Συνέχεια από: Σάββατο 15 Νοεμβρίου 2025
Giovanni RealeXIV
ΜΕΓΑΛΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΕΜΒΛΗΜΑΤΙΚΟΙ ΜΥΘΟΙ ΠΟΥ ΕΚΦΡΑΖΟΥΝ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΕΙΝ ΚΑΙ ΤΑ ΠΕΠΡΩΜΕΝΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ
Οι μεταφορές της τρύπιας ψυχής και του χαραδρίου
Ο μύθος του σπηλαίου
Η μεταστροφή από το σκοτάδι στο φως
Ο μύθος της επιλογής της ζωής και της μοίρας
Οι εσχατολογικοί μύθοι και οι τύχες των ψυχών
και η μεγάλη μεταφορά του κινδύνου της πίστης
Ο ΠΙΟ ΔΙΑΣΗΜΟΣ ίσως μύθος του Πλάτωνα είναι εκείνος του σπηλαίου, και δικαίως, καθώς αποτελεί σύμβολο του πλατωνικού φιλοσοφείν σε όλες του τις διαστάσεις, και επομένως την εμβληματική μεταφορά της φιλοσοφίας και του έργου που ανήκει στον αληθινό φιλόσοφο(βλ. Πολιτεία, VII 514 A-521 B).
Ο Πλάτωνας, σε αυτόν τον μύθο, φαντάζεται ανθρώπους που ζουν σε ένα υπόγειο σπήλαιο, το οποίο έχει μια είσοδο απ’ όπου ανεβαίνει κανείς προς το φως, τόσο πλατιά όσο και το ίδιο το σπήλαιο. Φαντάζεται επίσης ότι οι άνθρωποι που κατοικούν εκεί είναι δεμένοι στα πόδια και στον λαιμό με τρόπο που τους κρατά σχεδόν ακίνητους, ώστε να μην μπορούν να στραφούν. Βρισκόμενοι σε αυτή τη θέση, δεν μπορούν να κοιτάξουν παρά μόνο προς το βάθος του σπηλαίου.
Ακριβώς έξω από το σπήλαιο υπάρχει ένα χαμηλό τοιχάκι, στο ύψος του ανθρώπου, και πίσω από αυτό κινούνται άνθρωποι που μεταφέρουν στους ώμους τους αγάλματα και αντικείμενα φτιαγμένα από διάφορα υλικά, τα οποία αναπαριστούν κάθε είδους υπαρκτή πραγματικότητα. Όσοι κινούνται πίσω από το τοιχάκι παραμένουν εντελώς καλυμμένοι, επειδή το ύψος του τοιχίου είναι ίδιο με το δικό τους, και έτσι φαίνονται μόνο τα αγάλματα.
Ακόμη πιο πέρα καίει μια μεγάλη φωτιά, και στον ουρανό λάμπει ο ήλιος.
Από το βάθος του σπηλαίου οι ήχοι ανακλώνται υπό μορφή ηχούς. Έτσι, οι φωνές των ανθρώπων που βρίσκονται έξω από το σπήλαιο και περνούν πίσω από το τοιχάκι, αντανακλώνται ως ηχώ από το βάθος του σπηλαίου.
Οι αιχμάλωτοι, δεμένοι με τρομερά δεσμά που δεν τους επιτρέπουν να στραφούν, δεν μπορούν να δουν τίποτε άλλο πέρα από το βάθος του σπηλαίου, πάνω στο οποίο προβάλλονται οι σκιές των αγαλματιδίων. Και, μην έχοντας δει ποτέ κάτι άλλο, δεν μπορούν παρά να πιστεύουν ότι αυτές οι σκιές —που δεν είναι καν σκιές πραγματικών πραγμάτων αλλά μόνο των τεχνητών αγαλμάτων— αποτελούν ολόκληρη την πραγματικότητα. Και, ακούγοντας τις φωνές που αντανακλώνται ως ηχώ, τις συνδέουν με αυτές τις σκιές και νομίζουν ότι αυτές ακριβώς οι φωνές είναι οι φωνές των μορφών που βλέπουν.
Και ιδού η συνέχεια του μύθου (Πολιτεία, VII 515 C-517 A), με το θαυμαστό παιχνίδι εικόνων που στήνει ο Πλάτωνας:
– Σκέψου τώρα πώς θα μπορούσε να είναι η απελευθέρωσή τους από τα δεσμά και η θεραπεία τους από την παραφροσύνη, και αν δεν θα τους συνέβαιναν τα ακόλουθα. Ας υποθέσουμε πως κάποιος λυνόταν και αμέσως τον ανάγκαζαν να σηκωθεί, να γυρίσει τον λαιμό, να περπατήσει και να στρέψει το βλέμμα του προς το φως· και καθώς θα έκανε όλα αυτά, θα πονούσε, και από τη λάμψη του φωτός δεν θα ήταν ικανός να αναγνωρίσει τα πράγματα των οποίων πριν έβλεπε μόνο τις σκιές. Τι νομίζεις πως θα απαντούσε, αν κάποιος του έλεγε ότι, ενώ πριν έβλεπε μόνο μάταιες σκιές, τώρα, βρισκόμενος πιο κοντά στην πραγματικότητα και στραμμένος προς πράγματα που έχουν περισσότερο υπόσταση, βλέπει ορθότερα; Και αν, δείχνοντάς του καθένα από τα αντικείμενα που περνούν, τον ανάγκαζε να απαντήσει στην ερώτηση «τι είναι αυτό»; Δεν νομίζεις πως θα ήταν αμήχανος (θα βρισκόταν σε αμφιβολία) και θα θεωρούσε πιο αληθινά τα πράγματα που έβλεπε προηγουμένως από όσα τώρα του δείχνουν;
– Πάρα πολύ!
– Και αν έπειτα τον ανάγκαζαν να κοιτάξει το ίδιο το φως, δεν θα πονούσαν τα μάτια του και δεν θα προσπαθούσε να φύγει, γυρίζοντας προς εκείνα που μπορεί να δει, θεωρώντας τα πραγματικά πιο καθαρά από όσα του δείχνουν;
– Έτσι είναι.
– Και αν από εκεί τον τραβούσε κάποιος με τη βία από το ανηφορικό και τραχύ μονοπάτι, και δεν τον άφηνε πριν τον φέρει στο φως του ήλιου, δεν θα υπέφερε και δεν θα εξοργιζόταν για το τράβηγμα; Και όταν θα έφτανε στο φως, με μάτια γεμάτα εκτυφλωτική λάμψη, δεν θα ήταν ανίκανος να δει ούτε ένα από τα πράγματα που λέγονται αληθινά;
– Βεβαίως, τουλάχιστον στην αρχή.
– Νομίζω όμως πως θα έπρεπε να συνηθίσει, για να μπορέσει να δει τα πράγματα που βρίσκονται πιο πάνω. Και πρώτα θα μπορούσε να δει ευκολότερα τις σκιές, έπειτα τις αντανακλάσεις των πραγμάτων στο νερό και, στο τέλος, τα ίδια τα πράγματα. Μετά απ’ αυτά θα έβλεπε εύκολα τα πράγματα που βρίσκονται στον ουρανό και τον ίδιο τον ουρανό τη νύχτα, κοιτάζοντας το φως των άστρων και της σελήνης, αντί για τον ήλιο και το φως του την ημέρα.
– Πώς όχι;
– Τελευταίο, νομίζω, θα μπορούσε να δει τον ήλιο, όχι την αντανάκλασή του στο νερό ή σε κάποιον ξένο τόπο, αλλά τον ίδιο, εκεί όπου βρίσκεται, και να τον θεωρήσει όπως πραγματικά είναι.
– Αναγκαστικά.
– Και μετά από αυτό, θα μπορούσε να συμπεράνει ότι ο ήλιος είναι αυτός που παράγει τις εποχές και τα έτη και κυβερνά όλα τα πράγματα της ορατής περιοχής, και ότι, κατά κάποιο τρόπο, είναι και η αιτία όλων αυτών που έβλεπε ο ίδιος και οι σύντροφοί του προηγουμένως.
– Είναι φανερό ότι, μετά τα προηγούμενα, θα κατέληγε ακριβώς σε αυτά τα συμπεράσματα.
– Και τότε, όταν θα θυμόταν την προηγούμενη κατοικία, τη γνώση που νόμιζε πως είχε και τους συντρόφους του δεσμώτες, δεν νομίζεις ότι θα χαιρόταν για την αλλαγή και θα αισθανόταν συμπόνια γι’ αυτούς;
– Βεβαίως.
– Και αν ανάμεσά τους υπήρχαν τιμές και εγκώμια και βραβεία για εκείνον που θα έδειχνε την πιο οξεία όραση στην παρατήρηση όσων περνούν, και θα θυμόταν περισσότερο ποια από αυτά περνούσαν πρώτα ή τελευταία ή μαζί, και έδειχνε μεγάλη ικανότητα στο να μαντεύει τι επρόκειτο να εμφανιστεί, πιστεύεις ότι αυτός θα ποθούσε ακόμη όλα αυτά ή θα ζήλευε όσους τιμώνται και έχουν δύναμη ανάμεσά τους; Ή δεν θα συνέβαινε αυτό που λέει ο Όμηρος, ότι θα προτιμούσε «να ζει πάνω στη γη στην υπηρεσία ενός άλλου ανθρώπου, χωρίς πλούτη και περιουσία», και να υποφέρει οτιδήποτε παρά να επιστρέψει σε εκείνες τις γνώμες και σ’ εκείνον τον τρόπο ζωής;
– Έτσι είναι. Πιστεύω ότι θα προτιμούσε να υποφέρει οτιδήποτε παρά να ζει με αυτόν τον τρόπο.
– Και σκέψου και τούτο: αν αυτός ο άνθρωπος, επιστρέφοντας πάλι στο σπήλαιο, ξανακαθόταν στη θέση που είχε πριν, δεν θα είχε τα μάτια γεμάτα σκοτάδι καθώς θα επέστρεφε ξαφνικά από το φως του ήλιου;
– Είναι φανερό.
– Και αν εκείνος έπρεπε να επιστρέψει πάλι να γνωρίσει εκείνες τις σκιές, συναγωνιζόμενος με αυτούς που είχαν μείνει για πάντα φυλακισμένοι, όσο ακόμη η όρασή του θα ήταν θολή και πριν τα μάτια του επανέλθουν στην κανονική τους κατάσταση —και αυτό το διάστημα της προσαρμογής δεν θα ήταν καθόλου σύντομο— δεν θα γινόταν άραγε περίγελος; Και δεν θα έλεγαν γι’ αυτόν ότι, επειδή ανέβηκε επάνω, κατέβηκε χαλασμένος στα μάτια και πως δεν αξίζει λοιπόν τον κόπο να ανέβει κανείς; Και αν κάποιος προσπαθούσε να τους λύσει και να τους φέρει επάνω, αν ποτέ κατάφερναν να τον πιάσουν με τα χέρια τους, δεν θα τον σκότωναν;
– Βεβαίως.
Καταρχάς σε πρώτη φάση, ο μύθος συμβολίζει τις διάφορες βαθμίδες της πραγματικότητας: το τοίχωμα παριστάνει τη διαχωριστική γραμμή που χωρίζει τον αισθητό κόσμο από τον υπεραισθητό. Οι σκιές μέσα στο σπήλαιο αντιπροσωπεύουν τις αισθητηριακές εμφανίσεις-φαινομενικότητες των αισθητών πραγμάτων, τα ομοιώματα (αγαλματίδια) αντιπροσωπεύουν τα ίδια τα αισθητά πράγματα. Οι αληθινές πραγματικότητες που βρίσκονται πέρα από το τοίχωμα συμβολίζουν τις Ιδέες· τα άστρα αντιπροσωπεύουν τις ανώτατες Ιδέες και ο Ήλιος συμβολίζει την Ιδέα του Αγαθού. Και οι αντανακλάσεις αυτών των ιδιαίτερων πραγματικοτήτων που φαίνονται στο νερό πέρα από το τοίχωμα αντιπροσωπεύουν τις ενδιάμεσες μαθηματικές οντότητες, για τις οποίες μίλησα σε προηγούμενο κεφάλαιο.
Κατά δεύτερο λόγο, ο μύθος του σπηλαίου συμβολίζει τις βαθμίδες και τα στάδια της γνώσης: τη γνώση που βασίζεται στις αισθήσεις, πριν από το χαμηλό τοιχάκι· και τη νοητή γνώση, πέρα από το τοιχάκι, με τη διαβάθμιση του μαθηματικού και του διαλεκτικού σταδίου.
Κατά τρίτο λόγο, αντιπροσωπεύει την ηθικο-ασκητική διάσταση, με την αναφορά στην «περιστροφή», δηλαδή στη στροφή από το σκοτάδι προς το φως. Αλλά επειδή ο Πλάτων αναπτύσσει περαιτέρω αυτό το θέμα, θα επανέλθω σε αυτό στην επόμενη παράγραφο.
Κατά τέταρτο λόγο, εκφράζει την ηθικο-πολιτική σύλληψη του Πλάτωνα, εξαιρετικής σημασίας: γίνεται λόγος για μια «επιστροφή» στο σπήλαιο εκείνου που είχε απελευθερωθεί από τα δεσμά, για να ελευθερώσει όσους υπήρξαν σύντροφοί του στη δουλεία. Πρόκειται για το έργο του αληθινού πολιτικού, το οποίο ο φιλόσοφος πρέπει να αναλάβει, με όλους τους κινδύνους που αυτό συνεπάγεται.
Το τελικό μήνυμα του μύθου του σπηλαίου είναι ίσως το ισχυρότερο που μετέδωσε ο Πλάτων με τη μορφή μύθου: αλλοίμονο σε όποιον προσπαθήσει να σκίσει εκείνες τις αυταπάτες μέσα στις οποίες βολεύονται οι άνθρωποι! Οι άνθρωποι, πράγματι, δεν αντέχουν καθόλου τις αλήθειες που ανατρέπουν τα βολικά συστήματα ζωής τους, βασισμένα στις καθαρές φαινομενικότητες των πραγμάτων που περνούν, και τρέμουν περισσότερο από κάθε τι εκείνες τις αλήθειες που παραπέμπουν σε όσα δεν παρέρχονται και στο Είναι του αιώνιου.
Και με μια σαφή και εμβληματική αναφορά στον Σωκράτη και την καταδίκη του, ο Πλάτων ολοκληρώνει τον μύθο του με τον τρόπο που είδαμε:
Όποιος προσπαθούσε να λύσει τους ανθρώπους του σπηλαίου από τα δεσμά τους και να τους φέρει επάνω, αν ποτέ κατάφερναν να τον πιάσουν στα χέρια τους, θα τον σκότωναν! (Πολιτεία VII 517 A)
Ο μύθος του Σπηλαίου σε μετάφραση Ν. Σκουτερόπουλου: https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=319
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου