φυσικής επιστήμης, λόγω της κοσμοθεωρίας τους, δεν σκέφτονταν μόνο το υλικό μέρος, αλλά και τις ηθικές συνέπειες των εγχειρημάτων τους. «Αρνηθείτε στους ισχυρούς και στους πολεμιστές τους την πρόσβαση στα εργαστήρια σας, γιατί αυτοί καταχράζονται το ιερό μυστικό για να εξυπηρετήσουν την εξουσία τους», προειδοποιούσαν τις νεότερες γενιές ερευνητών.

Στις διάσημες ανακοινώσεις του Rutherford για την μετατροπή του ατόμου του Αζώτου, δεν υπάρχει καμιά παρόμοια παρατήρηση. Στον εικοστό αιώνα, αυτό θα ήταν αντίθετο προς κάθε ισχύοντα κανονισμό. Ο φυσικός επιστήμονας των ημερών μας δεν πρέπει να φιλοσοφεί για τις «παρενέργειες» των ανακαλύψεων του. Ακόμα και αν οι εργασίες του δημοσιεύονται στο «Philosophical Magazine». Αυτό ισχύει από τον 17^ο αιώνα, όταν οι ακαδημίες επιστημών είχαν αποφασίσει, πως στις συνεδριάσεις τους δεν επιτρέπεται η συζήτηση για πολιτικά, ηθικά ή θεολογικά θέματα.

Η απομόνωση όμως των φυσικών επιστημών 1919 ήταν απλά μια «υπόθεση εργασίας». Ακριβώς ο πόλεμος αυτός που μόλις είχε τελειώσει, είχε καταδείξει, με την χρήση των όπλων που ήταν προϊόν εφαρμογής επιστημονικών ανακαλύψεων, πόσο στενά και μοιραία συνδέονται «απόκοσμα» εργαστήρια με την αιματηρή πραγματικότητα του πεδίου μάχης.

Ο πόλεμος όμως είχε χτυπήσει και το εργαστήριο του Rutherford. Σχεδόν όλα τα «αγόρια, boys» του, όπως αποκαλούσε τους βοηθούς και φοιτητές που τον έβλεπαν σαν πατέρα, είχαν υπηρετήσει στον πόλεμο. Ο Moseley, ο πιο χαρισματικός από τους συνεργάτες, του είχε σκοτωθεί το 1915 στα Δαρδανέλια. Ακόμα και πηγή Ραδίου που χρησιμοποιούσε στα πειράματα του, είχε κατασχεθεί, γιατί ήταν –ειρωνεία της μοίρας– περιουσιακό στοιχείο του εχθρού. Πριν την έναρξη του πολέμου, το Radium-Institut από την Βιέννη του είχε δανείσει 250 χιλιοστόγραμμα από την πολύτιμη ουσία. Αυτό ήταν για τους Αυστριακούς εύκολο, γιατί τα μοναδικά ορυχεία ουρανίου της Ευρώπης, στο Joachimsthal της  Βοημίας, ανήκαν στην Αυστροουγγρική αυτοκρατορία. Ο Rutherford δεν αναγνώρισε ποτέ την κατάσχεση, ούτε ήταν ευχαριστημένος που του επέτρεψαν να χρησιμοποιήσει το κατασχεθέν υλικό για κάποιο καιρό. Ο γνωστός για την ανυποχώρητη στάση του και την εμμονή στις αρχές του λόγιος, απαιτούσε να του επιτραπεί, μετά το πέρας των εχθρικών αισθημάτων, είτε να πάει ο ίδιος να επιστρέψει αυτό που του δάνεισαν οι φίλοι του, είτε να το αγοράσει. Και η αλυγισιά του απέναντι στις αρχές δούλεψε. Στις 14 Απριλίου του 1921, έγραψε στον συνάδελφο του Stefan Meyer, που ζούσε στην Βιέννη που μαστιζόταν από τον πληθωρισμό:

«Με ανησύχησε πολύ αυτό που μου γράψατε για την οικονομική κατάσταση του ινστιτούτου σας. Γι’ αυτό έκανα ότι περνούσε από το χέρι μου να βρω χρήματα για την αγορά αυτής της μικρής ποσότητας Ραδίου, που η Ακαδημία της Βιέννης τόσο απλόχερα μου δάνεισε. Ήταν μεγάλη βοήθεια για τις έρευνες μου».

Ο Meyer του μήνυσε πως η τιμή του Ραδίου είναι «τρομακτικά υψηλή», αλλά αυτό δεν συγκίνησε τον Rutherford. Είχε μαζέψει πολλές εκατοντάδες στερλίνες, με τις οποίες το Ινστιτούτο πέρασε τα δύσκολα χρόνια.

II

Ακόμα και κατά την διάρκεια του πολέμου, ο Rutherford διατηρούσε την επικοινωνία με τους μαθητές και φίλους του στην Γερμανία και Αυστρία-Ουγγαρία. Ιδιαίτερα με τον Hans Geiger, παλιό και πιστό βοηθό του, που ανακάλυψε τον μετρητή-Geiger, που έχει γίνει απαραίτητος για την μέτρηση της αόρατης ραδιενέργειας. Η διεθνής «οικογένεια των φυσικών» έμεινε όσο της ήταν δυνατό ενωμένη. Οπωσδήποτε ήταν σε καλύτερη κατάσταση σε σχέση με τους συγγραφείς και άλλους των επιστημών του πνεύματος, που εξέδιδαν μανιφέστα γεμάτα μίσος για τους συναδέλφους τους στις εχθρικές χώρες. Άνθρωποι που πριν ξεσπάσει ο πόλεμος επικοινωνούσαν για χρόνια μέσω επιστολών, ή δούλευαν μαζί στα εργαστήρια, δεν ήταν δυνατόν να γίνουν «εχθροί» με μια διαταγή. Όπου ήταν δυνατόν βοηθούσαν ο ένας τον άλλο. Έτσι, οι Γερμανοί δάσκαλοι του Rutherford, Nernst και Rubens, εξασφάλισαν στον James Chadwick (που ήταν στενός συνεργάτης του Rutherford και την εποχή εκείνη έγκλειστος στο στρατόπεδο Ruhleben, αργότερα τιμήθηκε με το βραβείο Nobel) την δυνατότητα να οργανώσει ένα μικρό εργαστήριο, όπου με άλλους κρατούμενους είχε κάνει πολλά ενδιαφέροντα πειράματα. Τον Μάιο του 1918, όταν οι τρομερές επιθέσεις στην βόρεια Γαλλία απαιτούσαν καθημερινώς τις ζωές πολλών Άγγλων και Γερμανών, ο Chadwick έγραψε στον δάσκαλο του Rutherford:

«Δουλεύουμε πάνω στην...παραγωγή διάφορων τύπων άνθρακα (γραφίτης, διαμάντι...) με την χρήση φωτός... τους τελευταίους μήνες είχα επισκεφθεί τους Rubens, Nernst και Warburg. Ήταν ιδιαίτερα εξυπηρετικοί και προσφέρθηκαν να μας δανείσουν ότι μπορούν. Πράγματι, πολλοί μας δάνεισαν επιστημονικά όργανα.»

Μόλις είχε χαλαρώσει λίγο η κατάσταση, και τα σύνορα ήταν πια ανοικτά, φυσικοί από όλο τον κόσμο έπιασαν πάλι επαφή, για να γνωστοποιήσουν ο ένας στον άλλο τις προόδους των εργασιών τους που έλαβαν χώρα στη διάρκεια του πολέμου. Όχι μόνο το συνηθισμένο ταχυδρομείο, αλλά και η τηλεγραφική υπηρεσία, έπρεπε να βοηθήσει στην όσο τον δυνατόν ταχύτερη ανταλλαγή των αποτελεσμάτων. Οι τηλεγραφήτριες της Κοπεγχάγης είχαν συχνά πολλές δυσκολίες, στο να μεταφέρουν ορθώς τα μηνύματα από το ινστιτούτο του καθηγητή Niels Bohr, (προς επιστήμονες στην Αγγλία, Γαλλία, Ολλανδία, Γερμανία, ΗΠΑ και Ιαπωνία), που ήταν γεμάτα από ακαταλαβίστικους γι’ αυτές μαθηματικούς τύπους.

Στον χάρτη της έρευνας του ατόμου, υπήρχαν τρία σημεία που προσέλκυαν ιδιαιτέρως: α) Cambridge, απ’ όπου ο Rutherford, σαν ένας γκρινιάρης και οξύθυμος βασιλιάς, διοικούσε την χώρα των μικρότατων διαστάσεων που πρώτος αυτός είχε κατακτήσει, β) Κοπεγχάγη, που με το στόμα του σοφού Niels Bohr εξέδιδε νόμους για αυτή την τόσο νέα και αινιγματική περιοχή του μικρόκοσμου, και γ) Göttingen, όπου η τριανδρία αποτελούμενη από Max Born, James Frank και David Hilbert, αμφισβητούσε αμέσως ότι ανακαλύπτονταν στην Αγγλία και ότι στην Δανία πίστευαν ότι το εξήγησαν επαρκώς.

Σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, η αλληλογραφία ήταν πια ανεπαρκής για την επίτευξη της εξήγησης των πολλών εντυπωσιακών ερωτημάτων του ατομικού κόσμου. Έτσι άρχισε η εποχή των συνεδρίων και συνδιασκέψεων. Ο Bohr απλά έπρεπε να δώσει την πληροφορία ότι θα είναι στην Göttingen για μια εβδομάδα και θα μιλήσει για τις εργασίες που έκανε κατά την διάρκεια του πολέμου. Όποιος φυσικός είχε την παραμικρή δυνατότητα πήγαινε σε αυτό το «φεστιβάλ του Bohr». Μάλιστα από χώρες όπου πριν τον πόλεμο δεν είχε γίνει κάποια σημαντική έρευνα, έρχονταν ειδήσεις για ενδιαφέροντα πειράματα και αποτελέσματα: Ινδία και Ιαπωνία, οι ΗΠΑ και η επαναστατημένη Ρωσία. Η Σοβιετική Ένωση επιδείκνυε τον μεγαλύτερο ζήλο προς απόκτηση επικοινωνίας με τους ερευνητές της Δύσης. Το κράτος των μπολσεβίκων όχι μόνο ήθελε οι επιστήμονες να μαθαίνουν «από τους έξω», αλλά φρόντιζε μάλιστα οι δημοσιεύσεις να μεταφράζονται στα αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά. Στο πεδίο της έρευνας, ακόμα και στο δικτατορικό αυτό κράτος, δεν υπήρχε την εποχή εκείνη μυστικότητα και λογοκρισία.

Ένας διάσημος φυσικός της εποχής είπε πως στο επάγγελμά του είναι όπως σε μια μυρμηγκοφωλιά. Ο καθένας τρέχει συνεπαρμένος, με το κομμάτι γνώσης που μόλις βρήκε, στο χέρι, και αφού το έχει καταθέσει, δεν προλαβαίνει να γυρίσει,και άλλος το πήρε άλλου. Οι Planck, Einstein, οι Curies, Rutherford και Bohr, συντάραξαν τόσο βαριά το οικοδόμημα της Φυσικής που στην μετάβαση στον 20^ο αιώνα φάνταζε ακόμα σταθερό. Αυτό το γεγονός παρακίνησε τον Arnold Sommerfeld, που ήταν ως ερμηνευτής της νέας τάσης, ο πιο επιτυχημένος δάσκαλος της γενιάς εκείνης, να πει πως, έπρεπε να προειδοποιηθούν όσοι ενδιαφερόνται να σπουδάσουν Φυσική ως εξής:

«Προσοχή, κίνδυνος κατάρρευσης! Λόγω ριζικής ανοικοδόμησης προσωρινά κλειστό!»

Ο Rutherford  υποστήριζε όμως, για όλη την σύγχυση φταίνε μόνο οι θεωρητικοί, και όχι οι πειραματιστές: «Έχουν πολύ ψηλά την ουρά», έλεγε τρίζοντας τα δόντια. «Εμείς οι πρακτικοί φυσικοί πρέπει να τους τις κατεβάσουμε.»

ΙΙΙ

Τι ακριβώς είχε συμβεί; Ο κόσμος που συγκλονίζονταν από τις μεταπολεμικές οδύνες, δεν βρήκε εν μέσω επαναστάσεων και πληθωρισμών τον χρόνο, την υπομονή, ή απλά την δύναμη, να συλλάβει την πιο βαθιά μεταβολή, την σημαντικότερη  από όλες τις υποτιμήσεις: την βαθιά μεταβολή της κοσμοθεωρίας. Ο Planck είχε συνταράξει την από αιώνες αυτονόητη θεώρηση ότι η φύση δεν κάνει άλματα. Ο Einstein είχε αποφανθεί πως τα θεωρούμενα ως σταθερά μεγέθη, τον χώρο και τον χρόνο, είναι σχετικά, και πως η ύλη είναι «παγωμένη» ενέργεια. Οι Curies, ο Bohr και ο Rutherford έδειξαν πως το άτμητο τέμνεται, πως το σταθερό, αν το κοιτάξει κανείς με λεπτομέρεια, δεν είναι και τόσο στερεό, αλλά βρίσκεται σε συνεχή κίνηση και μεταβολή.

Τα α-σφαιρίδια του καθηγητού Rutherford, θα έπρεπε να είχαν συγκλονίσει, όχι μόνο τα άτομα του Αζώτου, αλλά και την ψυχική βεβαιότητα των ανθρώπων, και θα έπρεπε να είχαν αποκαλύψει τους από χρόνια ξεχασμένους φόβους για το τέλος του κόσμου. Αυτά όμως φαίνονταν τότε πως είναι απομακρυσμένα από αυτά που μπορούν να συλλάβουν οι απλές αισθήσεις του ανθρώπου. Αυτό που οι φυσικοί πίστευαν ότι διαπίστωναν, με τα πολύπλοκα όργανα τους ή με τις ακόμα πιο πολύπλοκες μαθηματικές εξισώσεις, για την»αληθινή φύση» του κόσμου μας, θεωρούνταν τότε μόνο δική τους υπόθεση. Και όπως φαίνεται, και οι ίδιοι δεν περίμεναν ότι θα βρεθούν πρακτικές συνέπειες των ανακαλύψεων τους. Ο Rutherford είχε διαβεβαιώσει, ότι πιστεύει πως ο κόσμος δε θα βιώσει ποτέ την εκμετάλλευση της ενέργειας που βρίσκεται στα άτομα (ένα σφάλμα, στο οποίο πίστευε μέχρι τον θάνατο του το 1937).

Ο Walter Nernst, Γερμανός φυσικός και νομπελίστας, έγραφε το 1921, όταν προσπάθησε να δώσει στο πλατύ κοινό να καταλάβει τι σημαίνουν οι νέες ανακαλύψεις του Rutherford: «Ζούμε πάνω σε ένα νησί από μπαρούτι». Για να καθησυχάσει όμως το κοινό του, πρόσθεσε: «...δόξα τω Θεώ, δεν βρήκαμε ακόμα το σπίρτο.»

Γιατί λοιπόν να ανησυχεί κανείς;

Οι φυσικοί όμως ανησυχούσαν. Στην αρχή όχι τόσο για τον κόσμο, όσο για την επιστήμη τους, όπου τίποτα πια δεν «συμφωνούσε», με την παλιά έννοια του όρου. Ακριβώς γι’ αυτό εμφανίστηκαν τόσα πολλά νέα, εκπληκτικά, που η παλιά ματιά δεν τα είδε.

Αυτή λοιπόν ήταν η θαυμαστή και συναρπαστική εποχή, για την οποία έγραψε ένας από τους νεότερους συμμετέχοντες, ο Αμερικανός Robert Oppenheimer, τα εξής:

«Αυτό που καταλαβαίνουμε ως ατομική φυσική, αυτό που ονομάζουμε κβαντική θεωρία των ατομικών συστημάτων, ξεκίνησε όταν άλλαζε ο αιώνας, και έφτασε στο αποκορύφωμα του και έλαβε την μορφή που έχει σήμερα την δεκαετία του είκοσι. Ήταν μια ηρωική εποχή. Αυτό που πέτυχε δεν ήταν δημιουργία ενός μοναδικού άνδρα, αλλά προέκυψε από την συνεργασία πολλών επιστημόνων από πολλές χώρες, αν και το θαυμαστό, εκλεπτυσμένα κριτικό πνεύμα του Niels Bohr καθοδηγούσε το έργο από την αρχή μέχρι το τέλος, το συγκρατούσε ενιαίο, και τέλος το μεταμόρφωσε. Ήταν μια εποχή υπομονετικής εργασίας στα εργαστήρια, αποφασιστικών πειραμάτων και τολμηρών προσπαθειών, πολλών εσφαλμένων ενάρξεων και πολλών υποθέσεων που δεν έστεκαν. Ήταν μια εποχή έντονης αλληλογραφίας και βιαστικών συνεδρίων, της συζήτησης, της κριτικής, και λαμπρών μαθηματικών αυτοσχεδιασμών. Για όλους τους συμμετέχοντες ήταν μια δημιουργική εποχή. Οι νέες τους ανακαλύψεις τους είχαν γεμίσει με τρόμο και ενθουσιασμό ταυτόχρονα».

Ένας άλλος μάρτυρας εκείνων των χρόνων, ο μεγάλος Γερμανός φυσικός Pascual Jordan, θυμάται:

«Όλοι ήταν γεμάτοι με μια συναρπαστική ένταση. Ο πάγος είχε σπάσει... Γινόταν όλο και πιο σαφές, ότι είχαμε φτάσει σε ένα μη αναμενόμενο βαθύ στρώμα των μυστικών της φύσης, ότι απαιτούνταν εντελώς νέοι τρόποι σκέψης, που υπερέβαιναν όλες τις μέχρι τότε αντιλήψεις της φυσικής, εάν θέλαμε να λύσουμε τις αντιφάσεις που εμφανίζονταν (που αργότερα προσδιορίστηκαν ως φαινομενικές αντιφάσεις)».

Μετάφραση Πέτρος

Αμέθυστος