Ad libitum, όπως νομίζει καί θέλει κανείς. Βρίσκουμε αυτή τη ρίζα lib, που δηλώνει ευχαρίστηση και επιθυμία, στον πόθο και την ελευθερία. Επομένως, το να είσαι ελεύθερος θα σήμαινε να έχεις τη δυνατότητα να ικανοποιήσεις μια επιθυμία ή μάλλον να αποφύγεις την απογοήτευση. Όταν αφαιρείται αυτό που εμποδίζει ή απαγορεύει την υλοποίηση των σκοπών μας, νιώθουμε ελεύθεροι. Εξ ου και μια παραδοσιακή και παραπλανητική σχέση μεταξύ ελευθερίας και ευτυχίας. Επομένως ο άνθρωπος «την ελευθερία αναζητά, που είναι τόσο αγαπητή». Αλλά ας μην πιστεύεται ότι οι άνθρωποι, όπως ο Κάτων, αγαπούν την ελευθερία τόσο πολύ που νά θυσιάζουν τη ζωή τους για αυτήν. Πράγματι, συνήθως τήν συνδέει με το βάρος της ευθύνης και τήν ανταλλάσσει πρόθυμα με την ασφάλεια. Και η κοινωνία μας έχει εμμονή με την ασφάλεια, με την ασφάλιση που καλύπτει όλους τους κινδύνους. Από την άλλη, όμως, βλέπουμε έναν παράδοξο πληθωρισμό νέων ελευθεριών, μια αδυναμία συγκράτησης της επιθυμίας. Μια γενική ακράτεια που θέτει σε κίνδυνο την ίδια την ανθρωπότητα και αυξάνει τη "δυσφορία του πολιτισμού" με άγνωστες μέχρι πρότινος ανησυχίες.
Γενικά δεν σκεφτόμαστε την ελευθερία μέχρι να διακυβευτεί, όπως δεν σκεφτόμαστε την υγεία όταν είμαστε καλά. Άρα είναι θεμιτό να πιστεύουμε ότι όσο περισσότερο το συζητάμε, τόσο λιγότερο υπάρχει. Τι είναι όμως ελευθερία; Πάνω από όλα, σκέφτομαι τη δύναμη να κάνω κάτι (είμαι ελεύθερος να κάνω παιδιά γιατί έχω την ικανότητα να γεννήσω). Στη συνέχεια η απουσία εμποδίων στη βούληση (τίποτα δεν με εμποδίζει να κάνω παιδιά) και η έλλειψη καταναγκασμού (τίποτα δεν με υποχρεώνει να κάνω παιδιά). Όποιος δεν έχει αποτελεσματικά μέσα και ταλέντα δεν είναι ελεύθερος. Και εκείνοι που παρεμποδίζονται από σωματικούς και ψυχικούς περιορισμούς ή από κοινωνικές απαγορεύσεις και περιορισμούς δεν είναι ελεύθεροι. Υπάρχουν έθιμα, προκαταλήψεις και νόμοι που ρυθμίζουν και αναστέλλουν την ελευθερία των ανθρώπων. Αλλά οι ανθρώπινες νόρμες, σε αντίθεση με τις φυσικές, δεν μπορούν να αποτρέψουν a priori ότι κάποιος τίς παραβιάζει. Έτσι καταφεύγουν στον εκφοβισμό, απειλούν με τιμωρίες.
Ο προβληματισμός για την έννοια της ελευθερίας στην πραγματικότητα συμπίπτει με την εξέλιξη της δυτικής κοινωνίας και τη φιλοσοφία της. Με το να το συζητήσουμε, την έχουμε κάνει λεπτή σαν τρίχα, εύθραυστη σαν μαραμένο λουλούδι. Στην Παλαιά Διαθήκη δεν υπάρχει ορισμός της ελευθερίας. Ο δίκαιος άνθρωπος δεν ανησυχούσε να είναι ελεύθερος. «Υπακούω τα διατάγματά σου. Προσέχω τις παραγγελίες σου. Έχω πάντα κατά νου τις εντολές σου», λέει ο ψαλμωδός, που βρίσκει τη χαρά του σε αυτή την αγάπη του Νόμου. Η παράδοση στο Θείο αντηχεί σαν μια μεγαλειώδης χορωδία σε όλες τις θρησκείες. Όχι μια άρνηση της ελευθερίας, αλλά η αγαπητική δουλεία, αυτή η απελευθέρωση που προέρχεται από την εξυπηρέτηση ενός Ιδανικού μεγαλύτερου από εμάς. Αντίθετα, η προσωκρατική Ελλάδα κυριαρχείται από την ιδέα της Αναγκαιότητας, της Μοίρας ή του Λόγου, στο οποίο πρέπει να υποταχθούν οι άνθρωποι και οι Θεοί. Και ήταν ίσως όταν η ελευθερία έγινε ο αντίποδας της ανάγκης, πού άρχισε μια μοιραία παρακμή. Πόσα μαθήματα ελευθερίας έπρεπε να αντέξει ο άνθρωπος, οδηγημένος στην κόψη του σπαθιού ή στη γκιλοτίνα, στον ήχο των κανονιών και των βομβών;
Μια κρίσιμη πτυχή που ξεχνάμε εύκολα είναι ότι η ελευθερία προϋποθέτει πάντα, από διαλεκτική αναγκαιότητα, την ύπαρξη της σκλαβιάς. Έτσι ήταν στην αρχαία Ρώμη, στη διάκρισή της μεταξύ σκλάβων και ελεύθερων πολιτών, και έτσι είναι και σήμερα. Το ποιος πρέπει να είναι υπηρέτης και ποιος κύριος είναι ένα περίπλοκο και αμφιλεγόμενο ζήτημα. Η κοινωνία μας το έλυσε καθιερώνοντας μια εξίσωση μεταξύ ελευθερίας και χρήματος. Ως συγκρητισμός εξουσιών, και λόγω της αποτελεσματικότητάς του στην άρση των εμποδίων, το χρήμα είναι ένα μέτρο της ελευθερίας ενός ατόμου. Όσο περισσότερα έχει, τόσο πιο ελεύθερος είναι. Αυτή η φιλοσοφία - που ονομάζεται ακριβώς φιλελεύθερη - επιτρέπει σε μερικούς να συσσωρεύουν τεράστια μερίδια ελευθερίας στερώντας την από άλλους, αλλά τουλάχιστον έχει το πλεονέκτημα να διευκρινίζει μια έννοια που είναι σκοτεινή από τη φύση της.
Οι Κινέζοι, λιγότερο ιδεαλιστές από εμάς, αντιστέκονται στον πειρασμό της ελευθερίας για χιλιετίες. Δεν είχαν ούτε τη λέξη ούτε την έννοια. Προς τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν εντάθηκαν οι ανταλλαγές και οι μολύνσεις με τη Δύση, προσπάθησαν να μεταφράσουν αυτή την ξένη ιδέα με περιφράσεις όπως: «αυτό που προέρχεται από τον εαυτό του», δηλαδή κάτι που έχει από μόνο του το δικό του λόγο ύπαρξης, χωρίς τίποτα έξω από τον εαυτό του για να το προσδιορίσει. Έκφραση που πιθανότατα χρησιμοποίησε η Κίνα χωρίς φιλοσοφικές προθέσεις αλλά για να διεκδικήσει πολιτιστική και πολιτική αυτονομία και να υπερασπιστεί τον εαυτό της από ξένες παρεμβάσεις.
Κατά βάθος, μπορεί κανείς να πει για την ελευθερία αυτό που είπε ο Αυγουστίνος για τον χρόνο: όταν δεν το σκέφτομαι, ξέρω τι είναι, όταν το σκέφτομαι, δεν ξέρω πια. Αλλά το κοινωνικό μας σύστημα φαίνεται να μην μπορεί να επιβιώσει χωρίς να το σκεφτεί, χωρίς να σχηματίσει άποψη γι' αυτό. Τι βαθιά και άγνωστη ελευθερία είναι να μην έχεις γνώμη! Το τυπικό μας βίτσιο είναι «να νοηματοδοτούμε τα πράγματα», ξεχνώντας ότι τα πράγματα έχουν ήδη ένα νόημα και μπορούμε μόνο να το μάθουμε, να το ανακαλύψουμε. Υπό αυτή την έννοια, η ελευθερία θέτει κρίσιμα ερωτήματα, ακόμη και μεταφυσικής τάξης. Για εμάς, στην πραγματικότητα, τίποτα δεν γίνεται χωρίς αιτία. Ο Χιουμ προσπάθησε να αποδείξει ότι η αιτία δεν υπάρχει. Είπε ότι ήταν απλώς μια ιδέα που προκλήθηκε από συνήθεια, και ίσως δεν παρατήρησε τήν αντίφαση. Έτσι, αν υποθέσουμε ότι οι αιτίες και οι συνθήκες είναι πραγματικές, πώς μπορούμε να σκεφτούμε ότι αυτό που προκαλείται από κάτι άλλο είναι ελεύθερο; Η ελευθερία θα απαιτούσε ένα ον causa sui (το ίδιο αιτία του εαυτού του) ανεξάρτητο από όλα, απολύτως ελεύθερο. Αλλά ένα τέτοιο ον θα ήταν Θεός, Υπέρβαση. Και ο άνθρωπος θα ήταν ελεύθερος μόνο αν συμμετείχε σε αυτό το Απόλυτο, μοιράζοντας τα προνόμιά τής αυτόνομης και άκτιστης φύσης. Στην πραγματικότητα, η σκιά του δημιουργού βαραίνει πάντα την ελευθερία του πλάσματος.[Η ΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ]
Ο Θεός είναι το πρωτότυπο του ελευθερωτή, εκείνου που στη Βίβλο λυτρώνει τον άνθρωπο από την κατάσταση της δουλείας του. Αλλά αυτή η ελευθερία δεν αρμόζει στον άνθρωπο, αφού μπορεί να του αφαιρεθεί ανά πάσα στιγμή. Αν «ό,τι έχω προέρχεται από τον Θεό», δεν έχω τίποτα δικό μου, ούτε καν τη δική μου ελευθερία. Η ελευθερία, με τη ριζοσπαστική της έννοια, δεν μπορεί να είναι κάτι που μας δίνεται, είτε από ένα πολιτικό καθεστώς είτε από έναν Δημιουργό που μας δημιουργεί προικισμένους, με τήν απόφασή του, με ελεύθερη βούληση. Μια ελευθερία που δίνεται από άλλους δεν μας κάνει ελεύθερα υποκείμενα, αντιθέτως υπογραμμίζει την εξάρτησή μας.
Εξάλλου, η θέση της σύγχρονης σκέψης, η οποία επίσης δηλώνει φιλελεύθερη, είναι ακριβώς αυτή η ιδέα -ίσως μιας προτεσταντικής μήτρας- που βλέπει τον άνθρωπο ως αποτέλεσμα πολλαπλών προορισμών: φυσικών και οικονομικών νόμων, ασυνείδητων ορμών, εξελικτικών μηχανισμών. Δεν υπάρχει χώρος για ψυχή που ζει σύμφωνα με εκείνον τον «νόμο της ελευθερίας» για τον οποίο μιλάει ο απόστολος Ιάκωβος. Έτσι, ενώ επιδιώκει να απελευθερωθεί από ηθικούς και θρησκευτικούς περιορισμούς, η νεωτερικότητα προϋποθέτει έναν ντετερμινιστικό κόσμο που τον αλυσοδένει. Η ελευθερία επιβιώνει ως ρητορικό φετίχ, αντίβαρο στους καταναγκασμούς που θέτει η επιστήμη.
Ο ίδιος ο ισχυρισμός μας να πραγματοποιήσουμε μια ελεύθερη εξέταση της πραγματικότητας συγκρούεται με την ιδέα ότι αυτή η έρευνα αποφασίζεται από ακούσια νευρολογικά φαινόμενα. Ακόμη και ο τεράστιος χώρος που έχει κατακτήσει η τεχνολογία βοηθά στην ενίσχυση της ιδέας ότι ο άνθρωπος εξαρτάται από μηχανικές και προγενέστερες ανάγκες. Και το διαστελλόμενο σύμπαν του Δικτύου δεν μας παγιδεύει πλέον στην τυχαία κίνηση των ατόμων αλλά σε αυτή των σημείων και των μηνυμάτων. Ο νέος και πιο ισχυρός ντετερμινισμός είναι η νέα μοίρα που συνδέεται με τις μορφές μαζικής επικοινωνίας.
Είμαι νοσταλγός για εκείνη την αρχαία σκέψη στην οποία η ελευθερία δονούσε ακόμα ανέκφραστη, χωρίς όνομα και μορφή, προτού η νεωτερικότητα τη βαρύνει τόσο πολύ. Σκέφτομαι το Τάο Τε Τσινγκ, ένα μυστηριώδες και μεγαλειώδες ποίημα όπου η ελευθερία είναι απλώς ένα άρωμα, τόσο προφανές που είναι αδιανόητο, συν-ουσιώδες για την ύπαρξη (συνυφασμένο με την ύπαρξη). Ο Λάο Τσε λέει ότι φυλάει τρεις θησαυρούς: συμπόνια, λιτότητα, ταπεινοφροσύνη. Όπως ο ψαλμωδός, δεν σκοπεύει να αφήσει ελεύθερα τις ορμές και τις επιθυμίες του ανθρώπου, αλλά, όπως θα έλεγε ο Έμερσον, μας καλεί να προσαρτήσουμε το άρμα μας σε ένα αστέρι, στη γνώση και την πρακτική της Οδού. Προερχόμενος από το Τάο, ο άνθρωπος μοιράζεται την αναγκαστική και ανείπωτη φύση του. Τι να συζητήσουμε για την ελευθερία; Κάποιος μπορεί κάλλιστα να ζήσει χωρίς μια τέτοια ιδέα.
Ούτε ο Κομφούκιος μεταφράζει την ιδέα της ελευθερίας σε λέξεις, ούτε αισθάνεται την ανάγκη να βρει έναν όρο για να ορίσει την ανθρώπινη εμπειρία που αντιστοιχεί σε αυτήν. Για αυτόν, είναι σημαντικό ο άνθρωπος να συντονίζεται με τα διατάγματα του Ουρανού που διασφαλίζουν την κανονικότητα και τη συνέχεια της ζωής. Η κίνηση των άστρων και η ανθρώπινη ζωή ανήκουν στην ίδια αμετάβλητη τάξη. Έτσι η ανθρώπινη κοινωνία πρέπει να βασίζεται στην ομοιόμορφη και τελετουργική συμπεριφορά, να υπακούει στο νόμο που διέπει τη σχέση του ατόμου με την οικογένεια, την κοινότητα, το κράτος.
Για τον Λάο Τσε, το να ακολουθείς το Τάο σημαίνει να ανακαλύπτεις εκ νέου αυτή τη φυσική απλότητα και τον αυθορμητισμό που θα είναι η λέμφος (η πηγή ζωής) της ποίησης του Ζεν. Η κερασιά ανθίζει, ένα πουλί τραγουδάει, το χιόνι πέφτει, ο βάτραχος βουτάει στη λιμνούλα. Δεν είναι ελευθερία ενός εγώ, αλλά ελευθερία από το εγώ, ή από ένα ψυχολογικό κέντρο και τις μανίες του για οικειοποίηση και έλεγχο. Για τον Κομφούκιο είναι αντίθετα αποτέλεσμα ηθικής πειθαρχίας, ακριβούς σεβασμού των ρόλων και των καθηκόντων. Ο Κομφουκιανισμός στοχεύει στην καλή οργάνωση της κοινωνίας, ο Ταοϊσμός ενθαρρύνει έναν ορισμένο αναρχικό ατομικισμό. Και οι δύο όμως ακολουθούν μια λογική ανταλλαγής, όχι κυριαρχίας. Ο Δρόμος είναι ένα δίχτυ με μεγάλο πλέγμα από το οποίο δεν ξεφεύγει τίποτα, που δένει τον άνθρωπο με τους άλλους και με το σύμπαν. Είναι η ικανότητα να δημιουργείς αρμονικές αλληλεπιδράσεις και αμοιβαία οφέλη, γιατί το Τάο λειτουργεί για το καλό όλων, χωρίς προτιμήσεις. Μια αρμονική προσωπικότητα γεννά μια αρμονική οικογένεια που δημιουργεί μια αρμονική κοινωνία.
Δεν είναι σάν να αναρωτιέσαι "Είμαι ελεύθερος;" αλλά «πώς να ζήσω;», «πώς πρέπει να συμπεριφέρομαι σε αυτή την περίσταση;», μια ερώτηση που προϋποθέτει αναγκαστικά την ελευθερία αλλά την υποτάσσει σε μια διαίσθηση του εαυτού και του ρόλου του στο σύμπαν. Η ευτυχία προέρχεται από την προσαρμογή σε μια καθολική Αρμονία, από την εκπλήρωση πνευματικών καθηκόντων. Δεν είναι μια αναζήτηση ενός θησαυρού που διατηρείται με ζήλια για τον εαυτό μας, αλλά μια συνεννόηση, μιά σχέση, μεταξύ των φιλοδοξιών του καθενός και των νόμων της ζωής. Ουτοπία που η μπερδεμένη κοινωνία μας πάντα απογοητεύει.
Ο Κομφούκιος λέει: «σε ηλικία εβδομήντα ετών ενεργούσα ακολουθώντας την καρδιά μου χωρίς να παραβαίνω κανέναν κανόνα», δηλαδή υπάκουα στις επιθυμίες μου ενώ παρέμενα συντονισμένος με το Τάο. Αυτή η ώριμη γαλήνη δεν εξαρτάται από την αποδυνάμωση των παθών αλλά από την ικανότητα να ακούς μια βαθιά νοημοσύνη ή, όπως θα λέγαμε, να ακολουθείς τον Λόγο, να κάνεις το θέλημα του Θεού. Αυτό το πράττειν είναι στην πραγματικότητα ένα μη πράττειν. Δεν είναι μια παραγωγή, αλλά μια εγκατάλειψη, ακολουθώντας την Οδό και υπακούοντας σε αυτήν με εμπιστοσύνη και εγκατάλειψη. Είναι μια παραγγελία (εντολή) που βγαίνει κατευθείαν από την καρδιά, ένας πιστός καθρέφτης των πραγμάτων. Δεν είναι ζήτημα να θέσουμε την ελευθερία και την αναγκαιότητα σε σύγκρουση, όπως κάνουμε, αλλά να δούμε την οικεία συνοχή τους.
Έχουμε ένα παράδειγμα αυτού στον αρχαίο όρκο υπακοής του μοναχού. Στη ρυθμική πρόοδο της ύπαρξής του, που διακόπτεται από υποχρεωτικές τελετές και αξιώματα, ένιωθε μέρος μιας μεταφυσικής Τάξης. Η ανταμοιβή για την υπακοή ήταν η απελευθέρωση από τη θέλησή του. Στην πραγματικότητα, η «τάξη» ισχύει τόσο για ένα σωστά οργανωμένο σύστημα όσο και για μια εντολή. Οι Κινέζοι υποκλίθηκαν στο Τάο. Μπροστά στον Θεό, ο μοναχός είπε το αμήν του, μια λέξη που παραπέμπει σε μια ιδέα στερεάς, βραχώδους σταθερότητας. Έτσι να είναι, έτσι πρέπει να είναι.
Μετά από όλα, όλοι πρέπει να τελετουργούν και να δίνουν τάξη στη ζωή. Και ο σύγχρονος άνθρωπος, που ισχυρίζεται ότι είναι ελεύθερος, είναι σκλάβος των τελετουργιών και των τυπικοτήτων περισσότερο από κάθε άλλο, υπακούει με μια παθητικότητα που τον απαλλάσσει από τη λήψη αποφάσεων και τον προβληματισμό. Αρκεί να θυμηθούμε την τραγική παντομίμα της πανδημίας. Στη ρίζα της μαζικής υπακοής δεν ήταν ο απλός φόβος αλλά αυτή η σχεδόν μυστικιστική αίσθηση ανύψωσης που προέρχεται από τη συμμετοχή σε ένα μεγάλο συλλογικό τελετουργικό. Η εκτέλεση της ιατρικής τελετής (του υγειονομικού τελετουργικού) με την πιο σχολαστική τήρηση των προβλεπόμενων χειρονομιών αντιπροσώπευε μια προσπάθεια αποκατάστασης του χάους και αποκατάστασης της τάξης στον κόσμο. Ποιος δεν θυμάται εκείνα τα «ουράνια διατάγματα» που καθιέρωσαν κανόνες και πρωτόκολλα, τον σκοτεινό και μυστηριώδη χαρακτήρα τους; Όχι πολιτικές πράξεις αλλά λειτουργίες στις οποίες ο κόσμος συμμετείχε με θρησκευτικό και φανατικό ζήλο.
Υπακοή εμποτισμένη όχι με πίστη αλλά με αδράνεια, και με δεισιδαιμονία που συνδέεται με περίσσεια παιδείας παρά με άγνοια. Η πληροφόρηση και το σχολείο σήμερα δεν αντιπροσωπεύουν μια εκπαίδευση στη γνώση, αλλά ένα τεράστιο σύστημα προετοιμασίας της σκέψης και της βούλησης. Έτσι, όσο περισσότερο οι άνθρωποι μελετούν τόσο λιγότερα ξέρουν, όσο λιγότερα ξέρουν τόσο περισσότερα νομίζουν ότι ξέρουν και όσο περισσότερα νομίζουν ότι ξέρουν τόσο περισσότερο αισθάνονται ελεύθεροι. Δεν συμμορφώνεται ο άνθρωπος με έναν αιώνιο δρόμο αλλά με την εφήμερη γνώμη των ειδικών, δίνει αποδεικτική αξία στην κυρίαρχη κουλτούρα, αισθάνεται ασφαλής μόνο εάν προστατεύεται από τις προκαταλήψεις της «πλειοψηφίας», αυτής της αποκρουστικής οντότητας που κάνει επίσης τη ζωή και την αλήθεια σε στατιστικά δεδομένα.
Οι αρχαίοι Κινέζοι ήταν κυρίως αγρότες, λιγότερο μορφωμένοι και επομένως σοφότεροι από εμάς. Ήξεραν ότι για να ζήσουν έπρεπε να κατανοήσουν και να συμμορφωθούν με τη φύση. Ζούσαν «με αρχαίους νόμους στους οποίους ο Ήλιος προεδρεύει. Ήταν όλοι υπάκουοι και εργατικοί υπηρέτες, και κάθε σύννεφο στον ουρανό είχε περισσότερη δύναμη από τη θέλησή τους. Αλλά ήξεραν ότι η γη είχε καλή θέληση περισσότερο από τους ανθρώπους». Το να ξεφύγουν από τη φυσική τάξη δεν θα τους φαινόταν έκφραση ελευθερίας αλλά τρέλας. Το αποτέλεσμα μιας τέτοιας εξέγερσης δεν θα μπορούσε παρά να είναι το χάος και η καταστροφή.
Αυτό δεν συνεπαγόταν σύγκρουση με τις φυσικές δυνάμεις, επειδή η κινεζική σκέψη δεν γνώριζε την αντίθεση μεταξύ του Πνεύματος και της Φύσης που βασανίζει τη Δύση, έναν δυϊστή από κλήση, από έφεση. Ακόμη και σήμερα, που η κβαντική φυσική μας έχει διδάξει για την μη πραγματικότητα του αντικειμένου, απέχουμε πολύ από το να πιστεύουμε στην μη πραγματικότητα του εγώ. Εξακολουθούμε να νιώθουμε ότι είμαστε μια μονάδα, μια μυστηριώδης οντότητα αντίθετη με τον κόσμο που φαντάζεται τον εαυτό του ξεχωριστό ακόμη και από τις βιολογικές του δομές, από τα ένστικτά του. Αυτή ακριβώς η ιδέα ενός εαυτού που αντιτίθεται στον μη-εαυτό είναι που μας περικλείει σε ένα σύστημα προσδιορισμών που είναι η αντίφαση κάθε ελευθερίας. Στο να γεννιόμαστε, στο να αρρωσταίνουμε, στο να υποφέρουμε, στο να γερνάμε, στο να πεθαίνουμε, βλέπουμε πάντα την παρεμβατικότητα ενός Μη-εαυτού που μας αναγκάζει. Το να είμαστε ελεύθεροι σημαίνει να νιώθουμε υπεύθυνοι για όλα όσα μας συμβαίνουν, ακόμα και για όσα φαίνεται να μην εξαρτώνται από τη θέλησή μας. Το πεπρωμένο είναι αυτό που μας ανήκει στενά, η ωρίμανση των σπόρων που εμείς οι ίδιοι έχουμε σπείρει.
Πάντα σκεφτόμαστε τις ελευθερίες –πολιτικές, οικονομικές ή κοινωνικές– που βρίσκονται έξω από εμάς. Αλλά αληθινή ελευθερία είναι το «κάθισμα στη λήθη», το να ξεχνάς τον εαυτό σου και ό,τι περικλείει την ύπαρξή του στο ενδεχόμενο, στην εμμονή του ορίου. Ελευθερία που υπερβαίνει κάθε έννοια και ως εκ τούτου δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο προβληματισμού. Ωστόσο, όπως λέει ο Nagarjuna, «η διδασκαλία γίνεται με βάση δύο αλήθειες: τη σχετική αλήθεια του κόσμου και την απόλυτη αλήθεια. Η απόλυτη πραγματικότητα δεν μπορεί να διδαχθεί χωρίς πρώτα να βασιστούμε στην πρακτική τάξη των πραγμάτων». Έτσι, μπορούμε να συλλάβουμε μια σχετική ελευθερία, που εκδηλώνεται με συνηθισμένες ανθρώπινες μορφές, και μια απόλυτη, προνόμιο του Θεού και του θεοποιημένου ανθρώπου. Και η πρώτη τείνει στην άλλη ως ορίζοντά της.
Περπατώντας στο Δρόμο, έχοντας ξεπεράσει τα αγκαθωτά μονοπάτια των βράχων, το βλέμμα πλαταίνει και γίνεται πιο απλό, η επιθυμία εκλεπτύνεται, υπάρχει γαλήνη που καθαρίζεται από τον πόνο, η αποστασιοποίηση μιας καρδιάς που γνώρισε τη ματαιότητα των πραγμάτων. Ας προσέξουμε όμως να μην αποδώσουμε τα συναισθηματικά μας στερεότυπα στην καρδιά. Η καρδιά είναι ο χώρος που καλωσορίζει την ύπαρξη. Όντας άδειος, είναι ελεύθερος, τίποτα δεν τον δεσμεύει. Είναι όμως ένα δημιουργικό κενό, από το οποίο γεννιούνται τα πάντα. Η ελευθερία του δεν εξαρτάται από το να έχει ή να είναι κάτι. Μια ελεύθερη καρδιά δεν θέλει να κατέχει τίποτα. Όσο λιγότερα έχει, τόσο πιο ελεύθερη είναι. Η τέλεια ελευθερία είναι η φτώχεια του να μην έχεις, να μην ξέρεις, να μην θέλεις, να μην είσαι. Γι' αυτό φοβόμαστε και προτιμάμε τα «δικαιώματα» μας, τα υπάρχοντά μας.
Είναι η αδαμαντική μοναξιά του Ενός. Άψογη ελευθερία κορυφών στις οποίες το βλέμμα δεν μπορεί να μείνει χωρίς να προσβληθεί, σαν από περίσσεια φωτός. Μπορούμε να έχουμε τη διαίσθηση σε ορισμένες ακραίες στιγμές της ψυχής ή πριν πέσουμε για ύπνο, όταν τίποτα δεν έχει πια σημασία, ο εαυτός και ο κόσμος γίνονται μακρινές σκιές και το μυαλό δεν είναι πλέον αλυσοδεμένο σε σκέψεις και συναισθήματα. Αλλά μια κορυφή δεν είναι φτιαγμένη για να ζήσει. Η ζωή μας είναι ικανοποιημένη με στίγματα και σχετικές ελευθερίες: απλές φιλοδοξίες, μια αφοσιωμένη αγάπη, κάποια αδρανής ομορφιά. Έτσι, στη φανταστική συνάντηση με τον Κομφούκιο, ο ληστής Zhi περιγράφει τα φυσικά συναισθήματα: «το μάτι θέλει να δει, το αυτί θέλει να ακούσει, το στόμα θέλει να γευτεί τις γεύσεις, η ζωτική ενέργεια θέλει να εκδηλωθεί πλήρως». Η ζωή είναι μικρή, «ένα άλογο που τρέχει που πηδά μια τάφρο, ένα χαντάκι». Εδώ είναι μια καλή εικόνα της ελευθερίας.
Αλλά ο βάλτος των ειδώλων και των ψεύτικων ελευθεριών ανοίγεται μπροστά μας: χρήματα και κοινωνική θέση. Το ελεύθερο πολιτικό μας σύστημα, ο ελεύθερος τρόπος ζωής μας, οι νόμοι που μας καταπιέζουν ελεύθερα. Μια ελεύθερη αγορά που είναι μόνο περιφρόνηση για τον άνθρωπο και τις πραγματικές του ανάγκες, η ελεύθερη κυκλοφορία των αγαθών που ανάγει τον άνθρωπο και την ίδια την ελευθερία σε εμπόρευμα. Μια ελευθερία του Τύπου υποδουλωμένη στο μεγάλο κεφάλαιο. Μια ελεύθερη σεξουαλικότητα, ελεύθερα μοντέλα οικογένειας, επαναστάτες ενάντια σε μια κοσμική τάξη. Μια ελεύθερη τέχνη εξύψωσης της ασχήμιας. Μια τεχνολογία που ισχυρίζεται ότι μας ελευθερώνει από τη φύση και από τη δική μας ανθρωπιά. Καλούμαστε καθημερινά σε απατηλές απελευθερώσεις. Καταθλιπτικοί όταν ο ορίζοντας των επιθυμιών μας συρρικνώνεται, ενθουσιασμένοι όταν φαίνεται να διευρύνεται. Αναγκασμένοι να χειραφετηθούμε, αναγκασμένοι να είμαστε ελεύθεροι. Τι φοβερή εποχή που ακόμα και η ελευθερία γίνεται σκλαβιά!
Ίσως οι αρχαίοι διαισθάνονταν ότι μιλώντας για ελευθερία θα οδηγούσαν τον άνθρωπο στην καταστροφή. Δεν τής έδωσαν λοιπόν όνομα. Εμείς, λιγότερο σοφοί, πρέπει να απελευθερωθούμε από την ελευθερία σήμερα. Όπως λέει ο Νίτσε: «Πρέπει τώρα να μειώσουμε σε αιώνια σιωπή όλη τη θορυβώδη ψευδοκουλτούρα της εποχής μας». Έτσι, για πρώτη φορά στην ιστορία, θα πρέπει να κάνουμε μια επανάσταση για να είμαστε λιγότερο ελεύθεροι. Να καταδικάσουμε τις ψευδοελευθερίες μας σε αέναη εξορία, να συνέλθουμε από τις ελευθεριακές ψυχώσεις μας και ίσως από τους δικούς μας λόγους για την ελευθερία. Γιατί ο ορισμός της, ο εγκλεισμός της σε μια έννοια, είναι από μόνος του αντιφατικός. Η ελευθερία είναι ένα σιωπηλό ανίκητο τίποτα. Αλλά και κάτι παράλογο σαν τη ζωή.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου