Αθανασία: Εμπειρία και Σύμβολο
Του Eric Voegelin
ΙIΙ. Το δεύτερο μέρος της «Συνομιλίας» εκφράζει την εμπειρία της πραγματικότητος. Η μαρτυρία είναι χωρισμένη σε τέσσερις ακολουθίες τετράστιχων. Η πρώτη ακολουθία εκφράζει την αηδία του ανθρώπου, για το ότι ο ίδιος θα βρωμάει στον εαυτό του, εάν συνεχίσει να ζει στο επίπεδο της διεφθαρμένης ύπαρξης. Μετά από αυτό το ξέσπασμα μιας πραγματικότητας, η οποία έχει καταστεί βέβαιη για τον εαυτό της, επειδή διαφέρει από τη μη-πραγματικότητα, η δεύτερη ακολουθία παρουσιάζει τη ζωή στον τρόπο της μη-πραγματικότητας. Η τρίτη ακολουθία ασχολείται με τον θάνατο ως ελευθερωτή από την ασθένεια της ζωής. Και η τέταρτη, με την πίστη στην πληρότητα της ζωής, η οποία επιτυγχάνεται με τον θάνατο. Αυτό τό σχήμα δόμησης του κειμένου-αηδία για την νεκρή ζωή, περιγραφή του ζωντανού θανάτου, απελευθέρωση από τον θάνατο μέσα στην πληρότητα της ζωής δια του θανάτου-αποδίδει τη δομή της εμπειρίας, με μια τέτοια ακρίβεια, που πολύ δύσκολα ξεπερνιέται. Οι μαρτυρίες του Πλάτωνος ή του Αγίου Παύλου κινούνται βέβαια στο διαφοροποιημένο επίπεδο νοητικών ή αποκαλυπτικών εμπειριών. Διαθέτουν ένα πιο ποικιλόμορφο απόθεμα συμβόλων, και ο τρόπος έκφρασης τους είναι πιο απαλός, καθώς δεν παρεμποδίζονται από την συμπάγεια του μύθου, όμως και αυτές είναι- όπως όλες ανεξαιρέτως οι αληθινές μαρτυρίες-παραλλαγές των μοτίβων, τα οποία άρθρωσε ο άγνωστος Αιγύπτιος στοχαστής.
Αναφέρω ένα παράδειγμα από την πρώτη ακολουθία, που εκφράζει την αηδία του ανθρώπου. Τα άλλα τρίστιχα αυτής της ομάδας στίχων απλώς διακοσμούν το θέμα, με το να απαριθμούν αηδιαστικές μυρωδιές. Για να μεταδώσουμε μια εντύπωση, για το πόσο λεπτομερώς περιγράφεται η εμπειρία, παραθέτω ένα δυο παραδείγματα από κάθε μια από τις ακολουθίες που έπονται.
Κάθε τρίστιχο της δεύτερης ακολουθίας ξεκινά με τον στίχο «Σε ποιον μπορώ να μιλήσω σήμερα;». Το μεγάλο τους θέμα είναι η καταστροφή της κοινότητας ανάμεσα στους ανθρώπους, που επήλθε δια της καταστροφής του πνεύματος. Ο συγγραφέας θρηνεί:
Σε ποιον μπορώ να μιλήσω σήμερα;
Οι αδελφοί είναι κακοί.
Οι σημερινοί φίλοι, δεν αγαπούν.
Μεταφράζοντας στη γλώσσα της κλασσικής φιλοσοφίας, μπορούμε να πούμε: Η «φιλία πολιτική» (philia politike) με την έννοια του Αριστοτέλη, που προέρχεται από τον έρωτα προς τον θεϊκό νου (nous), και βιώνεται ως καταστατική για τον αληθινό εαυτό του ανθρώπου, κατέστη αδύνατη, γιατί η θεϊκή παρουσία αποσύρθηκε από τον εαυτό. Λέει κατά συνέπεια πάρα κάτω:
Σε ποιον μπορώ να μιλήσω σήμερα;
Τα πρόσωπα αποστράφηκαν:
Ο καθένας στρέφει το βλέμμα προς το χώμα
Ενώπιον των αδελφών του.
Όταν η πραγματικότητα έχει αποτραβηχτεί από τον εαυτό, το πρόσωπο γίνεται απρόσωπο, και αυτό έχει πολλαπλές συνέπειες. Αυτό το τρίστιχο φαίνεται να εφιστά την προσοχή στη συνείδηση της απώλειας και το βάσανο που αυτή προκαλεί. Οι στίχοι ακούγονται σαν μια περιγραφή φαινομένων, που σήμερα θα ονομάζαμε «μοναξιά μέσα στο πλήθος» και «σιωπηρή απελπισία». Μέσα στη «Συνομιλία», το φαινόμενο αυτό γίνεται συνειδητό ως η προσωπική του μοναξιά:
Σε ποιον μπορώ να μιλήσω σήμερα;
Δεν υπάρχει κανένας ευχαριστημένος.
Εκείνος, με τον οποίο κάποτε πήγαινες, δεν υπάρχει πια.
Η απώλεια όμως του εαυτού μπορεί να πάρει και την μορφή της κακίας, στην οποία εγκαταλείπεται κανείς. Τα ακόλουθα τρίστιχα ασχολούνται με τον βλάσφημο, που μόνο γέλιο ίσως να προκαλεί, με την κυριαρχία του εγκλήματος στην κοινωνία και την θολή προοπτική μιας μιζέριας χωρίς τέλος.
Μέσα σε αυτήν την άκρα μοναξιά, ο άνθρωπος στρέφεται προς τον θάνατο, ως λύτρωση από την χωρίς νόημα ύπαρξη:
Ο θάνατος στέκεται σήμερα μπροστά μου
Όπως όταν κάποιος άρρωστος γίνει υγιής,
Όπως το να βγεις στον ελεύθερο αέρα
Μετά τη φυλάκιση.
Ή
Ο θάνατος βρίσκεται σήμερα μπροστά μου
(όπως) όταν ένας άνδρας επιθυμεί,
Να ξαναδεί το σπίτι του
Αφού πολλά χρόνια υπό κράτηση
Έχει περάσει.
Τα τρίστιχα αυτής της τρίτης ακολουθίας είναι παραλλαγές περί ζωής ως ασθένειας, ως συννεφιασμένης χώρας του σκότους, ως εξορίας, ως φυλακής. Περί θανάτου ως θεραπείας, φωτός, που οδηγεί από το σκοτάδι προς το άγνωστο, ως λαχτάρα επιστροφής στο σπίτι και απελευθέρωση από τη φυλακή. Τα σύμβολα αυτής της ομάδας στίχων, μας κάνουν να τεντώσουμε τα αυτιά μας, γιατί μας είναι οικεία από πλατωνικά και γνωστικά κείμενα. Όπως φαίνεται, δεν ταιριάζουν μόνο σε ένα είδος εμπειρίας, αλλά είναι χαρακτηριστικά για ένα γένος εμπειριών. Θα επιστρέψουμε αμέσως σε αυτό το πρόβλημα.
Τα τρίστιχα της τέταρτης ακολουθίας εκφράζουν την πίστη του ομιλητή, πως δια του θανάτου, θα φτάσει στην πληρότητα της ζωής:
Δεν υπάρχει κανένας ευχαριστημένος.
Εκείνος, με τον οποίο κάποτε πήγαινες, δεν υπάρχει πια.
Η απώλεια όμως του εαυτού μπορεί να πάρει και την μορφή της κακίας, στην οποία εγκαταλείπεται κανείς. Τα ακόλουθα τρίστιχα ασχολούνται με τον βλάσφημο, που μόνο γέλιο ίσως να προκαλεί, με την κυριαρχία του εγκλήματος στην κοινωνία και την θολή προοπτική μιας μιζέριας χωρίς τέλος.
Μέσα σε αυτήν την άκρα μοναξιά, ο άνθρωπος στρέφεται προς τον θάνατο, ως λύτρωση από την χωρίς νόημα ύπαρξη:
Ο θάνατος στέκεται σήμερα μπροστά μου
Όπως όταν κάποιος άρρωστος γίνει υγιής,
Όπως το να βγεις στον ελεύθερο αέρα
Μετά τη φυλάκιση.
Ή
Ο θάνατος βρίσκεται σήμερα μπροστά μου
(όπως) όταν ένας άνδρας επιθυμεί,
Να ξαναδεί το σπίτι του
Αφού πολλά χρόνια υπό κράτηση
Έχει περάσει.
Τα τρίστιχα αυτής της τρίτης ακολουθίας είναι παραλλαγές περί ζωής ως ασθένειας, ως συννεφιασμένης χώρας του σκότους, ως εξορίας, ως φυλακής. Περί θανάτου ως θεραπείας, φωτός, που οδηγεί από το σκοτάδι προς το άγνωστο, ως λαχτάρα επιστροφής στο σπίτι και απελευθέρωση από τη φυλακή. Τα σύμβολα αυτής της ομάδας στίχων, μας κάνουν να τεντώσουμε τα αυτιά μας, γιατί μας είναι οικεία από πλατωνικά και γνωστικά κείμενα. Όπως φαίνεται, δεν ταιριάζουν μόνο σε ένα είδος εμπειρίας, αλλά είναι χαρακτηριστικά για ένα γένος εμπειριών. Θα επιστρέψουμε αμέσως σε αυτό το πρόβλημα.
Τα τρίστιχα της τέταρτης ακολουθίας εκφράζουν την πίστη του ομιλητή, πως δια του θανάτου, θα φτάσει στην πληρότητα της ζωής:
Όποιος όμως είναι εκεί,
Θα είναι σαν ένας ζωντανός θεός,
Ο οποίος τιμωρεί τη βλασφημία σε εκείνον, που την κάνει.
Όποιος όμως είναι εκεί,
Θα σταθεί στην βάρκα(του Ήλιου)
Και θα μοιράζει από ‘κει τις θυσίες στους ναούς.
Όποιος όμως είναι εκεί,
Θα είναι σοφός, που δεν μπορεί
Να παρεμποδισθεί,
Να στραφεί προς τον Θεό-Ήλιο,
Όταν αυτός μιλάει.
Μέσα σε αυτή την ακολουθία ας προσεχθεί ιδιαίτερα ο συμβολισμός της μεταμόρφωσης του ανθρώπου σε ζωντανό θεό, ο οποίος ταξιδεύει με την βάρκα του Ήλιου. Γιατί μόνο ως θεϊκός συνοδοιπόρος του Θεού Ήλιου, ο άνθρωπος λειτουργεί ως σύμβουλος του και ως δικαστής επί των ανθρώπινων και κοινωνικών υποθέσεων πάνω στη γη. Φαίνεται πως το θέμα του δικαστηρίου είναι στον ίδιο χαμηλό βαθμό ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ελληνικής ή χριστιανικής εμπειρίας, όσο και τα σύμβολα αποξένωση, ασθένεια, φυλάκιση, κτλ. Όπως και τα άλλα, είναι μάλλον μια σταθερά ολόκληρης της κλάσης εμπειριών, από την οποία προκύπτει ο συμβολισμός της αθανασίας.
Σε τι βαθμό διαφοροποίησης έχει φτάσει ο συγγραφέας της «Συνομιλίας», γίνεται ξεκάθαρο μόνο όταν συγκρίνουμε, σε ποια συσχέτιση βρίσκονται οι επαγγελίες της τελευταίας ακολουθίας προς την αιγυπτιακή εμπειρία του κόσμου και της αυτοκρατορίας.
Μέσα στην πρωταρχική εμπειρία, όλα όσα περιέχονται μέσα στον κόσμο-θεοί, ουρανός και γη, άνθρωπος και κοινωνία-είναι συν-ουσιώδη (konsubsantiell). Το ότι η αιγυπτιακή αυτοκρατορία είναι ένας σύντροφος μέσα στον κόσμο, η τάξη της, ma’at, πρέπει να εκδηλώνει την θεϊκή-κοσμική τάξη, ενώ ο φαραώ πρέπει να είναι ο μεσίτης αυτής της τάξης προς την κοινωνία. Την εποχή όμως που ζούσε ο συγγραφέας, κυριαρχούσε η αταξία στην Αίγυπτο, καθώς ο φαραώ δεν εκπλήρωνε αυτή την λειτουργία. Σύμφωνα με την παραδοσιακή αντίληψη περί αυτοκρατορίας, η κατάσταση αυτή μπορούσε να αρθεί μόνο με την εμφάνιση ενός νέου φαραώ, ο οποίος θα κατεύθυνε και πάλι με επιτυχία προς την κοινωνία το ρεύμα που πηγάζει από τους θεούς, το ma’at. Μπρος στο παρασκήνιο αυτής της παραδοσιακής αντίληψης, η «Συνομιλία» πρέπει να θεωρείται ως ένα εξαίρετο, επαναστατικό γεγονός στην ιστορία της αυτοκρατορίας, καθώς προσφέρει μια αντικατάσταση για την λειτουργία του μεσίτη που ασκεί ο φαραώ. Καθώς για τον συγγραφέα της «Συνομιλίας», ούτε η ζωή, ούτε η αθανασία με την κοινή σημασία, έχουν σημασία άξια κάθε κόστους-κάτι τέτοιο στον τρόπο ύπαρξης της μη-πραγματικότητας, τον οποίο μόλις εγκαταλείπει. Αυτόν τον ενδιαφέρει ένα εντελώς άλλο είδος αθανασίας, που θα έπρεπε να είναι εργαλείο για την επανόρθωση της τάξης στην Αίγυπτο. Και τώρα ο ζωντανός θεός «άνθρωπος» σηκώνει στους ώμους του το βάρος του ζωντανού θεού φαραώ, που έχει αποτύχει. Εδώ γινόμαστε αναμφίβολα μάρτυρες ενός πνευματικού ξεσπάσματος, που διαρρηγνύει την πρωταρχική εμπειρία του κόσμου, και κινείται προς την κατεύθυνση προσωπικής εμπειρίας υπέρβασης. Ο συντάκτης βρίσκεται λίγο πριν τη διαπίστωση, πως τόσο η προσωπική, όσο και η κοινωνική τάξη του ανθρώπου εξαρτώνται από την αμεσότητα της ύπαρξης του ανθρώπου κάτω από τον Θεό. Ενώπιον τού πολύ σαφούς συμβολισμού, θα ήταν ελκυστικό να προχωρήσουμε ακόμα ένα βήμα με την ερμηνεία: τότε-χωρίς τη διαμεσολάβηση του φαραώ-η αντίληψη περί της φύσεως του ανθρώπου ως imago Dei θα είχε ήδη επιτευχθεί. Αυτό όμως θα πήγαινε πολύ μακριά. Καθώς ο άγνωστος συγγραφέας δεν σπάει ριζικώς τα δεσμά με την πρωταρχική εμπειρία, αλλά διατηρεί, παρά την κοινωνική αταξία, την πίστη του στον κόσμο. Ο άνθρωπος του δεν είναι ο καθένας, και για τον λόγο αυτό, δεν μπορεί να μεταφράσει το προσωπικό του ρήγμα σε μια επανάσταση ενάντια στην αγία βασιλεία. Η μόνη αποδεκτή μέθοδος, για να καταστεί ενεργής μέσα στην οικονομία του κόσμου και την κοινωνία η ανακαλυφθείσα πραγματικότητα του κόσμου, είναι ο άνθρωπος να ανέβει στο επίπεδο του συμβούλου του Θεού Ήλιου-και για να το επιτύχει αυτό, πρέπει να αυτοκτονήσει. Ο χρόνος για την μεταφορά της αυθεντίας από τον κοσμικό κυρίαρχο στον προφήτη, τον σοφό ή τον φιλόσοφο, ως κέντρο μιας νέας τάξης της κοινότητας, δεν είχε έρθει ακόμα.
Τέλος Κεφαλαίου ΙΙΙ.
Θα είναι σαν ένας ζωντανός θεός,
Ο οποίος τιμωρεί τη βλασφημία σε εκείνον, που την κάνει.
Όποιος όμως είναι εκεί,
Θα σταθεί στην βάρκα(του Ήλιου)
Και θα μοιράζει από ‘κει τις θυσίες στους ναούς.
Όποιος όμως είναι εκεί,
Θα είναι σοφός, που δεν μπορεί
Να παρεμποδισθεί,
Να στραφεί προς τον Θεό-Ήλιο,
Όταν αυτός μιλάει.
Μέσα σε αυτή την ακολουθία ας προσεχθεί ιδιαίτερα ο συμβολισμός της μεταμόρφωσης του ανθρώπου σε ζωντανό θεό, ο οποίος ταξιδεύει με την βάρκα του Ήλιου. Γιατί μόνο ως θεϊκός συνοδοιπόρος του Θεού Ήλιου, ο άνθρωπος λειτουργεί ως σύμβουλος του και ως δικαστής επί των ανθρώπινων και κοινωνικών υποθέσεων πάνω στη γη. Φαίνεται πως το θέμα του δικαστηρίου είναι στον ίδιο χαμηλό βαθμό ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ελληνικής ή χριστιανικής εμπειρίας, όσο και τα σύμβολα αποξένωση, ασθένεια, φυλάκιση, κτλ. Όπως και τα άλλα, είναι μάλλον μια σταθερά ολόκληρης της κλάσης εμπειριών, από την οποία προκύπτει ο συμβολισμός της αθανασίας.
Σε τι βαθμό διαφοροποίησης έχει φτάσει ο συγγραφέας της «Συνομιλίας», γίνεται ξεκάθαρο μόνο όταν συγκρίνουμε, σε ποια συσχέτιση βρίσκονται οι επαγγελίες της τελευταίας ακολουθίας προς την αιγυπτιακή εμπειρία του κόσμου και της αυτοκρατορίας.
Μέσα στην πρωταρχική εμπειρία, όλα όσα περιέχονται μέσα στον κόσμο-θεοί, ουρανός και γη, άνθρωπος και κοινωνία-είναι συν-ουσιώδη (konsubsantiell). Το ότι η αιγυπτιακή αυτοκρατορία είναι ένας σύντροφος μέσα στον κόσμο, η τάξη της, ma’at, πρέπει να εκδηλώνει την θεϊκή-κοσμική τάξη, ενώ ο φαραώ πρέπει να είναι ο μεσίτης αυτής της τάξης προς την κοινωνία. Την εποχή όμως που ζούσε ο συγγραφέας, κυριαρχούσε η αταξία στην Αίγυπτο, καθώς ο φαραώ δεν εκπλήρωνε αυτή την λειτουργία. Σύμφωνα με την παραδοσιακή αντίληψη περί αυτοκρατορίας, η κατάσταση αυτή μπορούσε να αρθεί μόνο με την εμφάνιση ενός νέου φαραώ, ο οποίος θα κατεύθυνε και πάλι με επιτυχία προς την κοινωνία το ρεύμα που πηγάζει από τους θεούς, το ma’at. Μπρος στο παρασκήνιο αυτής της παραδοσιακής αντίληψης, η «Συνομιλία» πρέπει να θεωρείται ως ένα εξαίρετο, επαναστατικό γεγονός στην ιστορία της αυτοκρατορίας, καθώς προσφέρει μια αντικατάσταση για την λειτουργία του μεσίτη που ασκεί ο φαραώ. Καθώς για τον συγγραφέα της «Συνομιλίας», ούτε η ζωή, ούτε η αθανασία με την κοινή σημασία, έχουν σημασία άξια κάθε κόστους-κάτι τέτοιο στον τρόπο ύπαρξης της μη-πραγματικότητας, τον οποίο μόλις εγκαταλείπει. Αυτόν τον ενδιαφέρει ένα εντελώς άλλο είδος αθανασίας, που θα έπρεπε να είναι εργαλείο για την επανόρθωση της τάξης στην Αίγυπτο. Και τώρα ο ζωντανός θεός «άνθρωπος» σηκώνει στους ώμους του το βάρος του ζωντανού θεού φαραώ, που έχει αποτύχει. Εδώ γινόμαστε αναμφίβολα μάρτυρες ενός πνευματικού ξεσπάσματος, που διαρρηγνύει την πρωταρχική εμπειρία του κόσμου, και κινείται προς την κατεύθυνση προσωπικής εμπειρίας υπέρβασης. Ο συντάκτης βρίσκεται λίγο πριν τη διαπίστωση, πως τόσο η προσωπική, όσο και η κοινωνική τάξη του ανθρώπου εξαρτώνται από την αμεσότητα της ύπαρξης του ανθρώπου κάτω από τον Θεό. Ενώπιον τού πολύ σαφούς συμβολισμού, θα ήταν ελκυστικό να προχωρήσουμε ακόμα ένα βήμα με την ερμηνεία: τότε-χωρίς τη διαμεσολάβηση του φαραώ-η αντίληψη περί της φύσεως του ανθρώπου ως imago Dei θα είχε ήδη επιτευχθεί. Αυτό όμως θα πήγαινε πολύ μακριά. Καθώς ο άγνωστος συγγραφέας δεν σπάει ριζικώς τα δεσμά με την πρωταρχική εμπειρία, αλλά διατηρεί, παρά την κοινωνική αταξία, την πίστη του στον κόσμο. Ο άνθρωπος του δεν είναι ο καθένας, και για τον λόγο αυτό, δεν μπορεί να μεταφράσει το προσωπικό του ρήγμα σε μια επανάσταση ενάντια στην αγία βασιλεία. Η μόνη αποδεκτή μέθοδος, για να καταστεί ενεργής μέσα στην οικονομία του κόσμου και την κοινωνία η ανακαλυφθείσα πραγματικότητα του κόσμου, είναι ο άνθρωπος να ανέβει στο επίπεδο του συμβούλου του Θεού Ήλιου-και για να το επιτύχει αυτό, πρέπει να αυτοκτονήσει. Ο χρόνος για την μεταφορά της αυθεντίας από τον κοσμικό κυρίαρχο στον προφήτη, τον σοφό ή τον φιλόσοφο, ως κέντρο μιας νέας τάξης της κοινότητας, δεν είχε έρθει ακόμα.
Τέλος Κεφαλαίου ΙΙΙ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου