Συνέχεια από: Πέμπτη 20 Νοεμβρίου 2025
Giovanni RealeXIV
ΜΕΓΑΛΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΕΜΒΛΗΜΑΤΙΚΟΙ ΜΥΘΟΙ ΠΟΥ ΕΚΦΡΑΖΟΥΝ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΕΙΝ ΚΑΙ ΤΑ ΠΕΠΡΩΜΕΝΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ
Οι μεταφορές της τρύπιας ψυχής και του χαραδρίου
Ο μύθος του σπηλαίου
Η μεταστροφή από το σκοτάδι στο φως
Ο μύθος της επιλογής της ζωής και της μοίρας
Οι εσχατολογικοί μύθοι και οι τύχες των ψυχών
και η μεγάλη μεταφορά του κινδύνου της πίστης
Μεταφορά της «μεταστροφής» από το σκότος στο φως
ΗΔΗ ΑΝΩΤΕΡΩ ΕΚΑΝΑ ΜΝΕΙΑ της μεταφοράς της «μεταστροφής», η οποία επικαλείται στην αρχή του αποσπάσματος που διαβάσαμε παραπάνω, και στην οποία ο Πλάτων επανέρχεται αμέσως.
Η κοινή γνώμη (communis opinio) ακούγοντας να γίνεται λόγος για «μεταστροφή» σκέφτεται αμέσως μια συγκεκριμένη αντίληψη θρησκευτικού χαρακτήρα, και τη συνδέει κυρίως με τον Χριστιανισμό. Στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για μια μεταφορά που δημιουργήθηκε ακριβώς από τον Πλάτωνα, και την οποία ο Χριστιανισμός υιοθέτησε από τις απαρχές του.
Ο Werner Jaeger ήταν ο μελετητής που διευκρίνισε αυτό το σημείο: «Όταν τίθεται το πρόβλημα όχι πλέον του φαινομένου "μεταστροφή" καθεαυτό, αλλά της προέλευσης της χριστιανικής έννοιας της μεταστροφής, πρέπει να αναγνωρίσουμε στον Πλάτωνα τον πρώτο εισηγητή αυτής της έννοιας. Η μεταφορά του όρου στη χριστιανική θρησκευτική εμπειρία έλαβε χώρα στο έδαφος του πρώιμου χριστιανικού πλατωνισμού»(Jaeger, Paideia, II, p. 512, σημείωση 82).
Αλλά με ποια έννοια η φιλοσοφία, για τον Πλάτωνα, είναι πραγματικά μια μορφή «μεταστροφής»; Ήταν πάλι ο Jaeger ο μελετητής που έδωσε στο πρόβλημα την πιο σαφή και ακριβή απάντηση.
Ας διαβάσουμε τα ίδια του τα λόγια: «Η φύση [...] της φιλοσοφικής παιδείας είναι πραγματικά "μεταστροφή" (περιαγωγή) με τη χωρική σημασία ("στρέφομαι", "γυρίζω") που έχει αρχικά αυτή η λέξη. Είναι το "γύρισμα/στρέψιμο" ολόκληρης της ψυχής προς το φως της Ιδέας του Αγαθού, δηλαδή προς την αρχή του Παντός. Αυτή η διαδικασία από τη μια πλευρά διαφέρει από την εμπειρία της πίστης του χριστιανού, στην οποία μεταφέρθηκε αργότερα η φιλοσοφική έννοια της μεταστροφής, και η διαφορά συνίσταται στο ότι η γνώση του φιλοσόφου είναι αγκυροβολημένη σε ένα αντικειμενικό ον. Αλλά από την άλλη πλευρά αυτή η διαδικασία, όπως την αντιλαμβάνεται ο Πλάτων, είναι επίσης απολύτως απαλλαγμένη από εκείνον τον διανοησμό, που άδικα του καταλογίζεται. Η έβδομη επιστολή δείχνει ότι η σπίθα της γνώσης ανάβει μόνο σε μια ψυχή που μέσα από έργο πολλών ετών έχει γίνει όσο το δυνατόν πιο συγγενής με το αντικείμενό της, με το Αγαθό καθεαυτό. Η ζωντανή πραγμάτωση αυτής της φρόνησης είναι μια αρετή που ο Πλάτων διακρίνει από την πολιτική αρετή, ως φιλοσοφική αρετή, εφόσον θεμελιώνεται στη συνειδητή γνώση της αιώνιας αρχής κάθε αγαθού. Οι "λεγόμενες αρετές" (σωφροσύνη, ανδρεία, κλπ.), στην κατοχή των οποίων απέβλεπε η παιδεία/αγωγή των πολεμιστών, σε σύγκριση μαζί της, φαίνονται μάλλον συγγενείς με τις αρετές του σώματος (δύναμη, υγεία, κλπ.). Εκείνες οι αρετές δεν υπήρχαν αρχικά στην ψυχή, αλλά δημιουργήθηκαν σε αυτήν με τη συνήθεια και την άσκηση. Αντίθετα, η φιλοσοφική αρετή, η φρόνησις είναι εκείνη η μοναδική, περιεκτική αρετή, που ο Σωκράτης αναζητούσε σε όλη του τη ζωή. Αυτή ανήκει σε ένα πιο θείο μέρος του ανθρώπου, που είναι πάντα παρόν μέσα του, ακόμα κι αν η ανάπτυξή της εξαρτάται από τη σωστή κατεύθυνση προς την οποία στρέφεται η ψυχή, από την ριζική, ολική, ουσιώδη, "μεταστροφή" της προς το Αγαθό. Η φιλοσοφική παιδεία και και η αντίστοιχη φιλοσοφική αρετή αποτελούν ανώτερο βαθμό αγωγής και αρετής, επειδή είναι ανώτερος βαθμός του Είναι. Και εάν στο μονοπάτι που διανύει η ψυχή στην προσπάθειά της να διαμορφωθεί προς τη σοφία, υπάρχει μια πρόοδος προς ανώτερο βαθμό του Είναι, δηλαδή προς μια υψηλότερη τελειότητα, τότε αυτό το μονοπάτι είναι πραγματικά, σύμφωνα με τα λόγια του Πλάτωνα στον Θεαίτητο, "ομοίωση προς τον Θεό"» (Jaeger, Paideia, II, p. 512-514).
Ας διαβάσουμε όμως τώρα την όμορφη σελίδα του Πλάτωνα στην οποία εκφράζεται αυτή η μεταφορά της «μεταστροφής» ως η εικόνα εκείνου που γυρίζει πίσω το κεφάλι μαζί με όλο το σώμα, αφήνοντας πίσω του το σκότος, και, έχοντας γυρίσει την πλάτη στο σκότος, βλέπει με τα μάτια του το φως του Αγαθού.
– Είναι σωστό να θεωρήσουμε [...] ότι η παιδεία δεν είναι όπως λένε ότι είναι μερικοί που την επαγγέλλονται. Λένε λοιπόν ότι, μολονότι δεν υπάρχει στην ψυχή η γνώση, αυτοί την εμφυτεύουν σε αυτήν, σαν να έβαζαν όραση σε τυφλά μάτια.
– Πράγματι, έτσι λένε.
– Αντίθετα ο δικός μας λόγος δείχνει ότι αυτή η ικανότητα που είναι παρούσα στην ψυχή του καθενός, δηλαδή το όργανο με το οποίο κάθε άνθρωπος μαθαίνει, ακριβώς όπως δεν θα ήταν δυνατό να στραφεί το μάτι από το σκοτάδι στο φως παρά μόνο μαζί με ολόκληρο το σώμα, έτσι πρέπει να στραφεί μακριά από το γίγνεσθαι ολόκληρη η ψυχή, ώσπου να καταστεί ικανή να φθάσει στη θεωρία του Είναι και στη μέγιστη λάμψη του Είναι, δηλαδή σε αυτό που ονομάζουμε Αγαθό. Ή όχι;
– Ναι.
– Γι’ αυτό λοιπόν, είπα εγώ, μπορεί να υπάρχει μια τέχνη, δηλαδή γι’ αυτή τη μεταστροφή, με άλλα λόγια για τον τρόπο με τον οποίο η ψυχή μπορεί να στραφεί ευκολότερα και αποτελεσματικότερα. Και επομένως δεν πρόκειται να της εμφυτευθεί η όραση, αλλά να της εξασφαλιστεί, σαν να την είχε ήδη, αλλά να μη τη στρέφει προς τη σωστή κατεύθυνση και να μη βλέπει εκεί όπου πρέπει.
– Έτσι φαίνεται.
– Λοιπόν, οι άλλες αρετές που αποδίδονται στην ψυχή ίσως πλησιάζουν εκείνες του σώματος, δηλαδή, ενώ δεν είναι προηγουμένως παρούσες, εμφυτεύονται αργότερα με τη συνήθεια και την άσκηση· αντίθετα, η αρετή του νου, περισσότερο από κάθε άλλη, όπως φαίνεται, συνδέεται με κάτι πιο θείο, που δεν χάνει ποτέ τη δική του δύναμη, αλλά γίνεται ωφέλιμη ή ευεργετική ή, αντιθέτως, άχρηστη ή βλαβερή εξαιτίας της μεταστροφής. Ή δεν παρατήρησες ότι η ψυχούλα εκείνων που λέγονται μοχθηροί αλλά είναι ευφυείς, βλέπει διαπεραστικά και διακρίνει οξυδερκώς τα πράγματα προς τα οποία στρέφεται, στο μέτρο που η όρασή της δεν είναι κακή, αλλά εξαναγκασμένη να υπηρετεί την κακία, έτσι ώστε όσο οξύτερα βλέπει, τόσο μεγαλύτερα κακά παράγει;
– Βεβαίως.
– Επομένως, είπα, αν σε μια τέτοια φύση, από την παιδική ηλικία, δεν είχαν προστεθεί εκείνα που είναι σαν μολυβένια βάρη συνδεδεμένα με το γίγνεσθαι, τα οποία, προσκολλώμενα σε αυτήν με τις τροφές, τις ηδονές και τις μαλθακότητες αυτού του είδους, τραβούν προς τα κάτω την όραση της ψυχής· λοιπόν, αν, απαλλασσόμενη από αυτά, αυτή η φύση στραφεί προς την Αλήθεια, η ίδια αυτή φύση αυτών των ανθρώπων θα έβλεπε με τον πιο οξυδερκή τρόπο και αυτά τα πράγματα, όπως τώρα βλέπει εκείνα προς τα οποία είναι στραμμένη.
– Είναι φυσικό. (Πολιτεία, VII 518 B-519 B. Ο μύθος του Σπηλαίου σε μετάφραση Ν. Σκουτερόπουλου παρατίθεται στο παρακάτω link: https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=319)
Άρα, το φιλοσοφείν για τον Πλάτωνα είναι μία «μεταστροφή», το «να μεταστρέφεται κανείς». Αλλά ο αρχικός χριστιανικός όρος λέει, ουσιαστικά, το ίδιο πράγμα: μετανοεῖν, αλλαγή του νου.
Σε κάθε περίπτωση, η μεταφυσική συγκλονιστική επίδραση, το μεταφυσικό σοκ που προκαλούν πολλές από τις σελίδες του Πλάτωνα σε αυτόν που τις διαβάζει με τον σωστό τρόπο (δηλαδή σε εκείνον που είναι διατεθειμένος όχι να βρει στα κείμενα τις δικές του απόψεις, αλλά να τα ακούσει στην ετερότητά τους), ακόμα και όταν είναι έντονα ενοχλητική, είναι ακριβώς αυτή η πρόσκληση στη «μεταστροφή από το σκότος στο φως», με όλα όσα αυτή συνεπάγεται.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου