Συνέχεια από: Σάββατο 22 Νοεμβρίου 2025
Giovanni RealeXIV
ΜΕΓΑΛΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΕΜΒΛΗΜΑΤΙΚΟΙ ΜΥΘΟΙ ΠΟΥ ΕΚΦΡΑΖΟΥΝ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΕΙΝ ΚΑΙ ΤΑ ΠΕΠΡΩΜΕΝΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ
Οι μεταφορές της τρύπιας ψυχής και του χαραδρίου
Ο μύθος του σπηλαίου
Η μεταστροφή από το σκοτάδι στο φως
Ο μύθος της επιλογής της ζωής και της μοίρας
Οι εσχατολογικοί μύθοι και οι τύχες των ψυχών
και η μεγάλη μεταφορά του κινδύνου της πίστης
Η ελεύθερη επιλογή του πεπρωμένου από τον άνθρωπο και το υπέρτατο μήνυμα του Πλάτωνα: «η αρετή δεν έχει αφέντες»
Ο ΤΕΛΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣ της Πολιτείας είναι πλούσιος σε πλήθος μηνυμάτων, αλλά ένα αναδύεται με προεξάρχοντα τρόπο: αυτό που εκφράζει την ελεύθερη επιλογή του ανθρώπου να καθορίσει ο ίδιος το πεπρωμένο του.
Το ζήτημα που συζητείται μέσω εικόνων είναι η ελευθερία του ανθρώπου στην επιλογή της δικής του ζωής, έστω και μέσα στην περίπλοκη συσχέτιση ελευθερίας και αναγκαιότητας. Θα μπορούσε μάλιστα να ειπωθεί ότι ο μύθος του Ηρός παρασταίνει μέσω εικόνων εκείνη την αξιολογική πράξη της ελεύθερης επιλογής από την οποία εξαρτάται ακριβώς το το να είναι κανείς άνθρωπος.
Εκεί, ένας προφήτης, παίρνοντας από την αγκάλη της Λάχεσις τα διάφορα «υποδείγματα» των δυνατών βίων, μεταδίδει ένα εξαιρετικό μήνυμα: δεν θα είναι ο δαίμων που θα επιλέγει τις ψυχές, αλλά οι ψυχές που θα επιλέγουν τον δαίμονα. Διότι η αρετή δεν έχει αφέντες, αλλά ανήκει μόνο σε εκείνους που την επιλέγουν. Η ηθική ευθύνη ανήκει στον άνθρωπο και όχι στον θεό.
Ο μύθος περιέχει ιδέες ανατρεπτικές για τον ελληνικό κόσμο, προετοιμασμένες ασφαλώς από τους Προσωκρατικούς και τον Σωκράτη, αλλά που ο Πλάτων τις έφερε στο αποκορύφωμά τους.
Πρώτον, ανατρέπεται η σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και τον δαίμονα, μια σχέση στην οποία οι Έλληνες πάντα πίστευαν. Ο άνθρωπος δεν υπόκειται σε μοιραία αναγκαιότητα· δεν είναι θύμα του πεπρωμένου, αλλά το δημιουργεί ο ίδιος. Η ευδαιμονία εξαρτάται από τον άνθρωπο, επειδή αυτός επιλέγει «τον αγαθό δαίμονα»· αλλά, αντί να επιλέξει τον αγαθό, μπορεί να επιλέξει τον κακό δαίμονα.
Δεύτερον, διατυπώνεται με τρόπο εντυπωσιακά αιχμηρό, σαν να ήταν χαραγμένη πάνω σε χάλκινη πλάκα, η μεγάλη ρήση ότι η αρετή δεν έχει αφέντες και ανήκει σε όποιον την επιλέγει:
«Λόγος της παρθένου Λάχεσις, θυγατέρας της Ανάγκης. Θνητές εφήμερες ψυχές, να, φθάσατε στην απαρχή άλλου κύκλου ζωής του θνητού γένους, που και αυτός οδηγεί στον θάνατο. Δεν θα είναι ο δαίμων που θα επιλέξει εσάς, αλλά εσείς τον δαίμονα. Ο πρώτος που θα κληρωθεί θα επιλέξει πρώτος τη ζωή στην οποία θα δεσμευθεί εκ των πραγμάτων. Η αρετή δεν έχει αφέντες, δεν διαφεντεύεται· όσο περισσότερο την τιμά καθένας από εσάς, τόσο περισσότερη θα έχει· όσο λιγότερο την τιμά, τόσο λιγότερη θα έχει. Η ευθύνη, συνεπώς, ανήκει σε εκείνον που επιλέγει. Ο θεός δεν φέρει καμία ενοχή, είναι ανεύθυνος»(Πολιτεία, X 617 D-E).
Οι ψυχές λαμβάνουν με κλήρο τη σειρά με την οποία, μία-μία, πρέπει να προσέλθουν για να επιλέξουν ανάμεσα στα υποδείγματα ζωής εκείνο που επιθυμούν. Οι πρώτες κληρωμένες έχουν στη διάθεσή τους μεγάλο αριθμό επιλογών, οι επόμενες ολοένα λιγότερες· και ωστόσο ακόμη και οι τελευταίες έχουν τόσα υποδείγματα όσο χρειάζονται για να κάνουν μια κατάλληλη επιλογή.
«Ακόμη κι εκείνος που έρχεται τελευταίος, αρκεί να επιλέξει με σύνεση και να ζήσει με συνέπεια προς την επιλογή του, μπορεί να περιμένει μια ικανοποιητική και σε καμία περίπτωση κακή ζωή. Γι’ αυτό ούτε ο πρώτος να υποτιμήσει την επιλογή ούτε ο τελευταίος να χάσει το θάρρος του»(Πολιτεία, X 619 B).
Ο μύθος παραπέμπει επίσης –πράγμα που ξάφνιασε πολλούς– σε μια ανεστραμμένη ανάμνηση, σε ένα είδος αντίστροφης ανάμνησης.
Πράγματι, όπως η ψυχή, κατερχόμενη στη γη, μέσω της διαλεκτικής (δηλαδή μέσω της συνοπτικής μεθόδου) ανακαλεί ό,τι είχε θεωρήσει στην Πεδιάδα της Αληθείας, έτσι και κατά την επιλογή της νέας ζωής στον άλλο κόσμο, για την επιστροφή στον δικό μας κόσμο, ανακαλεί ό,τι ουσιώδες είχε μάθει εδώ.
Ιδίως, η ψυχή θυμάται τι της δίδαξε η εμπειρία του πόνου και της οδύνης, και με ιδιαίτερο τρόπο θυμάται ποιοι πόνοι και ποιες οδύνες συνδέονται με ορισμένες επιλογές.
Με τρόπο ιδιαιτέρως εύγλωττο ο Πλάτων λέει ότι η ψυχή που κληρώθηκε πρώτη, χωρίς επαρκή γνώση, διάλεξε εκείνη που εκ πρώτης όψεως έμοιαζε η καλύτερη των ζωών, ενώ στην πραγματικότητα ήταν η χειρότερη: η ζωή του τυράννου, με τις φρικτές συνέπειες που συνεπάγεται. Αντιθέτως, η ψυχή που κληρώθηκε τελευταία ήταν του Οδυσσέα, ο οποίος, ενθυμούμενος τα πάθη και ενισχυμένος από τη γνώση που του είχε χαρίσει ο πόνος, επέλεξε την απλούστερη ζωή.
Θυμηθείτε ότι ο Οδυσσέας ήταν το σύμβολο εκείνου που είχε μάθει μέσω της οδύνης, όπως λέγεται στην αρχή της Οδύσσειας:
«Πες μου, ω Μούσα, για τον πολύτροπο άνδρα, που τόσο
περιπλανήθηκε, αφότου ερείπωσε την ιερή ακρόπολη της Τροίας·
πολλών ανθρώπων είδε τις πόλεις κι έμαθε τις βουλές τους,
πολλούς πόνους υπέφερε στη θάλασσα στην ψυχή του,
για να σώσει τη ζωή του και για τον γυρισμό των συντρόφων του» (Όμηρος, Οδύσσεια, Α 1-5).
Και ακόμη:
«Ήταν ο πιο δυστυχισμένος απ’ όλους τους θνητούς»(Όμηρος, Οδύσσεια, Α στ. 219).
Και αλλού:
«Κανείς από τους Αχαιούς δεν μόχθησε
όσο μόχθησε κι έκανε ο Οδυσσέας»(Όμηρος, Οδύσσεια, Δ, στ. 106-107).
Και ο ίδιος ο Οδυσσέας λέει:
«Ούτε σ’ έναν ολόκληρο χρόνο
θα μπορούσα εύκολα να σου διηγηθώ τους πόνους της ψυχής μου,
τόσους όσους υπέφερα από τη βούληση των θεών»(Όμηρος, Οδύσσεια, XIV στ. 196-198).
Ιδίως, όμως, η ψυχή θυμάται –εάν έχει φιλοσοφήσει– τη γνώση της υπέρτατης Ιδέας του Αγαθού: διότι, από τη στιγμή που την έχει αποκτήσει, αυτή η γνώση μένει παντοτινή, τόσο στον εδώ κόσμο όσο και στον άλλο, με όλα τα ευεργετικά αποτελέσματα που συνεπάγεται η γνώση του Αγαθού.
Η γνώση του Αγαθού, λοιπόν, δηλαδή εκείνη η γνώση που είδαμε ότι αποτελεί τον πυρήνα της πλατωνικής φιλοσοφίας, εξασφαλίζει στον άνθρωπο τη σωστή επιλογή, τόσο για τη γήινη όσο και για την υπερκόσμια ζωή.
Ας διαβάσουμε το χωρίο που περιγράφει τις επιλογές των ψυχών και καταλήγει στο παράδειγμα του Οδυσσέα:
«– Ο πρώτος που κληρώθηκε πήγε και διάλεξε μια ζωή τυράννου, μάλιστα την πιο μεγάλη που υπήρχε. Φυσικά, ήταν μια επιλογή που έγινε από άγνοια και απληστία, χωρίς μια καλά μελετημένη εξέταση όλων των περιστάσεων· τόσο πολύ, που στο τέλος ούτε καν αντιλήφθηκε ότι σ’ αυτή τη μοίρα περιλαμβανόταν και το πεπρωμένο να κατασπαράξει τα ίδια του τα παιδιά, καθώς και άλλες συμφορές. Όταν αργότερα μπόρεσε να την εξετάσει με ηρεμία, το μόνο που του έμενε ήταν να χτυπά το στήθος του κλαίγοντας για αυτή την επιλογή, που έγινε χωρίς να λάβει υπόψη του τις προειδοποιήσεις του προφήτη. Και το πιο περίεργο ήταν πως δεν κατηγορούσε τον εαυτό του για το κακό που τον βρήκε, αλλά τη μοίρα και τους θεούς — οτιδήποτε, δηλαδή, εκτός από τον ίδιο. Κι όμως αυτός ήταν ένας από εκείνους που προέρχονταν από τον ουρανό και που στην προηγούμενη ζωή τους είχαν ζήσει σε ένα καλά οργανωμένο κράτος· είχε, όμως, μερίδιο στην αρετή όχι σύμφωνα με τη φιλοσοφία, αλλά από συνήθεια που είχε αποκτήσει.
Για την αλήθεια, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που έρχονταν από τον ουρανό και κατέληγαν με αυτό τον τρόπο, επειδή δεν είχαν δοκιμαστεί στην εμπειρία του πόνου. Αντίθετα, εκείνοι που προέρχονταν από τη γη, επειδή είχαν οι ίδιοι υποφέρει και είχαν δει κι άλλους να υποφέρουν, τις περισσότερες φορές δεν έκαναν βιαστική επιλογή. Γι’ αυτόν τον λόγο, κι επιπλέον εξαιτίας της τυχαίας σειράς της κλήρωσης, συχνά αντάλλασσαν τα κακά με τα καλά.
Επομένως, αν κάποιος, φθάνοντας στον κόσμο μας, αφοσιωθεί στη γνήσια φιλοσοφία και στην κλήρωση δεν τύχει να επιλέξει από τους τελευταίους, τότε, σύμφωνα με την αφήγηση του Ηρός, υπάρχει το ενδεχόμενο όχι μόνο να είναι ευτυχισμένος εδώ, αλλά και να κάνει το ταξίδι από αυτόν τον κόσμο στον άλλο —και από τον άλλο πάλι σε αυτόν— όχι από τον δύσκολο δρόμο που περνά κάτω από τη γη, αλλά από τον ομαλό που διασχίζει τον ουρανό.
Κατά την αφήγηση του Ηρός, το θέαμα των ψυχών που διάλεγαν η καθεμία τη δική της ζωή ήταν άξιο να το δει κανείς· η σκηνή ήταν πότε σπαρακτική, πότε αστεία και πότε θαυμαστή. Η επιλογή εξαρτιόταν κυρίως από τα γεγονότα της προηγούμενης ζωής· έτσι, ο Ηρ διηγήθηκε ότι είδε την ψυχή που κάποτε ήταν του Ορφέα να διαλέγει τη ζωή ενός κύκνου, για να αποφύγει να ξαναγεννηθεί από γυναίκα — αφού μισούσε το γυναικείο φύλο που ήταν υπεύθυνο για τον θάνατό του. Είδε επίσης την ψυχή του Θαμύρου να επιλέγει τη ζωή ενός αηδονιού. Ακόμη, παρακολούθησε και την επιλογή ενός κύκνου που αντάλλαξε τη ζωή του με εκείνη ενός ανθρώπου, και άλλων καλλίφωνων ζώων που έκαναν το ίδιο.
Η ψυχή που κληρώθηκε στην εικοστή θέση —και ήταν εκείνη του Αίαντα του Τελαμώνιου, που δεν ήθελε πια να ξαναγεννηθεί άνθρωπος, θυμούμενος την κρίση για τα όπλα— προτίμησε τη ζωή του λιονταριού.
Μετά από αυτήν ερχόταν η ψυχή του Αγαμέμνονα, και αυτή, έχοντας αποστροφή προς το ανθρώπινο γένος για τα βάσανα που είχε υποφέρει, διάλεξε τη ζωή του αετού.
Και η ψυχή της Αταλάντης, κληρωμένη σε μια ενδιάμεση θέση, θαμπωμένη από τη δόξα που απολαμβάνουν οι αθλητές, δεν μπόρεσε να προχωρήσει παραπέρα και διάλεξε αυτή τη ζωή.
Μετά από αυτήν ο Ηρός είδε την ψυχή του Επειού, γιου του Πανοπέα, να καταλήγει στο σώμα μιας γυναίκας ικανής στις γυναικείες τέχνες· και αργότερα εκείνη του Θερσίτη, του γελωτοποιού, να ενσαρκώνεται στο σώμα μιας μαϊμούς.
Η ψυχή του Οδυσσέα, στην οποία η κλήρωση είχε φυλάξει κυριολεκτικά την τελευταία θέση, προχώρησε προς την επιλογή χωρίς καμία επιθυμία για δόξα, έχοντας στον νου της τα βάσανα της προηγούμενης ζωής. Περιπλανήθηκε για πολλή ώρα αναζητώντας τη ζωή ενός απλού, καθημερινού ανθρώπου, χωρίς έγνοιες, και τη βρήκε με δυσκολία, παραπεταμένη σε μια γωνιά, παραμελημένη από τους άλλους. Μόλις την είδε, την πήρε με χαρά, λέγοντας ότι δεν θα έκανε άλλη επιλογή ούτε κι αν είχε κληρωθεί πρώτη. (Πολιτεία, X 619 B-620 D).
Μετά την επιλογή του βίου, κάθε ψυχή παρουσιαζόταν στη Λάχεση, η οποία της ανέθετε τον δαίμονα που η ίδια είχε επιλέξει, ως συνοδό της ζωής και εγγυητή της πραγματοποίησης των επιλογών της. Αμέσως μετά, η Κλωθώ, περιστρέφοντας τον άτρακτό της, καθιστούσε την επιλογή αμετάκλητη. Η Άτροπος, υφαίνοντας, την έκανε αναπότρεπτο πεπρωμένο. Οι ψυχές, περνώντας κάτω από τον θρόνο της Ανάγκης, κατευθύνονταν προς την πεδιάδα του ποταμού Λήθη· πίνοντας από τα νερά του, καταλαμβάνονταν από πλήρη λήθη όσων είχαν συμβεί. Μόνο η ψυχή του Ηρός, στον μύθο του Πλάτωνα, μπόρεσε να διατηρήσει τη μνήμη και να διηγηθεί όσα είχε δει.
Και ιδού το καταληκτικό μήνυμα του μύθου:
Να, αγαπητέ Γλαύκων, πώς σώθηκε αυτός ο μύθος και δεν χάθηκε. Και αυτός, με τη σειρά του, μπορεί να σώσει εμάς, εάν του δώσουμε πίστη· έτσι θα μπορέσουμε να διαβούμε τον ποταμό Λήθη αβλαβείς και να μην μολύνουμε την ψυχή μας». (Πολιτεία, X 621 B-C).
Ο μύθος, λοιπόν, μπορεί να μας σώσει: ιδίως μπορεί να μας υπενθυμίσει ότι μπορούμε πράγματι να σωθούμε μόνο εάν αποκτήσουμε τη γνώση του Αγαθού και εάν μάθουμε το νόημα της ζωής από την εμπειρία του πόνου.
2 σχόλια:
Υπάρχει σε βιβλίο στα Ελληνικά ολόκληρο το άνω έργο;
Δέν υπάρχει φίλε. Σέ λίγο ολοκληρώνεται.
Δημοσίευση σχολίου