Giovanni RealeXIV
ΜΕΓΑΛΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΕΜΒΛΗΜΑΤΙΚΟΙ ΜΥΘΟΙ ΠΟΥ ΕΚΦΡΑΖΟΥΝ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΕΙΝ ΚΑΙ ΤΑ ΠΕΠΡΩΜΕΝΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ
Οι μεταφορές της τρύπιας ψυχής και του χαραδρίου
Ο μύθος του σπηλαίου
Η μεταστροφή από το σκοτάδι στο φως
Ο μύθος της επιλογής της ζωής και της μοίρας
Οι εσχατολογικοί μύθοι και οι τύχες των ψυχών
και η μεγάλη μεταφορά του κινδύνου της πίστης
Οι εσχατολογικοί μύθοι για τις τύχες των ψυχών και το μήνυμα σχετικά με το υπέρτατο νόημα για τον άνθρωπο του «ρίσκου τοῦ πιστεύειν»
ΟΙ ΜΕΛΕΤΗΤΕΣ έχουν συχνά επισημάνει ότι οι εσχατολογικοί μύθοι, από τον Γοργία ως τον Φαίδων, από την Πολιτεία ως τον Φαίδρο και τον Τίμαιο, παρουσιάζουν έντονες διαφορές και, υπό ορισμένες όψεις, ακόμη και αντιφάσεις. Σε τέτοια συμπεράσματα, ωστόσο, καταλήγει κανείς μόνο εάν διαβάσει και ερμηνεύσει μύθους αυτού του τύπου μεταφέροντάς τους στο επίπεδο του διαλεκτικού λόγου, μετασχηματίζοντας έτσι τη μυθο-λογία σε λογο-λογία.
Ο Πλάτων παρουσιάζει μία σύνθετη σειρά παραλλαγών πάνω σε ένα θέμα —για να το διατυπώσουμε με μουσική γλώσσα— με ένα σύνολο αναπαραστάσεων και φαντασιακών σκηνών που αποβλέπουν υπαινικτικά να καταστήσουν κατανοημένη μία και μόνη θεμελιώδη αλήθεια.
Πρόκειται για μία αλήθεια η οποία, κατά τον φιλόσοφό μας, είναι, κατά κάποιον τρόπο, μετα-λογική, όχι όμως αντι-λογική· μάλιστα, με τον δικό της τρόπο, στηρίζεται στον ίδιο τον λόγο.
Στον Γοργία, τον διάλογο στον οποίο για πρώτη φορά παρουσιάζεται ο μύθος για τις εσχατολογικές τύχες της ψυχής, ο Πλάτων γράφει:
«Άκου λοιπόν, όπως λένε, μια πολύ όμορφη διήγηση, που νομίζω πως εσύ θα τη θεωρήσεις παραμύθι, εγώ όμως τη θεωρώ αληθινό λόγο. Ως αλήθεια, λοιπόν, θα σου παρουσιάσω αυτά που πρόκειται να σου πω» (Γοργίας, 523 A).
Και με αυτά τα λόγια ο Πλάτων συνοψίζει το τελικό μήνυμα του πρώτου μεγάλου εσχατολογικού του μύθου:
«Και ανάμεσα σε τόσους συλλογισμούς που έγιναν, ενώ όλοι οι άλλοι έχουν διαψευσθεί, μόνο αυτός μένει σταθερός: ότι πρέπει κανείς να φυλάγεται περισσότερο από το να πράττει αδικία παρά από το να την υφίσταται· ότι ο άνθρωπος πρέπει να φροντίζει όχι να φαίνεται αλλά να είναι καλός, τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο βίο. Και αν κάποιος διαπράξει κάποια αδικία, πρέπει να τιμωρείται· και αυτό είναι το δεύτερο αγαθό μετά το να είναι κανείς δίκαιος, δηλαδή το να γίνεται δίκαιος εξοφλώντας το τίμημα υπομένοντας την ποινή. Κάθε είδος κολακείας, είτε στρέφεται προς τον εαυτό είτε προς τους άλλους, προς λίγους είτε προς πολλούς, πρέπει να κρατείται μακριά, και η ρητορική πρέπει να χρησιμοποιείται πάντοτε προς χάριν της δικαιοσύνης, όπως και κάθε άλλη δραστηριότητα. Πίστεψέ με, λοιπόν, και ακολούθησέ με εκεί όπου, όταν φτάσεις, θα είσαι ευτυχισμένος, όσο ζεις και όταν πεθάνεις, όπως μας το δείχνει ο συλλογισμός. Και άφησε να σε περιφρονούν σαν τρελό, και να σε προσβάλλουν αν θέλουν. Και —ναι, μα τον Δία— άφησέ τους, μένοντας ατάραχος, να σε χτυπούν με εκείνο το ατιμωτικό ράπισμα· γιατί, αν είσαι πραγματικά τίμιος και αγαθός και ασκείς την αρετή, δεν μπορεί να σου συμβεί τίποτε φοβερό» (Γοργίας, 527 B-D).
Στον Φαίδων, βάζει τον Σωκράτη —που αναμένει πια τον θάνατο— να λέει ότι διηγήθηκε έναν μύθο ανάλογο εκείνου του Γοργία, εκτεταμένο και λεπτομερειακό:
«Πρέπει, αυτές τις πεποιθήσεις (ότι η ψυχή είναι κάτι αθάνατον, μου φαίνεται ότι και πρέπει και αξίζει κανείς να διακινδυνεύσει να πιστεύει ότι τούτο ούτως έχει) να τις ψάλλει κανείς σαν ξόρκι στον ίδιο του τον εαυτό· και γι’ αυτό ακριβώς εγώ, από πολλήν ώραν μακραίνω αυτόν τον μύθον» (Φαίδων, 114 D).
Εδώ, επομένως, ο μύθος επικαλείται και για την ιδιαίτερη πειστική του δύναμη, δηλαδή για εκείνη τη δύναμη που ασκεί μέσω της μαγείας του «ξορκιού».
Και προσθέτει:
«Γι’ αυτούς τους λόγους πρέπει να έχει ακλόνητη εμπιστοσύνη για την ψυχή του ο άνθρωπος που, στη διάρκεια της ζωής του, αρνήθηκε τις ηδονές και τα στολίδια του σώματος, θεωρώντας τα ξένα και επιζήμια, και αντιθέτως περιέθαλψε την ψυχή του με τις χαρές της μάθησης· και, στολίζοντας την ψυχή του όχι με ξένα στολίδια αλλά με εκείνα που της είναι οικεία —δηλαδή σωφροσύνη, δικαιοσύνη, ανδρεία, ελευθερία και αλήθεια— αναμένει την ώρα του ταξιδιού του στον Άδη, έτοιμος να ξεκινήσει όταν θα έρθει η ημέρα του» (Φαίδων, 114 D-115 A).
Οι δυσκολίες που αναδύονται από αυτούς τους μύθους οφείλονται κύρια στο ότι μιλούν για τις τύχες της ψυχής με τρόπο διασταυρούμενο. Από τη μία πλευρά, ο Πλάτων δέχεται τις ορφικές δοξασίες περί μετεμψύχωσης, σύμφωνα με τις οποίες η ψυχή ενσαρκώνεται επανειλημμένα έως ότου καθαρθεί πλήρως από την αρχέγονη ενοχή. Από την άλλη, τις καθιστά ακόμη πιο περίπλοκες: στον Φαίδρο λέγεται ότι κάθε ψυχή έχει επίγεια ζωή διάρκειας εκατό ετών, την οποία ακολουθεί ανταμοιβή ή τιμωρία εννιακοσίων ετών, ώστε να συμπληρωθεί η χιλιετία· όμως αυτός ο κύκλος επαναλαμβάνεται δέκα φορές, έως ότου, στο δέκατο χιλιοστό έτος, η ψυχή επιστρέφει στο «είναι-κοντά-στους-θεούς», για να αρχίσει, κατόπιν, μια νέα πτώση και έναν νέο κύκλο.
Στον Τίμαιο, όπου προχωρεί σε ριζική απλοποίηση των μυθικών αφηγήσεων για το πεπρωμένο των ψυχών, ο Πλάτων δεν μιλά πλέον για μια αρχική ενοχή της ψυχής που οδηγεί, ως τιμωρία, στην ενσάρκωση. Αντιθέτως —όπως ήδη υπενθυμίσαμε— παρουσιάζει τον Δημιουργό ως δημιουργό των ψυχών, ο οποίος εμπιστεύεται στους δημιουργημένους θεούς το έργο να τις ενδύσουν με θνητά σώματα. Και επειδή ο Δημιουργός ενεργεί μόνο προς το Αγαθό, το σώμα παύει να είναι απλώς «φυλακή», και ο άνθρωπος θεωρείται ως ένα «σύνολο» ψυχής και σώματος. Ωστόσο, η αρχή της μετενσάρκωσης διατηρείται σε συνάρτηση με την καλή ή κακή ζωή του προηγούμενου κύκλου.
Πάντως, επαναβεβαιώνεται με σθένος η θεϊκότητα της λογικής ψυχής του ανθρώπου, με τη θαυμάσια μεταφορά ότι ο άνθρωπος είναι φυτό όχι γήινο, αλλά ουράνιο:
«Όσον αφορά, λοιπόν, το είδος της ψυχής που μέσα μας είναι το πιο σπουδαίο, πρέπει να αντιληφθούμε το εξής: ότι ο θεός το έδωσε στον καθένα μας ως δαίμονα. Αυτή είναι η μορφή της ψυχής που λέμε ότι κατοικεί στο ανώτερο μέρος του σώματος και που από τη γη υψώνεται προς τη συγγενή μας πραγματικότητα στον ουρανό, εφόσον είμαστε φυτά όχι γήινα αλλά ουράνια» (Τίμαιος, 90 A).
Το τελικό νόημα των πλατωνικών εσχατολογικών μύθων είναι, επομένως, το εξής:
Ο άνθρωπος ζει στη γη μόνο διερχόμενος, προσωρινά.
Εδώ υφίσταται μία δοκιμασία, και, περνώντας στον άλλο κόσμο, θα υποστεί κρίση.
Στην κρίση δεν θα μετρήσει απολύτως τίποτε το αν υπήρξε κανείς βασιλιάς ή ο τελευταίος των υπηκόων: θα μετρήσουν μόνο οι αρετές και τα ελαττώματα με τα οποία ενδύθηκε η ψυχή. Και οι τύχες που, μετά την κρίση, θα περιμένουν τις ψυχές είναι τριών ειδών:
1) οι ψυχές που έζησαν σύμφωνα με τη δικαιοσύνη θα ανταμειφθούν με διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα με τα διαφορετικά τους προσόντα·
2) εκείνες «που αποδεικνύονται ανεπανόρθωτες λόγω της βαρύτητας των εγκλημάτων τους, επειδή διέπραξαν πολλά και σοβαρά ιερόσυλα ή άδικα εγκλήματα κατά των νόμων ή άλλες ανόσιες πράξεις τέτοιου είδους», θα ριφθούν «στον Τάρταρο, από όπου δεν θα επιστρέψουν ποτέ»(Φαίδων, 113 E)·
3) τέλος, οι ψυχές που διέπραξαν ιάσιμα σφάλματα (θεραπεύσιμα αμαρτήματα) θα καθαρθούν από τα κακά που έπραξαν μέσω πόνου και οδύνης (μέσω πόνων και βασάνων)· «διότι από την αδικία δεν μπορεί κανείς να απαλλαγεί με άλλον τρόπο» (Γοργίας, 525 B).
Αυτός είναι ο εννοιολογικός πυρήνας που εκφράζουν οι διάφοροι μύθοι. Ο ίδιος ο Πλάτων προειδοποιεί στον Φαίδων ότι μόνο αυτό το μήνυμα πρέπει να θεωρηθεί αληθές, όχι οι μυθικές αναπαραστάσεις με τις οποίες το εξέφρασε, δεδομένου ότι εκείνες αποσκοπούν να παρουσιάσουν, μέσα από ένα πολύπλοκο και ποικίλο παιχνίδι εικόνων, τίποτε άλλο πέρα από το συγκεκριμένο μήνυμα.
Και το λέει με ένα κείμενο εξαιρετικής σημασίας, που εκφράζει το νόημα του πιστεύειν:
«Βεβαίως, το να υποστηρίξει κανείς ότι τα πράγματα έχουν ακριβώς έτσι όπως τα εξέθεσα, δεν ταιριάζει σε άνθρωπο που διαθέτει σύνεση· αλλά το να υποστηρίξει ότι ή αυτό ή κάτι παρόμοιο πρέπει να συμβεί στις ψυχές μας και στις κατοικίες τους, από τη στιγμή που έχει αποδειχθεί ότι η ψυχή είναι αθάνατη· ε, αυτό μου φαίνεται ότι ταιριάζει και ότι αξίζει να το ρισκάρει κανείς να το πιστεύει, διότι το ρίσκο είναι όμορφο» (Φαίδων, 114 D).
Μετά από όσα είπαμε, είναι φανερό ότι πρόκειται για ένα «ρίσκο» που δεν προϋποθέτει ένα άλμα στο απόλυτο κενό, αφού με τον λόγο έχει αποδειχθεί ότι υπάρχει μία άλλη μορφή μετα-αισθητού είναι και ότι η ψυχή του ανθρώπου είναι συγγενής με αυτό το είδος του είναι. Και, υπό αυτή την έννοια, το ρίσκο είναι πραγματικά «όμορφο» με την ελληνική σημασία, δηλαδή καλό, πολύτιμο.
Πρόκειται για εκείνο το ρίσκο, με την ανάληψη του οποίου, κατά τον Πλάτωνα, ο άνθρωπος γίνεται αυτό που είναι με με την πλήρη έννοια του όρου.
Τέλος 14ου κεφαλαίου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου