Jan Patočka, Ο Πλάτων και η Ευρώπη (3)

 Συνέχεια από: Παρασκευή 19 Μαρτίου 2021

Jan Patocka, Ο Πλάτων και η Ευρώπη! (8)

Jan Patocka, Πλάτων και η Ευρώπη

Οι εισαγωγές!  (1) Giovanni Reale.

4. Ο Πλάτων και οι τρείς φόρμες τής φροντίδος τής ψυχής!  

Η θεωρία της φροντίδος τής ψυχής ανεπτύχθη μέχρι τις ακραίες της συνέπειες από τον Πλάτωνα, ο οποίος διέγραψε τον χάρτη τής φιλοσοφικής έρευνας σε τρείς κατευθύνσεις, κάθε μία από τις οποίες φέρει στον κεντρικό πυρήνα αυτού που ο άνθρωπος είναι σαν ψυχή.

          Η πρώτη (η οποία είναι εκείνη σύμφωνα με την οποία κινήθηκε ο ίδιος ο Ηράκλειτος) αναπτύσσεται στην εκτέλεση του κοσμο-οντολογικού σχεδιασμού: η ψυχή φροντίζει τον εαυτό της σαν αυτή στην οποία ο κόσμος φανερώνεται, επομένως δημιουργώντας ένα όραμα το οποίο δίνει λόγο για τον ίδιο τον κόσμο και σ’αυτόν πραγματοποιείται με τον κατάλληλο τρόπο.

          Ο πρώτος τρόπος λοιπόν είναι οντο-κοσμολογικός, δηλαδή το όραμα τής ολότητος του κόσμου και των πρώτων αρχών. Ο Πλάτων ανέπτυξε αυτό το σχέδιο ιδιαιτέρως στα προφορικά δόγματα, γνωστά σαν μαθήματα “περί αγαθού”, τα οποία καθιστούσαν το Ένα και την Δυάδα τις πρώτες αρχές.

          Ο συγγραφεύς συνδέει, κατά κάποια έννοια, τα προφορικά δόγματα του Πλάτωνος στην φαινομενολογία του, η οποία στέκεται στην φανέρωση του ταυτού στο εσωτερικό της διαφορετικότητος, δηλαδή την ενότητα που είναι παρούσα στην πολλαπλότητα!

          Στην φανέρωση των πραγμάτων, οι μαθηματικές δομές παίζουν έναν βασικό ρόλο: διότι για να εμφανισθεί ένα πράγμα, πρέπει να είναι “Ένα”. Αυτό το πράγμα, το ένα, είναι όμως εκτεταμένο στον χώρο, επομένως έχει μίαν επιφάνεια, η επιφάνεια αποτελείται από γραμμές, η γραμμή περιορίζεται από δύο τουλάχιστον σημεία. Προκύπτει λοιπόν μία ιεραρχία, η οποία πάει από τα δύο σημεία, στις γραμμές, στις επιφάνειες, στα στερεά. Στην σύσταση των υλικών πραγμάτων επομένως, τα μαθηματικά αποτελούν ένα παράδειγμα αναφοράς της ίδιας τής συνθέσεως.

          Ο φιλόσοφος όμως, πρέπει να είναι ικανός να συλλάβει την απλή και καθαρή ενότητα, πέραν κάθε πολλαπλότητος. Αυτή η σύλληψη έχει το νόημα ενός περάσματος από το ορατό στο αόρατο, μέσω των αριθμών (που είναι οι πρωτογενείς σχέσεις ανάμεσα στην ενότητα και την αοριστία). Η ψυχή είναι ικανή να ενεργήσει αυτό το πέρασμα, δεδομένου ότι αυτή η ίδια καταμετρά, όπως είναι οι αριθμοί. Αυτό σημαίνει ότι η ψυχή έχει ένα καταστατικό ανάλογο των μαθηματικών οντοτήτων, ενδιάμεσες ανάμεσα στην ορατή πραγματικότητα και την αόρατη (όπως το αποδεικνύει ο Πλάτων στον Τίμαιο).

          Αυτό αποτελεί τον Πυρήνα της Πλατωνικής “μεταφυσικής”. Η φροντίδα της ψυχής με την μεταφυσική σημαίνει να αναγνωρίσουμε στην ψυχή τον διαμεσολαβητικό ρόλο ανάμεσα στον αισθητό κόσμο και τον υπεραισθητό!

          Ο δεύτερος τρόπος (κατεύθυνση) είναι η ζωή τού φιλοσόφου στο εσωτερικό της κοινότητος η οποία είναι οργανωμένη στην βάση της δικαιοσύνης και εν όψει μίας σωστής ισορροπίας ανάμεσα στην εξουσία και την ελευθερία. Στην Πλατωνική σύνθεση του κράτους που κυβερνάται από μία πνευματική εξουσία, η εσωτερική οργάνωση αντανακλά την σύσταση την ίδια της ψυχής. Ο Πλάτων έζησε την δύση της Αθηναϊκής κοινωνίας, η οποία αντιπροσωπεύθη από την καταδίκη σε θάνατο του Σωκράτη και ενδιαφέρεται να επεξεργαστεί μία σύλληψη του Κράτους στο οποίο ο φιλόσοφος όχι μόνον δεν είναι αναγκασμένος να πεθάνει αλλά αντιθέτως γίνεται το στήριγμα ενός Κράτους Δικαίου.

          Ο συγγραφεύς εξετάζει τα βιβλία της Πολιτείας, μένοντας στην ανάλυση του τελείως δικαίου ανθρώπου (ο οποίος γι’αυτό καταδικάζεται σε θάνατο) και του τελείως άδικου ανθρώπου (ο οποίος γι’αυτό έχει επιτυχία): ποιός τύπος ζωής είναι καλύτερος;

          Από αυτή την ερώτηση γεννάται το πρόβλημα της γενέσεως μίας ιδανικής πολιτείας, όπου εξ’αρχής η δικαιοσύνη συνίσταται στην ισορροπία και στην αμοιβαία ανταλλαγή ανάμεσα σε υπηρεσίες και ανάγκες. Η κοινότης γίνεται ποιο σύνθετη όταν αναδύονται οι απαιτήσεις του πολέμου, και γίνεται αναγκαία μία στρατιωτική τάξη (η τάξη των φυλάκων). Οι στρατιωτικοί είναι άνθρωποι οι οποίοι θέτουν συνεχώς σε κίνδυνο την ζωή τους και εκείνη των άλλων, και οι οποίοι πρέπει να αναπτύξουν τις αρετές του κουράγιου ή την δύναμη. Ανάμεσα στους φύλακες επιλέγονται στην συνέχεια οι αρχηγοί τους. Η αναγκαιότης μίας τάξης στρατιωτικών εισάγει την Ιεραρχική αρχή στην κοινωνία.

          Η κοινωνία γίνεται, όπως είναι γνωστό μία προβολή της ίδιας μας της ψυχής, στην οποία η λογική είναι το στήριγμά της και όπου υπάρχουν οι λειτουργίες οι οποίες αναφέρονται στις ανάγκες και στις επιθυμίες. Συνεπάγεται ότι στην κοινότητα είναι ουσιώδης η παιδεία των φυλάκων, αυτών που πρέπει να στηρίξουν το Κράτος: αυτή η παιδεία προβλέπει την επαναδιατύπωση και την ριζική αναθεώρηση των μύθων και των διηγήσεων για τα μωρά. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, ο Πλάτων είναι ο δημιουργός της μεταμόρφωσης του μύθου σε θρησκεία, με την έννοια μιας ηθικής επιλογής βασισμένης σε φιλοσοφικές πεποιθήσεις.

          Ο πιο μεγάλος Πλατωνικός μύθος, σύμφωνα με τον Patočka, θα ήταν ο μύθος του Σωκράτη, καθότι αντιπρόσωπος της Θεότητος η οποία εισέρχεται σε διαμάχη με την συντακτική Εξουσία. Αυτή η σύλληψη αφομοιώνεται στην συνέχεια στην Χριστιανική σύλληψη και μ’αυτή την έννοια, εισέρχεται σαν μέρος της ιστορικής συστάσεως της Ευρώπης.

          Η Τρίτη κατεύθυνση (τρόπος) της φροντίδος της ψυχής συνδέεται με την μοίρα του ατόμου, με την ελευθερία επιλογής, με το πρόβλημα του θανάτου και του επέκεινα. Μ’αυτή την έννοια η φιλοσοφία γίνεται θρησκεία και επαναπροσλαμβάνει τον μύθο σε ένα ανώτερο επίπεδο.

          Ο συγγραφέας λοιπόν δεν υπολογίζει αρνητικά τον μύθο, αλλά προβάλλει την αληθοφανή του αξία, όπως θα δούμε στην συνέχεια! Ενωμένο σ’αυτό που ονομάζει “συναισθηματική χωρικότητα”: ο μύθος έχει καθαυτός έναν συναισθηματικό τόνο ο οποίος επανασυνδέει τον άνθρωπο στον κόσμο, η οποία του προσφέρει εμπιστοσύνη και ελπίδα στην μοίρα του!

          Γίνεται λόγος για τον μύθο σαν “όνειρο της σκέψης”. Μ’αυτή την σημασία, η φιλοσοφία θα ήταν ένα είδος ξυπνήματος, “απομάγευσης”, σε σχέση με το όνειρο του μύθου. Ο μύθος δεν είναι προβληματικός, η φιλοσοφία είναι.

          Η φροντίδα της ψυχής συνίσταται επίσης και στην συνειδητοποίηση της χρονικότητος (επομένως του πεπερασμένου), σε σχέση με την αιωνιότητα. Γι’αυτόν τον λόγο, μία ουσιώδης πλευρά της φροντίδος της ψυχής είναι το πρόβλημα του θανάτου.

          Πάνω σ’αυτό το θέμα, στον Πλάτωνα, επιστρέφει γι’άλλη μία φορά ο μύθος. Οι μεγάλοι μύθοι της προϋπάρξεως και της μετα θάνατον υπάρξεως της ψυχής είναι στενά συνδεδεμένοι στο πρόβλημα της ατομικής ελευθερίας της επιλογής της δικής μας υπάρξεως και της δικής μας μοίρας. Η τελευταία ομιλία του Σωκράτη, πριν τον θάνατό του, αφορά ακριβώς την σχέση ανάμεσα στην ψυχή, την ελευθερία της, την αθανασία της και το αιώνιο ΕΙΝΑΙ.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.